Okres postindustrialny przypada mniej więcej na ostatnią dekadę XX w. i trwa nadal. Faktycznie rozpoczął się znacznie wcześniej wraz ze zmianą cywilizacji opartej na postępie naukowo-technicznym, przemyśle i urbanizacji.
Dotychczasowa cywilizacja jest stopniowo wypierana przez nową zdetermino waną przez procesy globalizacyjne, technologie oparte w coraz większej mierze na informacji i usługach. Cywilizacja ta jest też nazywana cywilizacją wiedzy.
Aurelio Peccei (1987: 79, 80), współzałożyciel Klubu Rzymskiego, w bardzo ciekawej rozprawie Przyszłość jest w naszych rękach, wśród czynników, które kierują ludzkość na drogę upadku, wymienia m.in.: eksplozję demograficzną (przeludnienie); całkowity brak planów i programów zdolnych do zaspokojenia podstawowych potrzeb tej masy ludzi; dewastację i degradację biosfery; światowy kryzys gospodarczy; milita ryzację świata; głębokie i lekceważone choroby (patologie) społeczne; anarchiczny rozwój techniczno-naukowy (postęp rozumiany jako cel sam w sobie); instytucje pu bliczne stare i zmurszałe; załamanie stosunków Północ-Południe (warto podkreślić, że w 1981 roku, tj. w chwili ukazania się tej książki, autor nie mógł jeszcze dostrzec skali zagrożenia, a tym bardziej okrucieństwa ze strony terroryzmu globalnego); oraz brak moralnego i politycznego kierownictwa, a zdaniem tego autora, przywódcy nie wzno szą się ponad własne ideologie. Nikt z nich nie wypowiada się w imieniu człowieka.
Te nowe wyzwania i fenomeny cywilizacji przełomu XX i XXI w. wywierają coraz większy wpływ na życie społeczne, edukację i kulturę. Gruntownym przemia
Wiedza propedeutyczna o opiece nad sierotami i dziećmi opuszczonymi przez rodziców 39
nom ulega współczesna rodzina. Następuje rozpad rodziny tradycyjnej dwupokole niowej i stopniowa jej zmiana na jednopokoleniową. Coraz więcej jest też matek, a os tatnio również ojców samotnie wychowujących dzieci lub żyjących w rodzinach zre konstruowanych czy konkubinackich. Powoduje to narastanie zjawiska sieroctwa, zwłaszcza sierot społecznych, dzieci opuszczonych i samotnych, zagrożonych w roz woju fizycznym, intelektualnym i moralnym.
Aktualną sytuację w zakresie stanu placówek publicznych i niepublicznych w Polsce oraz objętych opieką całkowitą i różnymi formami wsparcia dziennego obrazują dane zawarte w poniższych tabelach.
Tabela 1. Liczba całodobowych placówek opiekuńczo-wychowawczych w Polsce w latach 2004-2005
Placówki opiekuńczo- -wychowawcze
Liczba placówek Liczba dzieci korzystających
2004 2005 2004 2005 ogółem 725 623 31619 30672 interwencyjne 76 55 7689 4157 rodzinne 269 267 2177 2252 socjalizaeyjne 380 301 21753 16527 wielofunkcyjne 93 7736
Źródło: DPS MPIPS, Raport o rynku pracy oraz zabezpieczeń społecznych, Warszawa 2006.
Tabela 2. Liczba ośrodków adopcyjno-opiekuńczych oraz osób z nich korzystają cych w Polsce w latach 2004-2005
Ośrodki adopcyjno--opiekuńczc Liczba o prowat przez środków zonych powiat Liczba osób korzystających Liczba ośrodków niepublicznych Liczba osób korzystających 2004 2005 2004 2005 2004 2005 2004 2005 Ogółem 48 51 19155 21209 30 35 8610 6869
w tym prowadzące pracę z: a) rodziną naturalną 45 48 4069 4502 30 33 2562 2355 b) rodziną zastępczą 44 48 8956 8671 30 34 2387 2030 c) rodziną adopcyjną 43 50 6157 7937 30 29 2990 2484
Źródło: DPS MPIPS, Raport o rynku pracy oraz zabezpieczeń społecznych, Warszawa 2006.
Nowa sytuacja stanowi poważne wyzwanie dla polityki społecznej i opiekuń czej takich krajów jak Polska, a także innych krajów europejskich i pozaeuropejskich.
40 Rozdział I
Dotychczasowy system opieki nad dziećmi osieroconymi w Polsce słusznie jest obecnie krytykowany, z jednej strony za nadopiekuńczość, z drugiej - za niewy dolność. Do głównych wad poprzedniego systemu opieki całkowitej nad dziećmi należy zaliczyć centralne zarządzanie i unifikację strukturalnego i funkcjonalnego modelu instytucji opiekuńczo-wychowawczych, co zwalniało od inicjatywy i od powiedzialności kadry opiekunów i wychowawców. Dzieci z państwowych do mów dziecka utrzymywały coraz rzadsze kontakty z własnymi rodzinami bądź krewnymi. System ten stawał się coraz bardziej niereformowalny. Główny nacisk kładziono na instytucjonalne formy opieki całkowitej, czyli państwowe domy dziecka a nie rodzinne czy społeczne formy opieki i pomocy dzieciom.
Dorobek ostatnich lat świadczy o coraz większym zrozumieniu dla potrzeby reformy jednolitego dotychczas systemu opiekuńczo-wychowawczego nad dzieć mi, w tym osieroconymi, opuszczonymi i zaniedbanymi.
Albin Kelm (2000: 107, 108) wskazuje na konieczność dokonania znacznych przeobrażeń w opiece nad dzieckiem: przewartościowanie założeń, organizacji i metod działalności opiekuńczo-wychowawczej. „Przeobrażenia te powinny zmie rzać do:
1) pogłębionego rozumienia i realizacji idei prawa dziecka do opieki oraz zasady dobra dziecka w rozwiązywaniu problemów opieki,
2) przełamania jednostronności i zawężonego ujmowania roli podmiotów opieki, w tym zwłaszcza przewartościowania roli państwa, organizacji społecznych i sa mych dzieci w rozwiązywaniu problemów opieki,
3) szerszego ujmowania świadczeń opiekuńczych i nieograniczania się jedynie do sfery materialnego wsparcia, całościowego uwzględniania potrzeb i sytuacji dziecka we wszystkich zakresach rozwoju biologicznego, psychicznego, społecznego i kultu ralnego,
4) stałej weryfikacji form opieki z punktu widzenia ich wartości profilaktycznej, interwencyjnej i kompensacyjnej, z wyraźną preferencją profilaktycznego kierunku działania,
5) uznania nieodzowności funkcji opiekuńczej w każdym działaniu pedagogicz nym; spożytkowaniu wszelkich możliwości, jakie daje nauczanie i wychowanie w rozwijaniu samodzielności dziecka - generalnego celu opieki,
6) dostrzeganie wartości moralnej, jak i niebezpieczeństwa świadczeń opiekuń czych, zwłaszcza materialnych; traktowanie opieki nad dzieckiem jako szczególnie ważnej drogi kształtowania postaw opiekuńczych, rozwijania wzajemnej życzliwo ści i zrozumienia wśród ludzi oraz tworzenia klimatu solidarności społecznej w ro związywaniu problemów opiekuńczych,
Potrzeba zmiany dotychczasowego systemu opieki nad dziećmi osieroconymi
Wiedza propedeutyczna o opiece nad sierotami i dziećmi opuszczonymi przez rodziców 41
7) zdecydowanego i konsekwentnego odformalizowania pracy opiekuńczo-wy chowawczej we wszystkich formach opieki na rzecz indywidualizacji oddziaływań i elastyczności rozwiązań modelowych,
8) konsekwentnego dążenia do zapewnienia wystarczających warunków mate rialnych i kadrowych w opiece nad dzieckiem.
Cały system opieki nad dzieckiem powinien być ukierunkowany na zaspoko jenie potrzeb dziecka i wsparcia rodziny - jako głównego podmiotu opieki nad
dzieckiem w wypełnianiu zadań opiekuńczo-wychowawczych”.
Model jednolitego systemu opiekuńczo-wychowawczego nad dziećmi osieroco nymi i opuszczonymi w Polsce
POGOTOWIA OPIEKUŃCZE I RODZINNE
(odpowiedzialne za zdiagnozowanie, ustalenie potrzeb i rodzaju opieki oraz opiekę doraźno-okresową)
OŚRODKI ADOPCYJNO-OPIEKUŃCZE - TPD
(odpowiedzialne za przygotowanie dzieci i rodziców do adopcji, udzielanie porad rodzinnych i prawnych)
FORMY OPIEKI CAŁKOWITEJ
obejmujące dwie formy:
OPIEKUŃCZE
dla dzieci osieroconych: dla niedostosowanych społecznie:
RESOCJALIZACYJNE
• rodziny zastępcze i adopcyjne • rodziny zawodowe
• rodzinne domy dziecka • wioski dziecięce
formy rodzinne
• domy małego dziecka • domy dziecka
(placówki socjalizacyjn£X formy instytucjonalne
- policyjne izby dziecka - zakłady poprawcze - ośrodki resocjalizacyjne i rewalidacyjne
- młodzieżowe ośrodki wychowawcze
42 Rozdział I
Stopniowo wprowadzana reforma będzie opierać się na zasadzie trójkąta, którego szeroką podstawę powinna stanowić prorodzinna polityka państwa w od niesieniu do rodzin biologicznych; kolejnym ogniwem jest urodzinnienie wszyst kich form opieki (np. rodziny zastępcze, rodziny adopcyjne, rodziny zawodowe, rodzinne domy dziecka, wioski dziecięce itp.). Dopiero na szczycie tego trójkąta znajdą się państwowe domy dziecka (placówki socjalizacyjne) z rozwiniętymi różnymi formami „systemu rodzinkowego”, dla tych sierot społecznych bądź natu ralnych, które nie zostaną objęte innymi formami opieki prorodzinnej.
Nowoczesny system opieki nad dzieckiem opiera się na pewnych ogólnych założeniach odwołujących się do ustaleń elementarnych:
1) „opieka jest działaniem wynikającym z przesłanek obiektywnych, tkwiących głównie w zagrożeniach warunków życia i rozwoju człowieka, w tym zwłaszcza dzieci i młodzieży, blokujących zaspokojenie potrzeb,
2) opieka nad dzieckiem ma szczególne właściwości, dotyczy bowiem dynamicz nego okresu kształtowania się organizmu i osobowości człowieka, to jest dzieciń stwa i młodości,
3) niezbędne jest najpierw wyodrębnienie najtrudniejszych sytuacji wymagają cych podjęcia opiekuńczego działania (potrzeb opiekuńczych), w tym zwłaszcza:
- osamotnienia dziecka, - niepełnosprawności,
- społecznego niedostosowania.
Opieka jest działaniem wielostronnym tak co do czasu jej trwania, jak i do boru środków i czynności do wypełnienia jej funkcji. Celem głównym opieki jest doprowadzenie dziecka do samodzielności” (Kelm 2000: 85).
W kolejnych rozdziałach prezentujemy studentom pedagogiki
opiekuńczo-- wychowawczej, pracy socjalnej, a poniekąd również pedagogiki specjalnej zasad nicze kierunki i uwarunkowania rozwoju takich form opieki nad dziećmi osieroco nymi, opuszczonymi i zaniedbanymi, jak:
• państwowe domy dziecka (przemianowane obecnie w placówki socjalizacyjne i wielofunkcyjne),
• rodziny zastępcze, • rodziny adopcyjne, • rodzinne domy dziecka, • Wioski Dziecięce SOS.
Proszę zastanowić się:
S Na jakich ogólnych założeniach opiera się nowoczesny system opieki nad dzieckiem?
S Jakie nowe potrzeby i zjawiska spowodowały konieczność zmian w dotychczasowym systemie opieki i wychowania dzieci sierocych i opuszczonych przez rodziców?
Jakimi zasadami powinna kierować się nowa koncepcja systemu opieki nad dziećmi osieroconymi i opuszczonymi?
J Jakie stąd wypływają wnioski dla kształcenia teoretycznego i praktycznego kadry pla
Wiedza propedeutyczna o opiece nad sierotami i dziećmi opuszczonymi przez rodziców 43
Literatura cytowana
Brańka Z., Kuźma J., red. (1996), Stan i koncepcje rozwoju opieki i wychowania
w Polsce, Kraków.
Czeredrecka B. (1997), Dom dziecka, [w:] Formy pracy opiekuńczo-wycho-
wawczej, red. J. Brągiel, S. Badora, Częstochowa.
Jamrożek M. (1998), Rodzina zastępcza jako środowisko wychowawcze, Warszawa. Kelm A. (1975), Problemy rodzinnych domów dziecka, „Problemy Opiekuńczo-
- Wychowawcze”, nr 10
Kowalski W. (1999), Wioski Dziecięce SOS na świecie i w Polsce 1949-1999, Kraśnik.
Okoń W. (2001), Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa. Peccei A. (1987), Przyszłość jest w naszych rękach, Warszawa.
Sadowska A.(2003), Rodzinne formy wychowania a opieka nad dzieckiem, [w:]
Ewa Sierankiewicz
ROZDZIAŁ II