Funkcja satyry

Funkcja (cel) satyry mówi nam, że jest ona sumą wypowiedzi lite-rackich, które mogą mieć dwa różne oblicza w zależności od tego, jaki typ satyryka reprezentuje jej autor.

Jeśli swą sympatię rozciąga na większość ludzi świata, a jednocze-śnie uważa ich za szaleńców lub ślepców, wówczas mówi im prawdę z uśmiechem, ale ich nie odrzuca; chce ich wyleczyć z niewiedzy – ich największej wady. (Takim był Horacy). Jeśli zaś autor satyr nienawidzi większości ludzi i gardzi ludzkością, jego celem jest karać, ranić i niszczyć.

Krótko mówiąc, oblicze satyryka (i jego satyr) zależy od tego, jaki jest jego pogląd na zło. Jeśli uważa, że szaleństwo i zło płyną z ludzkiej niewiedzy, jest optymistą i zmierza do wybaczenia ludziom zła i usunię-cia go z ich żyusunię-cia czyli do ich wyleczenia. (Jest to typ sokratyczno - ho-racjański). Jeśli zaś uważa, że zło jest zakorzenione w naturze ludzkiej oraz w strukturach społecznych i nie można go usunąć, ani z niego wy-leczyć, staje się typem mizantropa, pesymisty, bardzo bliskim tragika. (Typ Juwenalisowy).

W ten sposób funkcje satyry, wskazując na wspomniane typy satyry-ków, ukazują jednocześnie typowe cechy ich dzieł – samej satyry. Jeśli li-teraturoznawcy badający satyrę jako gatunek literacki doszli do tego wnio-73 Gilbert Highet, The Anatomy of Satire, Princenton, New Jersey 1962.

49 sku, to tylko dlatego, że świadomie czy nieświadomie – co nie ma tu żadnego znaczenia – posłużyli się ekonomicznym narzędziem badawczym o nazwie „typ idealny”74. Z tego powodu konieczna jest mała dygresja w stronę ekonomiki. Jest ona zresztą zupełnie naturalna, gdyż według au-tora „typu idealnego” ekonomika stanowi część kultury, podobnie jak literatura. M. Weber był głęboko przekonany, choć nie wszyscy go tak rozumieli, że „typ idealny” mówi o tym co jednostka działająca uczyniłaby, gdyby postępowała całkowicie racjonalnie i z własnym rozumieniem swe-go działania. W ten sposób jednostka mówi o sobie, przedstawia siebie. I na tym polega wartość poznawcza omawianego terminu.

Wbrew swemu brzmieniu, nie oznacza on żadnego sądu normatyw-nego czy oceniającego, lecz raczej zbliża się do popularnormatyw-nego dziś słowa „model”, stosowanego w analizach ekonomicznych. „Typ idealny” nie jest strukturą, która nie odzwierciedla rzeczywistości, ale oddalając się od niej, wybiera tylko pewne jej cechy, inne zaś odrzuca. Osoba posługująca się „typem idealnym” ułatwia sobie sformułowanie hipotez i ich systematyza-cję, a także klasyfikację empirycznie zaobserwowanego materiału. Materiał ten bowiem na pierwszy rzut oka przedstawia się jako chaotyczny.

Dla M. Webera przykładem takiego „typu idealnego” jest stosowa-ny w ekonomice „homo oeconomicus”. Uważa on, że byłoby nieporozu-mieniem (ku któremu skłaniali się ekonomiści szkoły historycznej), gdy-by ktoś interpretował postępowanie „człowieka ekonomicznego” jako kierowane egoizmem (korzyścią osobistą), pochodzącym rzekomo z roz-ważań psychologicznych lub z empirycznych badań ludzkiego działania, 74 Twórcą jego był Maks Weber (1864-1929), którego zdaniem „typ idealny” pozwala uchwycić złożone cechy rzeczywistości, oczyszczone z jej cech przypadkowych i nieistot-nych. Wskutek tego te ostatnie umożliwiają poznanie genezy rzeczywistości, jak i jej indy-widualnego charakteru. Wcześniej, bo jeszcze w poprzednim stuleciu, „typ idealny” pojawił się avant la lettre w twórczości naukowej Heinricha von Thünena (1783-1850). Miał postać modelu odizolowanego państwa o gospodarce rolnej. Zakładał on jednakową żyzność ziemi oraz istnienie miasta jako centrum rynkowego. Wokół niego biegły koncentryczne linie optymalnej specjalizacji produkcji gospodarstw rolnych.

50

a następnie odrzucał w ogóle istnienie zachowania się egoistycznego na tej podstawie, że psychologia i obserwacje wskazują na inne motywy ludzkiego działania. M. Weber uważa, że prawa ekonomiczne są sche-matami działania racjonalnego, wydedukowanymi nie z psychologicznej analizy jednostki gospodarującej, ale z konstrukcji teoretycznej przedsta-wiającej sytuację obiektywną: odtwarzającej za pomocą typów idealnych walkę cenową na rynku. Jeśli ta sytuacja teoretyczna ma swój odpowied-nik w świecie realnym, wówczas jednostka gospodarująca wciągnięta w mechanizm rynkowy staje tylko wobec jednej alternatywy: albo przy-stosować się do rynku (np. maksymalizować zysk), albo ulec katastrofie ekonomicznej75.

Wróćmy do wątku satyrologicznego, do poszukiwania istoty satyry w funkcji spełnianej przez nią i przez satyryków. Jest zupełnie zrozumiałe, że satyrolodzy musieli stanąć wobec chaosu rejestrowanych postaw i wy-powiedzi różnych satyryków i, że w takiej sytuacji stało się konieczne się-gnięcie po konstrukcję myślową „typu idealnego” jako narzędzia porząd-kującego różnorodny materiał empiryczny. W wyniku tej operacji powstały dwa wspomniane „typy idealne” satyryków, ale natychmiast sami autorzy satyr sprzeciwili się zaszeregowaniu ich do dwóch armii: „białej i czarnej”. Jak pisze autor Anatomii satyry, upomnieli się o to, że „Są ludź-mi świadomyludź-mi dysponowania własną wolną wolą i niezawisłyludź-mi. Flaga satyry nie jest dwukolorowa: biała z jednej strony, czarna z drugiej. Jest wielobarwna”. Satyra oznacza różnorodność76. „Jeden i ten sam autor na-pisze jedną satyrę jako optymista,- a drugą jako pesymista. (...)W jednej książce, a nawet na jednej i tej samej stronie możemy dostrzec wielorakość emocji satyryka, walczących ze sobą o mistrzostwo; i ostatecznie to właśnie 75 Por. Henry W. Spiegel, dz. cyt., s. 430, 431.

76 Samo słowo „satyra” pochodzi z łaciny (satura) i pierwotnie oznaczało „pełny”, z czasem zaczęto nim określać „mieszaninę pełną różnych rzeczy”. Pierwszym, który użył „satyry” jako tytułu swego dzieła zawierającego utwory poetyckie pisane w różnych miarach metrycznych, był Ennius (239-169, przed Chr.), wybitny poeta rzymski okresu archaicznego.

51 ten zaczyn odrzucania i przyciągania, wzgardy i zadowolenia, miłości i od-razy, to właśnie on stanowi tajemnicę niedoli i mocy satyryka”77.