Odin nie jest teatrem, który miałby ojczyznę, kraj budzący przywiązanie. Nie jest też teatrem emigrantów, apatrydów na obcej ziemi. Jest teatrem, który od pierwszych lat istnienia starał się o to, by nie należeć do miejsca, w którym działa. Dzięki temu aktorzy mogli przemierzać świat, nie popadając w zależność od konkretnej publiczności”37.
– pisze w tekście Obcy teatr w Holstebro Ferdinando Taviani – włoski teoretyk teatru, jeden z założycieli Międzynarodowej Szkoły Antopologii Teatru ISTA. Odin Teatret nigdy nie stawiał sobie za cel ochrony kultury zastanej, ale każdorazowe starcie ze społeczeństwem, znajdowanie w nim odbicia, bądź przeciwstawienie się mu. Teatr stał się dla nich procesem zapewniającym status „obcych” w społeczeństwie. Właśnie owo poczucie obcości nieustannie towarzyszące członkom zespołu oraz stosowanie nowego języka teatralnego – zrozumiałego wszędzie i przez wszystkich, przyczyniły się do rozwoju idei spotkań z publicznością zwanych obecnie za sprawą Eugenia Barby – barterami teatralnymi.
Wiosną 1974 roku zespół zdecydował się opuścić swoją siedzibę w Holstebro i na pięć miesięcy zamieszkał w Carpigiano, wiosce w południowych Włoszech liczącej sobie dwa tysiące mieszkańców.
Nowe otoczenie geograficzne i kulturowe, stwarzając wiele zaskakujących sytuacji, wywarło ogromny wpływ na całą grupę. Wraz z tym doświadczeniem Odin Teatret wkroczył w okres
„otwarcia”, zajął się przedstawieniami ulicznymi i zyskał świadomość, że jest pewną mikrokulturą, która może uczestniczyć w procesie „wymiany”38.
W wywiadzie udzielonym dla duńskiej telewizji w 1974 roku Eugenio Barba po raz pierwszy użył pojęcia barteru w celu wyjaśnienia stosowanej przez Odin Teatret strategii nawiązywania kontaktu i tworzenia sytuacji wymiany z lokalną społecznością. Moment nazwania owej metody „barterem” był bardzo znaczący w kontekście pracy z lokalnymi społecznościami.
Odtąd bowiem słowo „barter” pojawia się wielokrotnie zarówno w wypowiedziach członków Odin Teatret, jak i publikacjach dotyczących specyfiki ich metody.
Tłumacząc duńskiemu dziennikarzowi główne i podstawowe założenia wymiany barterowej, Eugenio Barba powiedział:
Dobra, które wymieniamy, to dobra kultury. Zaczęliśmy od najprostszych sytuacji: śpiewaliśmy skandynawskie pieśni, a miejscowi w naturalny sposób odpowiadali swoimi pieśniami. Potem rozszerzyliśmy zakres „barteru”, prezentując fragmenty naszego treningu, przypominające taniec,
37 F. Taviani, Obcy teatr w Holstebro, „Dialog” 5/1985, s. 105.
38 E. Barba, Teatr…, s. 143.
29
a ludzie odpowiedzieli swoimi tańcami. Następnie wystąpiliśmy z naszymi paradami ulicznymi i ten naturalny „podbój” wioski wywołał improwizowane reakcje. Sytuacja zaczęła przypominać wiejskie zgromadzenie, z udziałem wszystkich mieszkańców39.
W powyższych zdaniach mieści się esencja tego, czym stał się barter w rozumieniu ludzi teatru, a szerzej – ludzi związanych ze sztuką, którzy poszukują kontaktu ze społecznościami, wchodzą z nimi w interakcje. Spontanicznie zainicjowana przez Odin Teatret wymiana w Carpigiano pociągnęła za sobą szereg kolejnych barterów. Dostrzegłszy niezwykły potencjał owej metody, zespół na trwale włączył „transakcje barterowe” do swoich aktywności, i to nie tylko podczas jego zagranicznych podróży.
Ciekawa jest historia związana z pierwszym barterem z mieszkańcami Carpigiano.
Pewnego dnia zespół Odin Teatret postanowił odwiedzić swoich przyjaciół z Uniwersytetu w Lecce, którzy akurat zawitali do wsi. Zabrali swoje instrumenty i ruszyli na spotkanie. Nie wiedzieli jeszcze, że do niego nie dojdzie. Przyjaciół nie było bowiem w domu, za to dookoła budynku zebrała się gromadka miejscowych zaciekawionych nietypową urodą przybyszy.
Aktorzy, nie zastanawiając się zbyt długo, ulegli ich namowom i zaczęli grać na swoich instrumentach tradycyjne skandynawskie melodie, śpiewać pieśni i obserwować, co też się wydarzy. Nie mając tego w planach, znaleźli się bowiem w otwartej przestrzeni publicznej.
Do tej pory pracowali raczej w odosobnieniu, nie wchodząc w kontakty z widzami. Przez godzinę grupa aktorów grała i śpiewała, a gdy skończyli, tym, co ich najbardziej zaskoczyło nie były owacje zgromadzonej publiczności, lecz słowa: „Teraz wy musicie posłuchać jak my śpiewamy”40. Następnie mieszkańcy Carpigiano zaprezentowali swoje pieśni towarzyszące zbiorom oliwek i tytoniu – o nieszczęśliwej miłości i śmierci. W trakcie tej zaimprowizowanej sytuacji narodziła się nowa idea barteru.
Gdy wieść o grupie cudzoziemców doszła do innych wsi w okolicach Carpigiano, aktorów Odin Teatret zaczęli odwiedzać młodzi ludzie z zaproszeniami do siebie. Zespół jednak konsekwentnie powtarzał, że nie ma zamiaru pracować „za darmo”, ale zapłata o jaką im chodziło była rzecz jasna nie w formie pieniędzy. Zmusiło to młodzież do zastanowienia nad tym, co mogą zaprezentować, do poszukania tradycyjnych pieśni, odszukania osób, które je wciąż znają i są w stanie ich nauczyć. Z pozoru przypadkowe wydarzenie zapoczątkowało zatem ciąg wydarzeń, w które spontanicznie zaangażowało się wielu mieszkańców zainteresowanych kontaktem z Odin Teatret.
39 Tamże, s. 145.
40 Tamże, s. 149.
30
Nie od razu jednak przybysze z Danii nawiązali kontakt z ludźmi z Carpigiano.
Pierwsze trzy tygodnie, mimo iż w samym centrum wioski, upłynęły w całkowitej izolacji od tamtejszej społeczności. Aktorzy czuli się bezpiecznie, skupiając się na początku na swojej pracy i treningach. Każdego dnia wstawali o piątej rano, by na obrzeżach miejscowości oddawać się ćwiczeniom fizycznym i głosowym. O tej samej porze do prac w polu ruszali włoscy rolnicy, którzy ze zdziwieniem przypatrywali się tajemniczym gościom. Ta wzajemna fascynacja stała się przyczynkiem do nawiązania nietypowej relacji pomiędzy przybyłą z Danii grupą aktorów a rolnikami z ubogiej włoskiej prowincji. Eugenio Barba tłumaczy ten fenomen m.in. w liście do Jennifer Merin, amerykańskiej krytyczki teatralnej:
Ludzie spotykają się i określają nawzajem poprzez odmienność, która dla grupy teatralnej stanowi świadomie wybrany sposób życia, natomiast dla ludzi z południowych Włoch oznacza trudne warunki życiowe, od których nie mają oni ucieczki. Odmienność budzi fascynację. Pragniemy odkryć ją i rozpoznać poprzez odniesienie do naszego doświadczenia, do tego co znamy, co daje nam poczucie bezpieczeństwa. Ale w tym celu musimy stanąć wobec niej odsłonięci41.
Nie jest tajemnicą, że pierwotną motywacją do osiedlenia się na pewien czas w małej wsi na południu Włoch była potrzeba znalezienia się w nowej, stymulującej sytuacji, stawiania sobie nowych wyzwań. Skupienie na osobistym rozwoju nie wykluczyło jednak zastanowienia się także nad konsekwencjami, jakie pobyt aktorów w Carpigiano przyniesie mieszkańcom wioski. Eugenio Barba wspomina pytania, jakie zadawali sobie członkowie jego zespołu:
Jaki wpływ ma nasza obecność na ludzi z Carpigiano? Czy staliśmy się dla nich bodźcem, impulsem uruchamiającym jakiś ciąg procesów, pozwalających miejscowej społeczności odkryć spajające ją więzi kulturowe i określić się wobec nas? Skoro na inicjatywy Odin Teatret mieszkańcy wioski odpowiadają własną aktywnością kulturalną – pieśniami, tańcami, improwizowanymi scenkami, groteskowymi i parodystycznymi – to nasze na pozór egoistyczne motywacje okazują się potężnym katalizatorem wydarzenia społecznego42.
Z wypowiedzi reżysera wypływa wniosek, że wymiana barterowa pełnić może wiele rozmaitych funkcji. Począwszy od rewitalizacji więzi kulturowej, zawodowej, religijnej, wśród etnicznej lub przypadkowej społeczności, poprzez wymianę konkretnych, namacalnych elementów kultury, aż do wywołania poczucia wspólnej tożsamości w opozycji do
„cudzoziemców” – aktorów i ich obyczajów. Prezentując swoją pracę konkretnym społecznościom, członkowie Odin Teatret otrzymują w zamian różne wytwory ich kultury:
pieśni, muzykę, tańce, gry, tradycyjne potrawy, stroje itp. Sami także pozostawiają trwały ślad w życiu danej grupy (społecznej, etnicznej). „Ani my nie wyzbywamy się naszej
41 Tamże, s. 155.
42 Tamże, s. 144.
31
tożsamości, ani oni swojej”43 – stwierdza Barba i dodaje, że uczestnicy tego typu spotkania rozchodzą się bogatsi niż przybyli. Niezależnie od wszystkiego, co ich różni, stają wobec siebie twarzą w twarz, definiując się nawzajem poprzez swoje tradycje kulturalne.
Podczas barterów obie strony posługują się własnym językiem, tym wszystkim, co wciąż ich łączy i daje im siłę, choć powoli zanika: swoją własną kulturą, kulturą ludową – i to jest najważniejsze – która nie dzieli, lecz łączy”44
– podsumowuje reżyser.
Fot. 1, Tony D’Urso, Carpigiano 1974, źródło: Odin Teatret Archives
(http://www.odinteatretarchives.com/thearchives/the-photographic-archives/tony-durso)
Podczas pięciomiesięcznego pobytu zespołu w Carpigiano barter ogarnął całą okolicę.
Angażował chłopów, robotników, młodzież i osoby starsze. Wszyscy mieszkańcy wychodzili na publiczne place, by prezentować sobie nawzajem swoją kulturę. Nie była to rzecz jasna sytuacja teatralna. W pewnym określonym czasie zgromadzenia, tworzyła się sieć relacji między nieznanymi sobie ludźmi, którzy oddziaływali na innych i wzajemnie siebie przyciągali.
43 Tamże, s. 145.
44 Tamże, s. 146.
Fot. 2, Tony D’Urso, Carpigiano 1974, źródło: Odin Teatret Archives
(http://www.odinteatretarchives.com/thearchives/the-photographic-archives/tony-durso)
32
Tak oto mała grupa cudzoziemskich aktorów, na pozór słabo zorientowana w lokalnej sytuacji społecznej i politycznej, zburzyła teatr, ale wydobyła na światło dzienne cenny kruszec, który spoczywał dotąd w ukryciu45.
Członkowie Odin Teatret zostaliby współcześnie nazwani prawdziwymi animatorami kultury, którzy przy pomocy swojego barteru nawiązali kontakt z lokalną społecznością, zainicjowali szereg spotkań, wpłynęli na kształt relacji wewnątrz środowiska mieszkańców włoskiej wsi, a przy tym otrzymali wiele inspiracji do swojej pracy artystycznej.
45 Tamże, s. 156.
Fot. 3, Tony D’Urso, Carpigiano 1974, źródło: Odin Teatret Archives
(http://www.odinteatretarchives.com/thearchives/the-photographic-archives/tony-durso)
33