GABINET RICHARDA BENNETTA A RELACJE KANADYJSKO-BRYTYJSKIE

Konferencja imperialna odbyła się w październiku 1930 r., lecz zanim do niej doszło, w Kanadzie w lipcu tego samego roku nastąpiło ważne wydarzenie polityczne – wybory parlamentarne. Doprowadziły one do porażki Mackenzie Kinga i na następne pięć lat umożliwiły objęcie władzy konserwatystom pod przywództwem nowego lidera – prawnika i biznesmena, Richarda Bennetta. Kampania wyborcza obu rywalizujących z sobą partii rzadko ocierała się o tematy z zakresu polityki zagranicznej i relacji wewnątrz Imperium Brytyjskiego. Debaty dotyczyły głównie kryzysu gospodarczego, który po krachu giełdy nowojorskiej w październiku 1929 r. zdestabilizował amerykańskie, ale też bardzo szybko i kanadyjskie rynki finansowe [przypis 4.61]. Jednym z nielicznych ówczesnych sporów o wizję przyszłego miejsca Kanady w strukturach imperialnych była debata w kanadyjskiej Izbie Gmin nad raportem z konferencji ekspertów z 1929 r. Wówczas to konserwatyści zarzucili liberałom Mackenzie Kinga ślepy antyimperializm i niezrozumienie kanadyjskiej racji stanu. Partia Konserwatywna uznała, cytując jednego z jej deputowanych, że „w najlepszym interesie Kanady jest, aby Imperium Brytyjskie przetrwało jako polityczna całość, a nie stało się zaledwie swobodnym stowarzyszeniem niezależnych państw”. Sam Richard Bennett pytał swych oponentów w parlamencie:

„Jakąż to urazę żywicie do tych niewielkich wysp na Morzu Północnym? […] Z jakiego powodu mamy przekonywać obywateli tego kraju, że cierpią niesamowite krzywdy [ze strony Londynu – T.S.], przeciw którym muszą powstać i żądać zadośćuczynienia”?

[przypis 4.62]

Sentymentalne, proimperialne wypowiedzi Bennetta i jego kolegów partyjnych mogły sugerować odwrót od dotychczasowego kursu Partii Liberalnej, stopniowo

neutralizującego brytyjskie wpływy polityczne w Kanadzie. Nic podobnego się jednak nie stało. Imperialne sentymenty, chętnie głoszone przez konserwatystów, pozostawały wyłącznie w sferze słów i deklaracji niemających żadnego przełożenia na praktykę

polityczną. Po przejęciu władzy przez Bennetta kanadyjski kurs w sprawach imperialnych nie uległ poważniejszym modyfikacjom. Raport z konferencji 1929 r., ostro krytykowany przez nowego premiera za antybrytyjski wydźwięk, w praktyce został przyjęty przez Izbę Gmin bez choćby jednego głosu sprzeciwu ze strony konserwatystów [przypis 4.63].

Nawet w samym Departamencie Spraw Zewnętrznych nie dokonano żadnych zmian.

Oskar D. Skelton, podsekretarz do spraw zagranicznych, jeden z najbliższych

współpracowników Mackenzie Kinga i najgorętszych zwolenników rozluźnienia relacji z Wielką Brytanią oraz jej imperium, zachował swoje stanowisko przez cały pięcioletni okres rządów Bennetta [przypis 4.64].

Str. 157

Konferencja imperialna w październiku 1930 r., na którą Bennett pojechał już jako premier Kanady, dotyczyła w większości kwestii ekonomicznych i sposobów rozwiązania kryzysu gospodarczego. Planowano też w jej trakcie zadecydować o ostatecznym kształcie reformy instytucji imperialnych. Brytyjczycy wiązali ze zmianą władzy w Kanadzie duże nadzieje, licząc, że nowy rząd kanadyjski, w przeciwieństwie do swoich poprzedników, nie będzie domagał się rychłej decentralizacji Imperium, co przy poparciu Australijczyków i Nowozelandczyków pozwoli zatrzymać dotychczasowe tempo reform [przypis 4.65].

Wszelkie spekulacje uciął na początku konferencji jeden z przedstawicieli kanadyjskich, który oświadczył, że kanadyjska delegacja nie zamierza podejmować żadnych ustaleń sprzecznych z wolą parlamentu Kanady, który zaakceptował dotychczasowe tempo reform, aprobując końcowy raport z konferencji z 1929 r. [przypis 4.66]

Problem tkwił jednak w tym, iż wola federalnego parlamentu Kanady nie odzwierciedlała oczekiwań i żądań władz politycznych w kanadyjskich prowincjach. Politycy tam działający obawiali się, że przy okazji reform instytucjonalnych wewnątrz Imperium, rząd federalny Kanady wynegocjuje w Londynie zapisy, które znacznie ograniczą polityczną rolę rządów i legislatur prowincji [przypis 4.67]. Zważywszy na ustalenia konferencji z 1929 r., która cedowała na rządy dominiów część uprawnień dotychczas przynależnych monarsze i rządowi brytyjskiemu, niepokój władz lokalnych miał głębokie uzasadnienie. O ile dla rządu federalnego Kanady Statut westminsterski, którego uchwalenie sugerowano w raporcie pokonferencyjnym w 1929 r., stanowił symbol przyszłej kanadyjskiej niezależności politycznej, o tyle dla władz prowincji był on jedynie próbą zamachu na kanadyjski federalizm, dokonaną ponad głowami władz lokalnych [przypis 4.68]. Perspektywa uchwalenia Statutu została ostro oprotestowana, szczególnie przez premierów dwóch najludniejszych prowincji kanadyjskich: Ontario i Quebecu. Premierzy Howard Ferguson i

Louis-Alexander Taschereau w listach do R. Bennetta sprzeciwili się jakimkolwiek poprawkom do Aktu o Brytyjskiej Ameryce Północnej.

Str. 158

Przypomnieli premierowi Kanady, że Dominium powstało w rezultacie kompromisu

zawartego pomiędzy władzami lokalnymi a rządem federalnym i jakakolwiek zmiana relacji pomiędzy obydwoma szczeblami władzy nie uzyska zgody władz prowincji [przypis 4.69].

Richard Bennett, świadomy ostrego sporu o granice kompetencji władzy pomiędzy rządem federalnym a prowincjami, przyjął zachowawczą postawę, rzadko zabierając głos i

unikając zajmowania stanowczego stanowiska w istotnych sprawach dotyczących relacji wewnątrz Imperium. W rezultacie dyskusja nad najważniejszymi i najbardziej spornymi tematami toczyła się bez znaczącego udziału Kanady.

Idealnym przykładem w tej materii była debata nad ograniczeniem roli Komitetu Sądowego Tajnej Rady Królewskiej (Judicial Committee of the Privy Council) [przypis 4.70] w

systemie sądowniczym dominiów. Postulat ten podniesiony został przez delegację irlandzką, ale wydawał się niezwykle istotny szczególnie dla Kanady. Komitet Sądowy, w przeciwieństwie do Tajnej Rady jako całości, był stosunkowo młodym tworem – jego powstanie datuje się na rok 1833. Komitet od początku swego funkcjonowania orzekał i był ostateczną instancją odwoławczą w kwestiach dotyczących konstytucyjnych relacji

dominiów z metropolią oraz w sporach pomiędzy koloniami a dominiami. Wyznaczał także granice kompetencji władzy rządu federalnego w Kanadzie, a później w Australii, w

sporach z władzami lokalnymi [przypis 4.71]. Zakres prerogatyw Komitetu Sądowego Tajnej Rady był jednak nieprecyzyjny, a w przypadku Kanady podważał reputację i dublował lub anulował orzecznictwo istniejącego od 1875 r. jej własnego Sądu

Najwyższego. Orzeczenie z 1882 r. precyzowało wprawdzie, że Komitet Sądowy Tajnej Rady sam rezygnował z prawa do „przyjmowania apelacji […] w wypadkach innych niż te, w których chodzi o sprawę poważną, dotyczącą interesu publicznego, lub też o inną ważną kwestię prawną”. Rozstrzygnięcie o wadze danej kwestii było jednak arbitralną decyzją Komitetu. Ustalono też, że spory w ramach wewnętrznej jurysdykcji Imperium Brytyjskiego nie będą rozstrzygane przez arbitraż międzynarodowy ani zewnętrzne trybunały, ale właśnie poprzez orzecznictwo Komitetu Sądowego Tajnej Rady [przypis 4.72]. Owocem takich regulacji była kontrowersyjna decyzja z 1927 r. w sprawie sporu terytorialnego pomiędzy Kanadą a Nową Fundlandią [przypis 4.73], który Tajna Rada rozstrzygnęła na niekorzyść Kanady, przyznając sporne tereny w północnej części Półwyspu Labrador Nowofundlandczykom [przypis 4.74].

Str. 159

W tej sytuacji dziwić może fakt, że podczas konferencji w 1930 r. delegacja irlandzka nie uzyskała wsparcia kanadyjskiego premiera, kiedy zażądała zniesienia sądowniczej supremacji Tajnej Rady w dominiach. Premier Kanady stwierdził jedynie lakonicznie, że

„musi brać pod uwagę stanowisko kanadyjskich prowincji”, a propozycja irlandzka

„kolidowała z prawem sądów prowincji do bezpośredniej apelacji do Komitetu Sądowego Tajnej Rady” [przypis 4.75].

W raporcie końcowym konferencji, na specjalne życzenie Kanady, ustalono że „Statut [westminsterski – T.S.] powinien zawierać klauzule ograniczające zakres jego

obowiązywania w dominiach do takiej skali, jaką zainteresowane dominia uznają za stosowną”. W pozostałych punktach dyskusji (anulowania ustawy o ważności prawa kolonialnego w dominiach, a także ograniczenia uprawnień monarchy i gubernatora) rekomendowano zachowanie ustaleń z obrad poprzednich konferencji w latach 1926 i 1929 [przypis 4.76]. W rezultacie powyższych porozumień w Kanadzie, na jej własne życzenie, aż do 1949 r. zachowano zasadę supremacji Komitetu Sądowego Tajnej Rady w kwestiach spornych pomiędzy rządem federalnym a prowincjami.