Gacaca jako mechanizm sprawiedliwości transformacyjnej

ludobójstwa należy do mechanizmów sprawiedliwości transformacyjnej. Służą

7 W niniejszym opracowaniu wyraz gacaca pisany małą literą oznaczać będzie tradycyjne i nieformalne sądy gacaca, podczas gdy Gacaca pisane wielką literą powinno być rozumiane jako system sądów powołany do rozliczenia zbrodni ludobójstwa, którego działanie uregulowane zostało w opisanych w niniejszym opracowaniu aktach prawnych.

8 Chociaż publiczne rozwiązywanie konfliktu, nieobecne w jego wcześniej-szych historycznych odsłonach, jest rezultatem ewolucji systemu gacaca.

GACACA – „INNY” WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI

one transformacji społeczeństwa funkcjonującego w ramach systemu dyktator-skiego opartego na przemocy i naruszeniach podstawowych praw człowieka do systemu demokratycznego państwa prawa. Głównymi celami jakie stawia się in-stytucjom sprawiedliwości transformacyjnej są: wymierzenie kary osobom odpo-wiedzialnym za naruszenia praw człowieka, ujawnienie prawdy o naruszeniach popełnionych w poprzednim systemie i budowa (lub odbudowa) jednolitego spo-łeczeństwa. W stosowanych na świecie modelach transformacyjnych różny ak-cent kładziono na poszczególne cele w zależności od specyfi ki sytuacji w danym kraju, prawnych, gospodarczych i politycznych uwarunkowań.

Do mechanizmów sprawiedliwości transformacyjnej zalicza się: procesy karne, komisje prawdy (i pojednania), lustracje, systemy odszkodowań, reformy społeczne. Mając na uwadze złożoność celów stawianych systemom sprawied-liwości transformacyjnej, przyjmowane w praktyce modele mają charakter hy-brydowy, łącząc w sobie kilka z ww. instytucji. Jedna z nich, której wybór zdeter-minowany jest wiodącymi celami politycznymi i ekonomicznymi, przybiera rolę dominującą, a inne mają charakter wtórny, uzupełniający. I tak pracom komisji prawdy i pojednania towarzyszą pojedyncze procesy karne głównych sprawców naruszeń praw człowieka lub ciągi postępowań cywilnych, w których ofi ary żą-dają naprawienia szkody przy wykorzystaniu środków charakterystycznych dla prawa cywilnego, a więc roszczenia o odszkodowanie. Również w modelach, w których dominującą rolę odgrywają procesy karne wdrażane są szczególne rozwiązania ułatwiające dochodzenie roszczeń na drodze cywilnej. Same proce-sy karne różnią się od tych funkcjonujących w ramach standardowego proce-systemu sądownictwa karnego. Ich przebieg zmodyfi kowany jest poprzez wzmocnienie zasady jawności postępowania czy wdrożenie mechanizmów służących nadzwy-czajnemu złagodzeniu kary, ugód obrończych10 czy chociaż częściowej amnestii. Trudno także wyobrazić sobie efektywny model sprawiedliwości transformacyj-nej, któremu nie towarzyszyłyby rozbudowane reformy społeczne.

Model sprawiedliwości transformacyjnej przyjęty w Rwandzie oparty jest przede wszystkim na systemie sądów Gacaca, a także sądach powszechnych i woj-skowych. Ich działalności towarzyszyły także daleko idące reformy społeczne.

Nie tylko model sprawiedliwości transformacyjnej, którego element sta-nowiła Gacaca, był złożony i wielowarstwowy. Również sama Gacaca miała charakter hybrydowy11. Sądy Gacaca pełniły przede wszystkim funkcję sądów

10 Ang.: plea bargain.

11 Na hybrydowy charakter systemu Gacaca z uwagi na jego cele i metody zwraca uwagę P. Clark (P. Clark The Gacaca Courts, Post-Genocide Justice and

Recon-ciliation in Rwanda. Justice without Lawyers, Cambridge University Press, Cambridge

Bożena Nowak-Chrząszczyk

karnych, bowiem ich działalność koncentrowała się na pociągnięciu oskarżonych do odpowiedzialności karnej. Składy orzekające rozstrzygały o odpowiedzialno-ści oskarżonego za zarzucany mu czyn noszący znamiona przestępstwa w oparciu o obowiązujące przepisy prawa. Wyroki sądów Gacaca zawierały rozstrzygnięcie w przedmiocie kary, której egzekucja odbywała się przy wykorzystaniu przymu-su państwowego. Z drugiej strony jednak element (obowiązkowej) partycypacji społecznej w funkcjonowaniu Gacaca oraz daleko posunięta jawność i bezpo-średniość postępowania przybliżały Gacaca do komisji prawdy i pojednania12.

Podobnie jak w przypadku innych rozwiązań przyjmowanych w ramach modeli sprawiedliwości transformacyjnej, również przed Gacaca postawiono złożone cele:

– „zakończenie kultury bezkarności” oraz pociągnięcie do odpowie-dzialności wszystkich osób, które uczestniczyły w ludobójstwie, – pojednanie Rwandyjczyków i utworzenie jednolitego

społeczeń-stwa poprzez odbudowę więzi społecznych,

– ujawnienie prawdy o przyczynach, przebiegu i skutkach ludobój-stwa.

Dzięki wdrożeniu systemu tysięcy mniejszych sądów Gacaca planowa-no także przyspieszyć proces sądzenia sprawców ludobójstwa, co przełożyć się miało na zwolnienie oskarżonych lub podejrzanych z nadmiernie przedłu-żającego się (około dziesięcioletniego) „tymczasowego” aresztu. W 1998 roku w więzieniach przeznaczonych dla 18.000 osób przebywało ok. 145.000 tym-czasowo aresztowanych13.

Realizacji powyższych celów służyć miał szereg rozwiązań przyjętych w procedowaniu sądów Gacaca, dotyczących struktury sądów i składu sędziow-skiego, sposobu organizacji posiedzeń sądowych oraz zasad wymiaru kary.

Złożoność celów stawianych Gacaca utrudnia dobór odpowiednich kry-teriów oceny jej funkcjonowania. Z jednej strony, patrząc na Gacaca jako na sąd karny, zasadne jest oczekiwanie, iż jej działalność będzie zgodna z zasadami sprawiedliwego procesu. Z drugiej strony, doszukując się w jej funkcjonowaniu cech komisji prawdy i pojednania, domagamy się skuteczności w odbudowie wię-zi społecznych. W formułowanych obecnie ocenach Gacaca dominuje perspek-tywa procesu karnego, co powoduje jej masową krytykę. Takie jednostronne po-dejście jest jednak poważnym i nieuprawnionym uproszczeniem. Pomija bowiem

12 Z dużym uproszczeniem system sądów Gacaca porównać można do klasyczne-go systemu sądownictwa (co najmniej z założenia) nacechowaneklasyczne-go elementami właściwy-mi postępowaniu mediacyjnemu.

13 International Centre for Prison Studies (http://www.prisonstudies.org/info/ worldbrief/wpb_country.php?country=39, wejście: 25 lutego 2013 r.).

GACACA – „INNY” WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI

pozostałe cele Gacaca, a także nie uwzględnia szerszego kontekstu społecznego, w jakim funkcjonowała. Idea gacaca jest przecież wytworem kultury rwandyj-skiej (czy szerzej: afrykańrwandyj-skiej). Odzwierciedla rozumienie przez Rwandyjczy-ków sprawiedliwości i sposobu jej wymierzania. Ich przywiązanie do tej idei odnajdujemy w licznych nieformalnych modelach funkcjonujących równolegle z „państwową” Gacaca wdrażanych w ośrodkach karnych czy wspólnotach reli-gijnych, służących jako forum wyznania winy / grzechu w związku z udziałem w ludobójstwie.14