Ogólne zasady funkcjonowania sądów Gacaca

W przeciwieństwie do tradycyjnej gacaca, działalność sądów Gacaca prze-znaczonych do rozliczenia sprawców ludobójstwa i rekonstrukcji społeczeństwa została uregulowana przepisami prawa.

Sądy Gacaca powołane zostały na mocy Prawa Organicznego Nr 40/2000 z dnia 26 stycznia 2001 r. („Prawo o Gacaca Nr 40/2000”)15. Po zakończe-niu programu pilotażowego regulację tę zastąpiono Prawem Organicznym Nr 16/2004 z dnia 19 czerwca 2004 r. („Prawo o Gacaca Nr 16/2004”)16 na-stępnie znowelizowanym w 2006 i 2007 roku, a ostatecznie przepisami Prawa Organicznego Zmieniającego i Uzupełniającego Prawo o Gacaca Nr 13/2008 z dnia 19 maja 2007 r.17 („Prawo o Gacaca Nr 13/2008”).

Sądy Gacaca zakończyły swoją działalność w dniu 18 czerwca 2012 roku.

4.1. Właściwość

Do właściwości sądów Gacaca należało orzekanie w sprawach aktów ludo-bójstwa, przestępstw przeciwko ludzkości oraz innych przestępstw

wymienio-14 P. Clark, op. cit., s. 65–66.

15 Organic Law Setting Up Gacaca Jurisdiction and Organizing Prosecutions for Off ences Constituting the Crime of Genocide or Crimes against Humanity Committed between October 1, 1990 and December 31, 1994.

16 Organic Law No. 16/2004 Establishing the Organisation, Competence and Functioning of Gacaca Courts Charged with Prosecuting and Trying the Perpetrators of the Crime of Genocide and Other Crimes Against Humanity, Committed Between Oc-tober 1, 1990 and December 31, 1994).

17 Organic Law No 13/2008 of 19/05/2007 modifying and complementing Orga-nic Law No. 16/2004 of 19/6/2004 establishing the organisation, competence and fun-ctioning of Gacaca courts charged with prosecuting and trying the perpetrators of the cri-me of genocide and other cricri-mes against humanity committed between October 1, 1990 and December 31, 1994 as modifi ed and complemented to date.

Bożena Nowak-Chrząszczyk

nych w rwandyjskim Kodeksie karnym popełnionych z zamiarem ludobójczym lub zamiarem popełnienia zbrodni przeciwko ludzkości popełnionych w okresie od 1 października 1990 r. do 31 grudnia 1994 r.18

Wprowadzono trzy kategorie podejrzanych / oskarżonych (zgodnie z pierwotnym podziałem: 4). Do kategorii I zaliczono podejrzanych o orga-nizację, podżeganie, kierowanie zbrodnią ludobójstwa i zbrodnią przeciwko ludzkości, członków władz krajowych i lokalnych w strukturach administracji publicznej, partii politycznych, wojska, policji, przywódców religijnych, a także podejrzanych o gwałt oraz tortury na narządach płciowych. Kategoria II obej-mowała podejrzanych o zabójstwo, tortury oraz spowodowanie uszkodzenia cia-ła. Do kategorii III zaliczono podejrzanych o przestępstwa przeciwko mieniu z wyłączeniem przypadków, kiedy sprawca i pokrzywdzony doszli do porozu-mienia19.

Sprawy podejrzanych należących do kategorii I przekazano do właściwo-ści sądów powszechnych. Podejrzani zaliczeni do kategorii II i III sądzeni byli przed sądami Gacaca. Na mocy nowelizacji z 2008 r. rozszerzono właściwość sądów Gacaca o niektóre sprawy dotyczące podejrzanych z kategorii I, w tym podejrzanych o przestępstwa przemocy na tle seksualnym.

Struktura sądów Gacaca podporządkowana została podziałowi admini-stracyjnemu kraju. Na najniższym szczeblu powołano do życia Gminne Sądy Gacaca20, których właściwością objęto orzekanie w sprawach oskarżonych z ka-tegorii III. Na poziomie sektora powołano do życia Sektorowe Sądy Gacaca21, którym powierzono orzekanie w sprawach oskarżonych z kategorii II, a następ-nie, po nowelizacji z 2008 r., także kategorii I (z wyjątkiem spraw, które pozostały w sądach powszechnych), i Apelacyjne Sądy Gacaca22 rozpoznające apelacje od wyroków Sektorowych Sądów Gacaca.

Po ostatecznym ustaleniu właściwości miejscowej na terytorium Rwandy działało ok. 11.000 sądów Gacaca.

4.2. „Sprawiedliwość bez prawników”

Nawiązując do tradycyjnego systemu rozwiązywania lokalnych sporów, Gacaca miała stanowić afrykańską odpowiedź na afrykańskie problemy. To od-wołanie do tradycyjnego wzorca wyrażało się przede wszystkim w strukturze sądów i organów sądowych, procedurze wyboru ich członków, a także sposobie

18 Art. 1 Prawa o Gacaca Nr 16/2004. 19 Art. 9 Prawa o Gacaca Nr 13/2008. 20 Gacaca Court of the Cell.

21 Gacaca Court of the Sector. 22 Gacaca Court of Appeal.

GACACA – „INNY” WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI

rozumienia funkcji wymiaru sprawiedliwości koncentrującego się na przywróce-niu równowagi społecznej, a nie wymiarze adekwatnej kary. W praktyce sforma-lizowana Gacaca różniła się jednak znacznie od jej tradycyjnego wzorca23, będąc systemem uregulowanym w obowiązujących przepisach, właściwym do rozstrzy-gania o odpowiedzialności karnej.

W wymiarze sprawiedliwości uczestniczyć mieli więc członkowie lokalnej społeczności, w której doszło do przestępstwa. To oni występowali w roli sędziów, aktywnych uczestników dyskusji zmierzającej do ustalenia prawdy o przebiegu ludobójstwa oraz stron procesu pojednawczego.

W ramach sądu Gacaca funkcjonowały trzy organy, których skład i spo-sób wyboru członków różnił się w zależności od szczebla administracyjnego, na którym zorganizowany był sąd. Najbardziej reprezentatywny z uwagi na partycypacyjny charakter sądów Gacaca miał skład i procedury wyboru człon-ków organów w Gminnych Sądach Gacaca. Zasady te zostały więc opisane poniżej.

Do organów sądu Gacaca należały: Zgromadzenie Ogólne, Ława i Ko-mitet Koordynacyjny.

Zgromadzenie Ogólne Gminnego Sądu Gacaca składało się z pełnolet-nich mieszkańców danej gminy, stanowiąc forum, przed którym prowadzone było postępowanie (lub jego część)24. Uczestnictwo w Zgromadzeniach Ogól-nych było obowiązkowe25.

Ława Gminnego Sądu Gacaca to organ składający się (po kolejnych nowelizacjach) z 7 osób26 o uznanej reputacji wybieranych przez właściwe Zgromadzenie Ogólne spośród jego uczestników. Członkowie Ławy to sędzio-wie, których główne zadanie polegało na rozstrzygnięciu o odpowiedzialno-ści oskarżonego i wymierzeniu kary. Poza tym kompetencje Ławy odpowia-dały typowym uprawnieniom sędziego znanym ze współczesnych systemów wymiaru sprawiedliwości. Ława kierowała posiedzeniami sądu, wzywała i przesłuchiwała świadków oraz badała składane zeznania27, mogła zarządzić

23 Konstrukcja sformalizowanej Gacaca wykorzystuje elementy systemu tradycyj-nego z różnych okresów jego rozwoju.

24 Posiedzenia sądów Gacaca były jawne z wyjątkiem sytuacji, gdy – w określo-nych przepisami okolicznościach – podjęta została decyzja o prowadzeniu posiedzenia za zamkniętymi drzwiami (art. 21 Prawa o Gacaca Nr 16/2004).

25 Art. 29 Prawa o Gacaca Nr 16/2004. Udział w Zgromadzeniach Ogólnych łą-czył się jednak z poważnymi niedogodnościami i wymagał poświęcenia przez mieszkań-ców na posiedzenia czasami nawet 2 dni w tygodniu.

26 Początkowo 19, następnie 9, a od roku 2008 z 7 sędziów. W skład Ław wchodzi-li także zastępcy sędziów.

Bożena Nowak-Chrząszczyk

poszukiwanie i tymczasowe aresztowanie podejrzanego lub jego warunkowe zwolnienie.

Charakterystyczne dla Gacaca było to, że sędziowie nie posiadali wy-kształcenia prawniczego, a zamiast tego musieli spełniać wymogi dotyczące postawy etycznej i posiadać umiejętności retoryczne. Sędzią nie mogła zostać osoba, która uczestniczyła w ludobójstwie lub była skazana na karę pozbawie-nia wolności w wymiarze co najmniej 6 miesięcy28, ale także osoba aktywna politycznie, urzędnik instytucji publicznej, funkcjonariusz policji lub woj-ska29. Założeniem Gacaca było bowiem powierzenie wymiaru sprawiedliwości zainteresowanym wspólnotom lokalnym, co miało w założeniu dać wszyst-kim obywatelom poczucie współdecydowania, przyczyniając się w efekcie do pojednania. Ostatecznie w całym kraju powołano 170.000 sędziów, z czego większość to wykształcone osoby w średnim wieku (a 35% sędziów stanowiły kobiety30). W przypadku Sektorowych Sądów Gacaca i Apelacyjnych Sądów Gacaca dominowali sędziowie z wyższym wykształceniem.31

Nieposiadający wykształcenia prawniczego sędziowie Sądów Gacaca uczestniczyli w szkoleniach przed objęciem stanowisk; dodatkowe sesje szko-leniowe organizowane były także w późniejszym czasie. Podczas tych krótkich sesji przekazywano sędziom podstawową wiedzę o zasadach funkcjonowania Gacaca, podstawowych zasadach prawnych, prawach człowieka, rozwiązywa-niu konfl iktów, zarządzarozwiązywa-niu ludźmi, psychologii, zarządzarozwiązywa-niu fi nansami.32

Szkolenia te trudno uznać za wystarczające, mając na uwadze wagę proble-mów, z jakimi spotykać się mieli sędziowie33.

Komitet Koordynacyjny, którego członków sędziowie wybierali spośród siebie, pełnił funkcje administracyjne i porządkowe.

Rola publicznego prokuratora „zapożyczanego„ z funkcjonującego równolegle klasycznego systemu wymiaru sprawiedliwości ograniczona była do podejmowania czynności śledztwa i przekazywania zgromadzonych do-wodów właściwemu sądowi Gacaca. Prokurator nie brał natomiast udziału w posiedzeniach Gacaca.

28 Art. 14 Prawa o Gacaca Nr 16/2004. 29 Art. 15 Prawa o Gacaca Nr 16/2004 30 C. Mibenge, op. cit., s. 413.

31 P. Clark, op. cit., s. 76. 32 C. Mibenge, op. cit., s. 414.

33 Penal Reform International, op. cit., s. 21 i 31; Human Rights Watch,

Justi-ce Compromised. The Legacy of Rwanda’s Community-Based Gacaca Courts, maj 2011,

GACACA – „INNY” WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI 4.3. Przebieg postępowania

Postępowanie przed sądami Gacaca podzielone było na kilka etapów. Niezależnie od ustalonej właściwości rzeczowej sądów Gacaca, wyłącznie do Gminnych Sądów Gacaca należało prowadzenie dwóch wstępnych (przygo-towawczych) etapów postępowania. Dotyczyło to także spraw, w których osta-tecznie orzekały sądy powszechne.

W trakcie pierwszego etapu Zgromadzenie Ogólne sporządzało wykazy zawierające podstawowe informacje wykorzystywane w późniejszych etapach postępowań, tj. przede wszystkim wykazy podejrzanych, pokrzywdzonych oraz spisy przedmiotów majątkowych utraconych w trakcie ludobójstwa.

Następnie Gminne Sądy Gacaca przypisywały podejrzanych do poszcze-gólnych kategorii i przekazywały sprawy wykraczające poza ich właściwość do odpowiednich sądów.

Główny etap postępowania – rozprawa – prowadzony był już przed właś-ciwym do rozpoznania sprawy sądem: Gacaca lub sądem powszechnym. Pod-czas rozprawy oskarżony składał wyjaśnienia, a świadkowie, w tym świadkowie powołani przez oskarżonego i pokrzywdzony – zeznania. Etap ten kończył się wydaniem wyroku, od którego34 przysługiwała stronom apelacja rozpatrywana przez sąd Gacaca wyższego stopnia35. W szczególnych przypadkach (np. ujaw-nienia nowych dowodów) sprawa mogła zostać poddana rewizji na wniosek nie tylko oskarżonego czy pokrzywdzonego, ale także każdej zainteresowanej osoby. Rewizja rozpatrywana była przez Apelacyjny Sąd Gacaca.36

Zwyczajne posiedzenia Gminnych Sądów Gacaca odbywały się raz w tygodniu37, a Sektorowych Sądów Gacaca – raz na trzy miesiące38.

Członkowie Zgromadzenia Ogólnego mieli obowiązek aktywnego uczestniczenia w posiedzeniach. Każdy uczestnik Zgromadzenia Ogólnego był jednocześnie uprawniony i zobowiązany do zabierania głosu w trakcie po-siedzenia, zadawania pytań oskarżonym zmierzających do ustalenia ich winy lub niewinności. Odmowa złożenia zeznań (rozumiana także jako nieujaw-nienie posiadanej wiedzy o aktach ludobójstwa) lub złożenie fałszywych ze-znań stanowiło przestępstwo ścigane przez sądy Gacaca39.

Równie ważna była już jednak sama obecność wszystkich (pełnoletnich) członków lokalnej wspólnoty, którzy poprzez wysłuchanie stron i świadków stawali się stroną procesu pojednawczego.

34 Z wyjątkiem wyroków w sprawach przestępstw przeciwko mieniu. 35 Art. 89 i n. Prawa o Gacaca Nr 16/2004.

36 Art. 24 Prawa o Gacaca Nr 13/2008. 37 Art. 17 Prawa o Gacaca Nr 16/2004. 38 Art. 19 Prawa o Gacaca Nr 16/2004. 39 Art. 29 Prawa o Gacaca Nr 16/2004.

Bożena Nowak-Chrząszczyk

4.4. Zasady wymiaru kary: ugoda obrończa

System sądów Gacaca to mechanizm sprawiedliwości transformacyjnej wpisujący się jednocześnie w ramy sprawiedliwości restoratywnej.

Wymiar sprawiedliwości restoratywnej koncentruje się na wynagrodzeniu krzywd doświadczonych przez pokrzywdzonego, nie zaś – jak w przypadku wy-miaru sprawiedliwości represyjnej – na sprawiedliwej odpłacie i wymiarze kary współmiernej do wyrządzonej krzywdy. Wyrazem tego dążenia było w przypad-ku Gacaca zastosowanie instytucji ugody obrończej, której istota polegała na nadzwyczajnym złagodzeniu kary w zamian za przyznanie się oskarżonego/po-dejrzanego do winy40.

Skorzystanie przez oskarżonego / podejrzanego z dobrodziejstwa nadzwy-czajnego złagodzenia kary uwarunkowane było spełnieniem kilku przesłanek. Oskarżony musiał nie tylko przyznać się do winy, ale także wyjawić wszelkie istotne okoliczności dotyczące czynu przestępnego, w tym informacje o ofi arach, miejscu porzucenia zwłok oraz dane pozostałych współsprawców. Ostatecznie oskarżony wyrażał skruchę i prosił o przebaczenie. Oskarżony zobowiązany był – co do zasady – do osobistego stawiennictwa na posiedzeniu Gacaca, co służyło także uwiarygodnieniu skruchy. Oskarżony nie miał także prawa do korzystania z pomocy obrońcy41.

Zasady obniżania kary w przypadku skorzystania przez oskarżonego / po-dejrzanego z instytucji ugody obrończej zostały ujęte w poniższej tabeli42.

Jak widać z poniższego zestawienia, jeżeli oskarżony zdecydował się na skorzystanie z instytucji ugody obrończej, przyznając się do winy dopiero na etapie rozpoznawania sprawy przez sąd II instancji lub w trakcie ponownego rozpoznawania sprawy, nie mógł już skorzystać z możliwości zamiany połowy z wymierzonej kary na obowiązek wykonywania prac społecznych.43

40 Art. 54 i n. Prawa o Gacaca Nr 16/2004.

41 Zdarzały się jednak pojedyncze przypadki, gdy sąd Gacaca dopuszczał do udzia-łu w postępowaniu profesjonalnego obrońcę. (Human Rights Watch, op. cit., s. 28).

42 Na podstawie art. 72 i n. Prawa o Gacaca Nr 16/2004 z uwzględnieniem zmian wynikających z przepisów Prawa o Gacaca Nr 13/2008. Osoby skazane za przestępstwa zaliczone do I lub II kategorii były ponadto pozbawione praw publicznych.

GACACA – „INNY” WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI Kategoria podejrzanych Standardowe zagrożenie karą (nieprzyznanie się do winy lub odmowa uwzględnienia) Sankcja karna w przypadku przyznania się do winy przed sporządzeniem wykazu Sankcja karna w przypadku przyznania się do winy po sporządzeniu wykazu I dożywotnie pozbawienie wolności (z zaostrzonym rygorem) 20–24 lat pozbawienia wolności 25–30 lat pozbawienia wolności II zabójstwo lub usiłowanie zabójstwa 25–30 lat pozbawienia wolności 7–12 lat pozbawienia wolności, z czego połowa zostaje zawieszona z obowiązkiem wykonywania prac społecznych 12–15 lat pozbawienia wolności, z czego połowa

zostaje zawieszona z obowiązkiem wykonywania prac społecznych spowodowanie uszkodzenia ciała 5–7 lat pozbawienia wolności, z czego połowa zostaje zawieszona z obowiązkiem wykonywania prac społecznych 1–3 lat pozbawienia wolności, z czego połowa zostaje zawieszona z obowiązkiem wykonywania prac społecznych 3–5 lat pozbawienia wolności, z czego połowa

zostaje zawieszona z obowiązkiem wykonywania prac

społecznych

III Odszkodowanie lub restytucja Instytucja ugody obrończej nie ma zastosowania Instytucja ugody obrończej nie ma zastosowania