KOLONIE BRYTYJSKIE W AMERYCE PÓŁNOCNEJ W LATACH 1763-1867

Kanadyjska droga ku suwerenności wymyka się znanym z historii schematom, według których niepodległość wiąże się z konkretną datą, a jej uzyskanie całkowicie kończy erę zależności jednego państwa od drugiego. W przypadku Kanady niepodległość osiągano etapami, w procesie sukcesywnego nabywania coraz szerszych uprawnień, najpierw w sferze gospodarczej i wewnętrznej, później w zakresie polityki zagranicznej i obronnej. Po zakończeniu francuskich rządów w Quebecu (1763 r.) i ogłoszeniu niepodległości przez amerykańskie kolonie, brytyjskim koloniom na terenie dzisiejszej Kanady przypadła szczególna rola najstarszych – po metropolii – członków Imperium. Z tej racji, jak pisze Marek Madej, stały się one niejako „pionierem modelującym, wyznaczającym, niekiedy i wymuszającym zmiany prawne” wewnątrz Imperium [przypis 1.58].

Str. 36

Brytyjczycy, jak wspomniano wcześniej, starali się wyciągnąć wnioski z klęski w wojnie z amerykańskimi kolonistami. W Londynie zrozumiano, że system całkowicie negujący aspiracje polityczne kolonii groził rychłym upadkiem Imperium. W latach następujących po wojnie o niepodległość USA zauważalny był proces powolnej, choć konsekwentnej

liberalizacji zależności łączących kolonie z metropolią. Na terenie dzisiejszej Kanady proces ten miał de facto swe korzenie jeszcze przed buntem trzynastu kolonii. Badacze dopatrują się tego już w zawartych w Proklamacji królewskiej z 1763 r. [przypis 1.59]

gwarancjach wolności praktykowania religii rzymskokatolickiej (prześladowanej w Wielkiej Brytanii), rozszerzonych w Akcie o Quebecu (1774) [przypis 1.60]. Zalążki struktur

samorządu politycznego zaczęły jednak powstawać w koloniach w Brytyjskiej Ameryce Północnej dopiero po zakończeniu wojny o niepodległość USA. Kluczowy okazał się napływ lojalistów [przypis 1.61]. W celu uniknięcia buntów anglojęzycznych poddanych i waśni etnicznych, władze brytyjskie zdecydowały się najpierw na wydzielenie z Nowej Szkocji anglojęzycznego Nowego Brunszwiku (1784 r.), a następnie na uchwalenie Aktu konstytucyjnego, który w 1791 r. podzielił Quebec na dwie kolonie: anglojęzyczną Górną Kanadę (południowy rejon dzisiejszego Ontario) i frankofońską Kanadę Dolną (południe obecnego Quebecu). Akt konstytucyjny reformował system administracji kolonialnej w nowatorski, jak na ówczesne czasy, sposób. Każda z kolonii otrzymała odrębnych gubernatorów i wybieralne zgromadzenia ustawodawcze o bardzo ograniczonych kompetencjach. Prawo wyborcze uzyskali wprawdzie wyłącznie mieszkańcy z wysokim

cenzusem majątkowym, ale cały system można uznać za prototyp parlamentaryzmu i demokracji w Kanadzie [przypis 1.62].

Żądania rozszerzenia samorządu doprowadziły w latach 1837 i 1838 do wystąpień nazywanych powstaniem Mackenzie-Papineau, których uczestnicy domagali się

ograniczenia wpływów oligarchii i rozszerzenia autonomii [przypis 1.63]. Władze brytyjskie stłumiły oba bunty. Wyciągnęły jednak z nich wnioski i wprowadzały stopniowo w życie zalecenia raportu opublikowanego w 1839 r. przez gubernatora lorda Durhama.

Krytykował on między innymi sytuację, w której pochodzące z wyboru ciało ustawodawcze w koloniach pozostawało w chronicznym konflikcie z egzekutywą mianowaną przez

Koronę. Raport zawierał dwa główne postulaty: połączenie Górnej i Dolnej Kanady w jeden organizm polityczny i ustanowienie w nim systemu rządów przedstawicielskich odpowiedzialnych przed legislatywą [przypis 1.64].

Str. 37

Pierwszy postulat Durhama władze brytyjskie zrealizowały już w 1841 r. Na mocy Aktu o Unii (Act of Union) [przypis 1.65], Dolną i Górną Kanadę połączono w Zjednoczoną Prowincję Kanady (United Province of Canada). Ustanowiono jednego dla całej kolonii gubernatora, który sprawował władzę z pomocą Rady Wykonawczej. Powołano również dwuizbowy parlament, składający się z mianowanej Rady Ustawodawczej i pochodzącego z wyboru Zgromadzenia Ustawodawczego. Proces stopniowego rozszerzania autonomii kolonii rozpoczął się jednak dopiero od roku 1846, po dojściu do władzy w Londynie liberałów. Ich filozofia polityczna zakładała oparcie kolonii północnoamerykańskich na własnych elitach i ograniczenie ścisłej kontroli w tym rejonie [przypis 1.66]. Zmiany rozpoczęły się od Nowej Szkocji, gdzie po wyborach w 1848 r. gubernator zezwolił na powołanie rządu reformatorów, którzy zdobyli większość mandatów. Gabinet Josepha Howe’a przeszedł do historii jako pierwszy w koloniach brytyjskich rząd odpowiedzialny przed parlamentem. Niemalże w tym samym czasie podobne zmiany zaszły w

Zjednoczonej Prowincji Kanady, gdzie powstał gabinet Baldwina-La Fontaine’a [przypis 1.67]. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych 19 w. we wszystkich brytyjskich koloniach w Ameryce Północnej kształtował się też system partyjny wzorowany na brytyjskim modelu parlamentarnym – główne siły skupiały się wokół torysów

(konserwatystów) i wigów (liberałów).

Pierwszy etap formowania się kanadyjskiej państwowości zamyka wspominany już Akt o Brytyjskiej Ameryce Północnej (BNAA) z 1 lipca 1867 r. Powoływał on do życia Dominium Kanady, federację trzech dotychczas odrębnych kolonii: Zjednoczonej Prowincji Kanady

(podzielonej na mocy BNAA na prowincję Quebec i Ontario), Nowej Szkocji i Nowego Brunszwiku. W krótkim czasie jednak Dominium rozszerzyło swój zasięg o nowe prowincje i terytoria [przypis 1.68]. BNAA jest do dzisiaj istotną częścią Konstytucji Kanady i

najważniejszym dokumentem regulującym kanadyjskie kwestie ustrojowe. Zasady ustrojowe wprowadzone przez ten akt łączyły w sobie elementy systemu brytyjskiego i amerykańskich tradycji ustrojowych. Do tych pierwszych bezsprzecznie należy zaliczyć zachowanie ustroju monarchicznego i model parlamentarno-gabinetowy, w którym kluczową rolę odgrywa rząd odpowiedzialny przed parlamentem [przypis 1.69].

Str. 38

Ze wzorców amerykańskich zaczerpnięto federacyjną strukturę państwa, wprowadzając wyraźny rozdział kompetencji pomiędzy rządem federalnym a władzami prowincji.

Również nazwa powołanej przez BNAA izby wyższej kanadyjskiego parlamentu (Senatu) oraz sposób wyłaniania elit politycznych [przypis 1.70] nawiązują do modelu

amerykańskiego. Warto w tym miejscu podkreślić, że system ustrojowy nadany w 1867 r.

Kanadzie, stanowiący połączenie federalizmu z brytyjskim modelem dziedzicznej monarchii konstytucyjnej, stał się wzorcem wykorzystywanym przy tworzeniu innych dominiów brytyjskich: Związku Australijskiego w 1901 r. czy Związku Południowej Afryki w 1910 r.

BNAA w wielu sferach przyznawał Dominium niemal pełną niezależność od Londynu.

Kanada zyskała m.in. całkowitą autonomię w administrowaniu swymi finansami i

systemem podatkowym, a także w polityce społecznej i zarządzaniu surowcami. Były to jednakże tylko znamiona niepodległości politycznej. Na arenie międzynarodowej Kanada wciąż nie posiadała żadnej podmiotowości prawnej. Formalnie pozostawała częścią Imperium Brytyjskiego i brytyjską kolonią, choć kolonią o najwyższym poziomie

samorządu. Kanadyjczycy byli nadal obywatelami brytyjskimi i poddanymi Korony. Sam BNAA miał jedynie charakter dokumentu oktrojowanego, nadanego Kanadzie w formie ustawy parlamentu brytyjskiego. Skutkowało to licznymi ograniczeniami o charakterze prawno-ustrojowym. Tylko parlament w Londynie mógł dokonywać zmian w BNAA, a kompetencje ustawodawcze kanadyjskiej legislatywy podlegały licznym obwarowaniom.

Jak już wspomniano, tworzone prawo musiało być zgodne z prawodawstwem brytyjskim.

Gubernator generalny w imieniu Korony sankcjonował ustawy kanadyjskiego parlamentu, a w przypadku wątpliwości przysługiwało mu prawo zastrzegania ich do osobistej sankcji królewskiej (power of reservation). Gubernator mógł również unieważnić samą ustawę nawet po dwóch latach od jej uchwalenia (power of disallowance). Wreszcie od wyroków

kanadyjskich sądów przysługiwało prawo apelacji do brytyjskiej Tajnej Rady [przypis 1.71], a kwestie związane z polityką zagraniczną i wojskową pozostawały w sferze wyłącznych uprawnień Londynu [przypis 1.72].

Rocznica wejścia w życie BNAA (1 lipca 1867) jest w Kanadzie świętem narodowym (Canada Day), celebrowanym tak, jak w Polsce 11 listopada czy w USA 4 lipca. Należy jednak pamiętać, że o ile w polskim i amerykańskim przypadku obchodzone rocznice symbolizują faktyczną suwerenność, o tyle w Kanadzie 1 lipca jest raczej symbolem zamknięcia pewnego, być może najistotniejszego, etapu na drodze do politycznej

niezależności. BNAA stał się jedynie punktem wyjścia zarówno do konsolidacji terytorialnej Dominium, jak i do budowy w świadomości jego mieszkańców kanadyjskiej tożsamości państwowej.

Str. 39

BNAA stanowi potwierdzenie tezy, że rozwiązania prawne często stymulują zmiany społeczne, polityczne oraz świadomościowe, zwykle w kierunku określonym i pożądanym przez ekipy rządzące [przypis 1.73]. W przypadku Kanady praktycznie wszystkie ekipy rządzące podejmowały działania zmierzające do rozszerzenia atrybutów politycznej niezależności Dominium, chociaż żaden kanadyjski premier w 19 w. nigdy otwarcie nie nawoływał do zerwania związków z Imperium. Wprost przeciwnie, zawsze podkreślano lojalność Kanady wobec Korony. Niektóre wątki z biografii pierwszych kanadyjskich premierów i ich działania dowodzą jednakże, iż deklaracje lojalności wobec Londynu nie zawsze były do końca szczere [przypis 1.74].

1.4. POLITYKA PIERWSZYCH PREMIERÓW DOMINIUM KANADY WOBEC WIELKIEJ