Rozdział V. Analiza zawartości czasopisma
1. Gałęzie nauk prawnych omawiane na łamach „Themis Polskiej”
„Themis Polskiej”
1„Themis Polska”, podobnie jak większość jej współczesnych czaso-pism – w tym zachodnich periodyków prawniczych2 – dzieliła się na działy wyodrębnione na podstawie kryteriów rzeczowych.
W ogłoszeniu prenumeraty zapowiedziano, że pismo nowe zawierać będzie:
Naprzód uwagi nad szczególnemi przepisami praw obowiązujących, które w wypadkach praktycznych niejednostajnemu tłumaczeniu ule-gać mogą. – Po wtóre porównawczy wykład wszelkich praw pomocni-czych, o ile takowy do zdarzających się wypadków potrzebnym się oka-że. Po trzecie historyczne objaśnienia dawnych praw polskich, tak wiele prawnikowi polskiemu potrzebne. Na koniec po czwarte, rozbiory dzieł ważniejszych w kraju lub zagranicą wychodzących, wiadomości doty-czące się literatury prawnej w całej Europie, opisy spraw ważniejszych i celniejszych obron, zadania do konkursu, nowe organizacje szkolne, 1 Problematykę tę autor niniejszej pracy podjął poprzednio w tekście: P. Pomianowski, Seria pierwsza „Themis polskiej” jako pismo poświęcone praktyce prawa, „Studia Iuri-dica” 2009, t. 50, s. 135–144.
2 Np. „Zeitschrift für geschichtliche Rechtswissenschaft” i „Themis Paryska”.
nekrologi, zgoła wszelkie podania publiczność pod względem prawnym obchodzić mogące3.
Już pobieżna analiza zawartości kolejnych tomów pisma przekonuje jednak, że powyższe założenia nie były przez redaktorów realizowane, przynajmniej jeśli chodzi o przypisywanie publikowanych tekstów do czterech wymienionych kategorii.
Na realnie przyjętą klasyfikację sporo światła rzuca cytowany już list Romualda Hubego do Józefa Muczkowskiego, w którym redaktor „The-mis Polskiej” podkreślał:
Ze złożonego tomu widzisz, iż przedmiotami naszymi są wszelkie przedmioty prawno-historyczne. Główne miejsce w historii zajmuje historia dawnego prawa polskiego, potem historia praw obowiązują-cych i historia prawa rzymskiego. W dziale prawodawstwa są rozwijane wszelkie ogólne kwestie prawodawstwa dotyczące. W dziale prawa cy-wilnego – szczególniej rozbierane jest dogmatycznie lub kazuistycznie prawo francuskie i nowe prawo cywilne nasze. W dziale praw nalnych, są wprawdzie umieszczone rozbiory prawa naszego krymi-nalnego, ale zawsze w porównaniu do praw pruskich, austryjackich i francuskich – będą tu także rozbiory różnych materii i procedury kry-minalnej pruskiej jako prawa u nas jeszcze obowiązującego. Nadto roz-bierane będą ważne przypadki kryminalne. Z ogólnego tego opisu tre-ści naszej Themidy widzisz, iż niemało w niej znajduje się i znajdować będzie artykułów interesować mogących publiczność sądową Księstwa [Poznańskiego] – mianowicie polską. Prawa albowiem dawne polskie, prawo francuskie, obowiązywały w Księstwie, ich wiadomość jest ko-niecznie potrzebną jeszcze dzisiaj. Procedura kryminalna zaś pruska dotąd ma znaczenie prawa równie jak u nas. Nadto filozoficzne rozbiory nauki prawa kryminalnego i prawodawstwa są dla każdego prawnika jako ogólne potrzebnymi4.
Założeniem Romualda Hubego było więc publikowanie tekstów w czterech działach:
– „Historia prawa”, – „Prawodawstwo”,
3 „Gazeta Polska” 1827, nr 329, s. 321.
4 BJ: rkps. 4175, k. 91–92.
– „Prawo cywilne”, – „Prawo kryminalne”.
Rzeczywiście, poszczególne artykuły były umieszczane pod pisa-nymi od wielkich liter tytułami powyższych działów. Niemniej jednak w praktyce poza czterema działami wymienionymi przez Hubego poja-wiały się inne tytuły pisane tą samą czcionką co nazwy działów, m.in.:
„Prawo polskie”, „Prawo handlowe”, „Literatura”, „Korespondencja”,
„Rozmaitości”. Poszczególnym działom poświęcano różną ilość miej-sca. W sumie na artykuły opublikowane w „Themis Polskiej” w ciągu trzech lat wykorzystano około trzech tysięcy stron, z czego: „Historia prawa” zajmuje ok. 18%, „Prawo polskie” – 4%, „Prawodawstwo” – 30%,
„Prawo cywilne” – 23%, „Prawo kryminalne” – 15%, a „Literatura” – 6%. Pod innymi nagłówkami znalazły się treści, którym poświęcono ok. 5% miejsca (były to rozmaite, krótkie zazwyczaj, teksty umieszcza-ne pod różnymi nagłówkami, np. „Rozmaitości” czy „Korespondencja”, lub w ogóle bez nagłówka5).
5 Do tych 5% wliczono także artykuł Hoffmana pt. Kto może wystawiać weksle?
umieszczony pod nagłówkiem „Prawo handlowe”; pozostałe teksty dotyczące tej dyscypliny znalazły się w dziale „Prawo cywilne”.
Wykres 1. Obszerność poszczególnych działów „Themis Polskiej”
0 5 10 15 20 25 30
Historia prawa
Prawodawstwo
Prawo cywilne
Prawo kryminalne
pozostałe
W wielu przypadkach można odnieść wrażenie, że powyższa klasy-fikacja była dosyć przypadkowa, a granice między działami pozostawały bardzo płynne. W szczególności, obszerny skądinąd, dział „Prawodaw-stwo” – w którym zgodnie z założeniami Hubego miały być „rozwijane wszelkie ogólne kwestie prawodawstwa dotyczące” – okazuje się konglo-meratem artykułów dotyczących bardzo różnych materii. Przykładem niekonsekwencji w przyporządkowywaniu artykułów był fakt, że teksty polemiczne, które dotyczyły zaproponowanej przez Antoniego Bień-kowskiego reformy prawa spadkowego, znalazły się częściowo w tym dziale, a częściowo w dziale „Historia prawa”. Podobnie było z artykuła-mi składającyartykuła-mi się na dyskusję nad sądownictwem kasacyjnym: teksty te rozdzielono pomiędzy dwa wspomniane działy według niejasnych kryteriów. Także granica między działami „Historia prawa” i „Prawo polskie” jest bardzo trudna do uchwycenia. Oba działy dotyczą w rze-czywistości historii prawa (choć nie tylko), przy czym w dziale „Historia prawa” nie brakuje artykułów dotyczących dawnego prawa polskiego, co obala mogącą się pojawić tezę (sprzeczną zresztą z cytowanym wy-wodem Hubego), jakoby pierwszy z tych działów był poświęcony po-wszechnej historii prawa, a drugi historii krajowej.
Wobec powyższych niedoskonałości oryginalnego podziału na dzia-ły nie może dziwić, że nie wykorzystał go autor wspomnianego już Spisu rzeczy objętej w «Themidzie Polskiej» wydanego w 1836 r. Zaproponował własną klasyfikację, której założenia przedstawił następująco:
[…] uporządkowanie nastąpiło w ten sposób, że po przejrzeniu wszyst-kich rozpraw i wyrozumieniu główniejszego celu każdej w szczególno-ści, oddzielono najprzód materie bliższy związek z prawem obowiązują-cym mające od wszelkich innych przedmiotów bądź czysto naukowych, bądź dla naszej praktyki zupełnie obcych. Powtóre po rozłączeniu rze-czy cywilnej od kryminalnej i organicznej, wziąwszy za [w]skazówkę w uporządkowaniu, kodexa i prawa teraz obowiązujące, spisywano we-dług nich i każdego w szczególności, rzędem właściwych ksiąg, części lub na koniec artykułów, rozprawy Themidowe, kładąc na czele materie ogólniejsze każdego kodeksu. Tym sposobem odosobniły się nadto roz-prawy wyjaśnieniem i tłumaczeniem litery lub myśli praw obowiązu-jących zajmujące się, czyli rozprawy interpretacyjne od przedmiotów do prawodawstw należących. W nastręczającej się zaś wątpliwości, do jakiego rodzaju szczególna jaka rozprawa należy, czy do przedmiotów
interpretacyjnych, lub prawodawczych, osądzono raczej za interpre-tacyjną, skoro tylko żywioł ten przemagającym się okazał. Rozprawy o dawnych prawach polskich lub innych współplemiennych szczepu słowiańskiego, wypadało od wszelkich innych przedmiotów oddzielić i wymienić razem przez przybliżenie do siebie jednakowych lub stycz-nych materyj. Co do rozpraw czysto naukowych i tych, które przed-mioty obce bądź historycznie, bądź krytycznie traktują: tu również nie pozostawało jak zbliżyć do siebie rzeczy podobne, aby przez to niejako ułatwić porównanie. Wszakże za przedmioty obce nie należało uważać prac takich, które acz tylko propozycje do popraw zmian na celu miały, jednak więcej do sądownictwa lub prawodawstwa krajowego naszego się ściągały. Wreszcie roboty praktyczne bądź to wnioski prokuratorów, bądź obrony, dalej jakie bądź materiały prawnicze, na koniec literatu-ra: wszystkie te przedmioty odosobnionymi zostały, jak o tym rzut oka na cały spis rzeczy przekonywa6.
Na podstawie powyższych założeń uporządkowano artykuły w spo-sób następujący:
– prawo kryminalne:
– przedmioty ogólne, – kodeks kryminalny, – procedura kryminalna;
– prawo cywilne:
– przedmioty ogólne, – kodeks cywilny, – kodeks handlowy, – procedura cywilna, – postępowanie kasacyjne;
– sądownictwo (niektóre teksty dotyczące organizacji sądownictwa i procedury sądowej);
– ustawa stemplowa (prawo podatkowe);
– roboty praktyczne (przemówienia obrońców i prokuratorów);
– nauka prawa i prawodawstwa (głównie teksty poświęcone rozwo-jowi prawoznawstwa jako nauki);
– prawodawstwo (teksty dotyczące dyskusji nad prawem spadkowym i przywróceniem sądownictwa kasacyjnego);
6 Spis Rzeczy…, s. III–IV.
– prawa polskie i inne współplemienne (część tekstów poświęconych historii prawa polskiego; należy zauważyć, że autor spisu nie wy-różniał tekstów historycznych jako osobnej kategorii);
– przedmioty obcych prawodawstw (teksty dotyczące obcych praw, ale tylko tych, które nie obowiązywały w Królestwie Kongresowym);
– literatura.
Jeśli na powyższej klasyfikacji oprzemy wyliczenia dotyczące tego, ile miejsca poszczególne dziedziny zajmowały w „Themis Polskiej”, obliczymy, że prawu cywilnemu poświęcono ok. 31% objętości, prawu kryminalnemu – 14%, sądownictwu – 6%, ustawie stemplowej – 1%, ro-botom praktycznym – 3%, nauce prawa i prawodawstwa – 7%, prawo-dawstwu – 9%, prawu polskiemu i innym prawom słowiańskim – 7%, obcym prawodawstwom – 11%, literaturze – 6%; publikacji zajmujących 5% nakładu w spisie tym nie uwzględniono (na tę sporą wartość składa się głównie blisko stustronicowy tekst Józefa Hubego o spadkach w zwy-czajach słowiańskich, który mógł być autorowi spisu po prostu niezna-ny, jako że opublikowano go w ostatnim poszycie – tłoczonym już po powstaniu7).
0 5 10 15 20 25 30 35
prawo cywilne prawo krymianlne
sądownictwo ustawa stemplwa
roboty praktyczne nauka prawa…
prawodawstwo prawa polskie…
obce prawodawstwa literatura
nieuwzględnione Wykres 2. Ilość miejsca poświęcona poszczególnym kategoriom zagadnień według spisu z 1836 r.
7 Zwraca na to uwagę Karol Dunin (GSW 1902, s. 615).
Przy porównywaniu obu klasyfikacji należy zauważyć, że łatwiej jest porządkować materiał ex post, niż tworzyć zasady klasyfikacji jeszcze przed zgromadzeniem artykułów (zbieranie ich było zadaniem nieła-twym i redakcja zapewne drukowała niemal wszystko, co nadesłano).
Niemniej jednak również klasyfikacja z 1836 r. nie oddaje w pełni roz-kładu akcentów w omawianym piśmie, w szczególności ze względu na fakt, że poza dwoma zasadniczymi działami – „Prawo cywilne” i „Pra-wo kryminalne” – przedstawia aż osiem innych, spośród których część zawiera bardzo niewiele tekstów, a kryteria podziału są często bardzo niejasne. Ponadto liczne teksty można by śmiało przypisać jednocześnie do kilku kategorii (autor spisu uczynił to, być może przez pomyłkę, tyl-ko z jednym tekstem, a mianowicie artykułem Ignacego Maciejowskie-go dotyczącym Statutu wiślickieMaciejowskie-go). To wszystko sprawia, że omawia-na systematyka – podobnie zresztą jak pochodząca od redakcji pisma – nie spełnia kryteriów poprawnego podziału logicznego8.
Wobec wadliwości obu omówionych powyżej klasyfikacji wypada w celu właściwego przedstawienia rozkładu akcentów na łamach „The-mis Polskiej” zaproponować nową klasyfikację, opartą na rzeczywistej treści poszczególnych tekstów, a nie tylko ich tytułach. W ramach tej propozycji wyróżniono treści dotyczące historii prawa, teorii prawa, prawa cywilnego (w tym procedury cywilnej), prawa karnego (w tym procedury karnej) oraz organizacji sądownictwa.
Należy przy tym zaznaczyć, że znaczną część tekstów zaklasyfiko-wano do kilku kategorii jednocześnie (wtedy dla zachowania proporcji mnożono liczbę stron artykułu przez ułamek mający odzwierciedlić, w jakim stopniu w tekście znajdują się treści związane z daną kategorią, np. jeśli tekst zawierał podobną ilość rozważań historyczno-prawnych i teoretycznych – przypisywano do obu kategorii liczbę stron pomno-żoną przez 0,5). Sporządzone na tej podstawie zestawienie nie jest oczy-wiście wolne od uznaniowości, ma jednak szanse lepiej oddać charakter pisma niż oryginalna klasyfikacja redakcji.
Na tej podstawie można stwierdzić, że historii prawa poświęcono ok. 22% objętości pisma, teorii – 11%, prawu cywilnemu – 32%, prawu karnemu – 14%, zaś ustrojowi sądownictwa – 13%. Na niesklasyfikowane 9% składa się przede wszystkim dział „Literatura”. Zawierał on pozycje, które zasadniczo można by zaliczyć do wszystkich pięciu podstawowych
8 W. Wolter, M. Lipczyńska, Elementy logiki, Warszawa–Wrocław 1976, s. 41.
kategorii, zatem w pewnym uproszczeniu wolno stwierdzić, że powyższe dane procentowe (podział na pięć kategorii) oddają w pełni rozkład ak-centów w analizowanym piśmie – pomimo że nie sumują się do stu.
Na podstawie powyższych zestawień można wnioskować, jakie tre-ści najbardziej interesowały warszawskich prawników w latach dwu-dziestych XIX w. Konstatacja, że najwięcej uwagi poświęcano prawu cywilnemu materialnemu i postępowaniu cywilnemu, nie jest w żad-nym wypadku zaskakująca. W redakcji przecież silną grupę stanowili pełnomocnicy procesowi, jak również współpracownicy księcia Druc-kiego-Lubeckiego, którzy właśnie z prawem cywilnym mieli szczegól-nie dużo do czyszczegól-nienia w życiu zawodowym. Szeroko pojęta tematyka cywilistyczna musiała też być interesująca dla opisanego powyżej kręgu odbiorców pisma – tak z przyczyn zawodowych, jak i osobistych. Istotne znaczenie miały też z pewnością niedawne reformy kodeksu cywilne-go (wymiana księgi pierwszej), jak i trwające prace oraz dyskusje nad kształtem dwóch kolejnych ksiąg Kodeksu narodowego (szerzej na ten temat w rozdziale X).
Wykres 3. Ilość miejsca poświęconego przez redakcję „Themis Polskiej” po-szczególnym dziedzinom nauk prawnych
0 5 10 15 20 25 30 35
historia prawa
teoria prawa
prawo cywilne
prawo karne
ustrój sądownictwa
literatura
pozostałe
Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że na drugim miejscu pod względem zainteresowania twórców „Themis Polskiej” znalazła się hi-storia prawa. Można to tłumaczyć na kilka sposobów. Bez wątpienia istotna była okoliczność, że w praktyce sądowej Królestwa Kongresowe-go zdarzały się sprawy – szczególnie spadkowe – mające początek w cza-sach przedrozbiorowych. Dla prawidłowego rozstrzygnięcia tych sporów konieczna była znajomość prawa staropolskiego, z którym najmłodsze pokolenie polskich prawników było stosunkowo słabo zaznajomione.
Istotne w tym kontekście były również wspomniane powyżej prace nad narodową kodyfikacją cywilną. Do jej przygotowania potrzebna była znajomość prawa dawnej Rzeczypospolitej. Nie bez znaczenia po-zostawały także względy patriotyczne. Sięganie do historii wskazywało na długą tradycję Królestwa Polskiego i jego odrębność od Rosji.
Zwraca też uwagę fakt, że poświęcono sporą ilość miejsca rozważa-niom teoretycznym. Co istotne, treści historyczne i teoretyczne przeni-kały się wzajemnie w stosunkowo licznych pracach. Zauważyć też nale-ży artykuły, których autorzy omawiali wybrane instytucje prawne pod względem historycznym, filozoficznym, jak również dogmatycznym.
Przynajmniej dla części z nich historia i filozofia były ze sobą nieroze-rwalnie związane. Okoliczność, że przywiązywano tak dużą wagę do historii i teorii, potwierdza, iż „Themis Polska” była faktycznie pismem poświęconym, obok praktyki, także nauce prawa.
Względne niedocenianie problematyki karnistycznej wynikało za-pewne z preferencji poszczególnych autorów – zwłaszcza tych najpłod-niejszych. Z kolei nikłe zainteresowanie prawem administracyjnym i konstytucyjnym (i prawie zupełne pominięcie problemów prawa mię-dzynarodowego) można tłumaczyć obawami autorów przed ingeren-cjami cenzury i dbałością o kariery osobiste. Poruszanie tych tematów mogło być bowiem ryzykowne. Sumienne analizowanie zagadnień ad-ministracyjnych musiałoby bowiem prowadzić do wielu krytycznych wniosków, rzetelne opisywanie ustroju konstytucyjnego i praktyki po-litycznej zaś – do wykazania poważnych rozdźwięków między jednym a drugim. Zainteresowanie prawem międzynarodowym stawiałoby z kolei na porządku dziennym pytanie o status Królestwa Polskiego na arenie międzynarodowej i charakter jego związku z Rosją.