Geneza narodowego socjalizmu

Nie istnieje w nauce jedna definicja nazizmu, podobnie z resztą, jak nie ma uniwersalnego określenia na sprawiedliwość, czy demokrację. Wskazuje się na złożoność zjawiska doktryny, a zwłaszcza praktyki nazizmu Nazizm traktuje się jako odmianę faszyzmu, niejednokrotnie pojęcia te odnośnie Niemiec w latach 1933 – 1945 są używane zamiennie. Na potrzeby wywodu w tym podrozdziale przyjmijmy tożsamość tych znaczeń, gdyż zjawiska faszyzmu i nazizmu posiadają podobne podłoże ideologiczne¹¹⁹.

Mimo, iż faszyzm uznaje się za jedną z najbardziej krótkotrwałych panujących całym państwem ideologii, jego geneza jest niezwykle złożona. Faszyzm zawładnął władzą

117M. Hartliński, Przywództwo polityczne – wprowadzenie..., op. cit., s. 78 –79.

118

A. Heywood, Politologia..., op. cit., s. 434.

119 A. Sylwestarzak, Historia doktryn politycznych i prawnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s.

państwową w 1922 roku, kiedy to wspomniany już B. Mussolini przejął władzę państwową na wskutek zamachu stanu. Stabilizacja tej doktryny politycznej nastąpiła w 1933 roku, kiedy to kanclerzem Niemiec stał się A. Hitler, który doprowadził do kulminacji pod postacią II wojny światowej. Po jej zakończeniu faszyzm stał się ideologią napiętnowaną tak dalece, iż jedynymi przejawami jego aktywności są nieliczne ruchy neofaszystowskie. Źródeł powstania samego nazizmu należy doszukiwać się we wcześniejszych determinantach społecznych i myślowych¹²⁰.

Idee nazistowskie wyrastały z trudnego do ścisłego i jednoznacznego określenia. Splot bardzo wielu czynników miało wpływ na powstanie i ukształtowanie tej doktryny politycznej. Centralnym problemem jest fakt, jak i dlaczego w Niemczech zwyciężyła ideologia nazistów¹²¹. Istnieje bardzo interesująca hipoteza, mówiąca o tym, że dzieje Niemców stanowią wyjątkowy bieg historii tzw. Sonderweg. Wedle tego poglądu powstanie III Rzeszy było czymś nieuniknionym. Liczni naukowcy nie bez racji uważają, iż doszukiwanie się genezy hitleryzmu niemal w czasach germańskich jest niedorzeczne, jednakże inni podchodzą do tematu z powagą i zapałem badacza historii¹²². Głosów badaczy w tej sprawie przybywa. Jednakże my, ze względu na ograniczony zakres tematyczny pracy, skupimy się na czynnikach bliższych utworzeniu ruchu nazistowskiego.

Najczęściej podawanymi przyczynami ukształtowanie się nazizmu w Niemczech są następujące czynniki: skutki I wojny światowej, słabość demokracji parlamentarnej oraz kryzys gospodarczy¹²³. Nie sposób zaprzeczyć, iż wielka wojna (do 1945 roku tak nazywano I wojnę światową) była największym wówczas znanym dotychczas konfliktem zbrojnym, który pozostawił głęboki uraz u wszystkich europejskich społeczeństw. Wielu ówczesnych myślicieli oraz naukowców, zadawało sobie pytanie, czy filozofowie pokroju Nietzschego, Schopenhauera lub Chamberlaina¹²⁴, mięli słuszność. Kwestionowano możliwość dalszego postępu oraz rozwoju społeczeństwa tak bardzo wyniszczonego wojną, której konsekwencje były trudne do zaakceptowania dla niektórych państw. W trakcie wojny nasiliły się debaty, które od dawna miały emocjonujący kontekst, dotyczyły bowiem przeciwstawnych kwestii–

120R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne..., op. cit., s. 351.

121Stalinizm i nazizm..., op. cit., s. 313.

122

M. Kitchen, Trzecia Rzesza..., op. cit., s.32; Stalinizm i nazizm..., op. cit., s. 313; F. Ryszka, Państwo stanu wyjątkowego..., op. cit., s. 84; R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne..., op. cit., s. 354.

123A. Sylwestarzak, Historia doktryn politycznych i prawnych... op. cit., s. 403; F. Ryszka, Państwo stanu

wyjątkowego..., op. cit., s. 86.

124Byli oni twórcami radykalnych filozofii, zakładających odrzucenie podstawowych wartości chrześcijańskich,

cywilizacji, a kultury; państwa, a wolności społeczeństwa; praw, a powinności. Przerażenie budziła wówczas kwestia, którą poruszał Nietzsche, poddający w wątpliwość fakt, czy ludzkość będzie umiała w racjonalny sposób wykorzystać innowacje technologiczne, czy poprzez ich niewłaściwe używanie doprowadzi siebie do zagłady¹²⁵.

Dnia 18 stycznia 1919, w dniu 48. rocznicy proklamowania Cesarstwa Niemieckiego, rozpoczęła się w Paryżu konferencja pokojowa kończąca I wojnę światową. Przebieg obrad oraz postanowienia traktatu wersalskiego były poczytywane przez Niemców, jako bardzo krzywdzące. W obradach brały udział prawie wszystkie państwa, jakie były zaangażowany w konflikt, jednakże głos decydujący posiadały kraj zwycięskie, czyli tzw. Główne Mocarstwa (Wielka Brytania, Francja, Japonia, Stany Zjednoczone i Włochy). Państwa pokonane, czyli m. in. Niemcy, nie otrzymały prawa do głosu¹²⁶. Na podstawie uzgodnionych warunków pokoju, można odnieść wrażenie, iż przyjęte założenia miały najdotkliwiej godzić w Niemcy. Wielka Brytania dążyła do przejęcia wszystkich kolonii niemieckich oraz osłabienia marynarki morskiej Niemiec, jednakże obawiała się nadmiernego osłabiania Niemiec z obawy przed wzrostem znaczenia Francji w zachodniej części Europy. Z kolei Francja była najbardziej zainteresowana nadwątleniem nienieckich sił, dlatego na podstawie traktatu Francja otrzymała najwięcej – ziemie Lotaryngii i Alzacji, kopalnie złóż węgla na Obszarze Saary, kolonie w Kamerunie oraz Togo¹²⁷.

Jednakże postanowienia terytorialne nie były tak bolesne, jak odczuwane przez państwo niemieckie kwestie dotyczące militaryzacji – Niemcy mogły pozwolić sobie na jedynie stutysięczną arię bez możliwości wyposażenia jej w broń ciężką. Ponadto, jeden artykułów traktatu wprost przypisywał Niemcom winę za wywołanie I wojny światowej. W rezultacie tego wykształciło się w Niemczech przekonanie, iż udowodnienie bezzasadności tego twierdzenia doprowadziłoby do anulowania postanowień traktatu. Istotną kwestą stała się także spłata reparacji wojennych. Ich wysokość miała wpływ na przyszłe funkcjonowanie gospodarki niemieckiej¹²⁸. Pomimo tego, iż początkowo rząd niemiecki nie godził się na podpisanie traktatu, po dokonaniu zmian na kluczowych stanowiskach, traktat został

125

J. Krasuski, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871 – 1945, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1986, s. 342; M. Kitchen, Trzecia Rzesza..., op. cit., s. 12 – 13.

126 J. Krasuski, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871 – 1945..., op. cit., s. 218.

127

W. Czapliński, A. Galos, W. Korta, Historia Niemiec, Wydawnictwo OSSOLINEUM, Wrocław, Warszawa, Kraków 1991, s. 628

przyjęty¹²⁹. Przyjęte postanowienia traktatu wersalskiego stanowią jeden z istotnych czynników w powstaniu nazizmu na niemieckich ziemiach¹³⁰.

Kolejnym czynnikiem, mającym wpływ na powstanie ruchu faszystowskiego w Niemczech, była następna konsekwencja I wojny światowej – zmiana w strukturze pokoleniowej społeczeństwa. W trakcie I wojny światowej Niemcy straciły aż 13 250 000 (wartość szacunkowa) żołnierzy, z czego aż 40 procent stanowiły osoby pomiędzy 20, a 25 rokiem życia. Następstwa takiego zdziesiątkowania osób w podanym wieku najbardziej uwidoczniły się dopiero w latach 30., kiedy to osoby te byłyby w najbardziej twórczym dla mężczyzn wieku. Pozostałe osoby, należące do tego pokolenia, po zakończeniu I wojny światowej znalazły się w bardzo trudnej sytuacji. Osoby te poniosły uszczerbek nie tylko na zdrowiu fizycznym, ale także psychicznym. Ponadto, kariera życiowa żołnierza „w cywilu” była zachwiana – nie posiadał on już albo możliwości albo chęci na podjęcie studiów, założenia rodziny, czy znalezienia stanowiska w zawodzie. Dla wielu nich demobilizacja stanowiła źródło porażki życiowej – nic nie warte stały się stopnie woskowe, medale otrzymane za męstwo, ofiarowane życie za ojczyznę. Sytuację tych mężczyzn pogorszył jeszcze fakt, iż wojna, w której uczestniczyli, została przegrana. Wraz dojrzewaniem sfrustrowanych młodych ludzi z okopów, problem poczucie porażki nie słabło, a wręcz przybierało na sile. Byli kombatanci stali się jedną z najbardziej dynamicznych i agresywnych sil społecznych. Właśnie dlatego byli podatni na hasła nazistowskie¹³¹.

Kolejnym istotnym elementem jest niestabilność ustroju demokracji parlamentarnej, który powstał w Niemczech po I wojnie światowej. Już sam Nietzsche oznajmił, iż demokracja jest ustrojem skazanym na porażkę, bowiem oznacza ona rządy ludzi gorszej kategorii. W ślad za nim wielu innych historyków oraz filozofów tamtych czasów podziałało jego koncepcje, twierdząc, iż demokracja jest tylko fazą poprzedzającą rządy totalitarne¹³². J. Krasuski wskazuje na fakt, iż słabość demokracji parlamentarnej w Niemczech była konsekwencją zbyt późnego wprowadzenia tego ustroju. Ponadto, wskazuje on, iż znaczący wpływ miały także spadek liczby przedsiębiorców handlowych, rzemieślników oraz drobnych firm, a także rozdrobnienie gospodarstw rolnych. Pracownicy umysłowi oraz nauczyciele byli tymi, którzy cenili sobie porządek społeczny, który u początków Republiki Weimarskiej był

129

Encyklopedia historyczna Świata, pr. zbior. pod red. A. Pankowicza, Agencja Publicystyczno – Wydawnicza Opres, Kraków 2001, Tom IX, s. 50.

130H. Przybylski, Politologia..., op. cit., s. 338.

131

J. Krasuski, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871 – 1945..., op. cit., s. 229 – 230; Encyklopedia historyczna Świata..., op. cit., s. 53. .

szczególnie zachwiany¹³³. W organizacjach szowinistycznych nauczycielstwo miało szczególną pozycję, gdyż wpajali oni młodzieży zamiłowanie do obalonej monarchii, kult państwa oraz poszanowanie autorytetu i godności państwowych. Ludność miejska w dużej mierze również odnosiła się do liberalizmu z wrogością – wysokie cny żywności oraz starty materialne spowodowane inflacją i wojną znacznie zaniżyły poziom życia mieszczan. Utrata znaczących zasobów finansowych w okresie inflacji w czasie kryzysu ekonomicznego często interpretowano jako wyniki spekulacji finansjery żydowskiej, która jakoby sprawowała władzę w państwie, nie dostrzegając, iż prawdziwą przyczyną była nieudolna polityka finansowa Cesarstwa Niemieckiego w trakcie wojny. Z tego wnika, iż jedynymi, którzy opowiadali się za liberalizmem w Niemczech byli socjaliści, niewielka garstka przedsiębiorców, duża część katolików oraz związane z socjalistami związki zawodowe¹³⁴.

Do upadku demokracji parlamentarnej przyczyniły się także stronnictwa polityczne. Dotkliwą słabością republiki był brak stabilności na scenie politycznej. Wśród robotników coraz większą popularność zdobywało ugrupowanie komunistyczne. Prowadzili oni ciągłe walkę z innymi stronnictwami politycznymi, a zwłaszcza z socjaldemokratami, uważając ich za przyczynę braku możliwości przeprowadzenia rewolucji proletariackiej. W związku z tym to właśnie na komunistów padły zarzuty wzniecania rozruchów w różnych miastach, przez co koniecznym było wprowadzenie w 1920 roku stanu wyjątkowego w niektórych landach¹³⁵. W odwecie, komuniści, odmawiając kooperacji z jakąkolwiek partią, głosowali przeciwko każdej ustawie oraz inicjowali głosowania o wotum nieufności dla wszelkich rządów. Istotnym faktem jest to, iż po wejściu do parlamentu hitlerowców, komuniści wraz z nazistami głosowali zawsze razem – najczęściej za odrzuceniem proponowanych ustaw, co także stanowiło przyczynę upadku demokracji parlamentarnej. Jednakże istniała jedna kwestia, z którą zgadzali się wszyscy, od lewicy po prawicę – traktat wersalski był dla Niemców dyktatem. Pomimo takiego stanowiska, znacząca część społeczeństwa obwiniała o zaistniały stan rzeczy, tych którzy byli wówczas u władzy, a mianowicie socjaldemokratów. Obecnie, z perspektywy czasu, można stwierdzić, iż socjaldemokraci stali się ofiarami niekorzystnego zbiegu okoliczności: doszli do władzy w momencie klęski i stanowili centralną podporę rządów w czasach, gdy koniecznością było ponoszenie konsekwencji za sprawowanie władzy w tak ciężkich czasach. Ta nienawiść do socjaldemokratów przeniosła

133F. Ryszka, Państwo stanu wyjątkowego..., op. cit., s. 95, 97.

134W. Czapliński, A. Galos, W. Korta, Historia Niemiec..., op. cit., s. 629, 632, 636; J. Krasuski, Historia Rzeszy

Niemieckiej 1871 – 1945..., op. cit., s. 243 – 249.

135W. Czapliński, A. Galos, W. Korta, Historia Niemiec..., op. cit., s. 629; F. Ryszka, Państwo stan wyjątkowego...,

się na inne stronnictwa, będące z nimi w koalicji. Punktem kulminacyjnym było skrytobójcze morderstwo centrowego polityka Matthiasa Erzbergera, który oficjalnie wziął na siebie podpisanie wersalskiego rozejmu¹³⁶.

Istotne znaczenie dla rozwoju nazizmu w Niemczech niewątpliwie miały także kryzysy gospodarcze w latach 1919 – 1923 i1929 – 1933¹³⁷. Po okresie I wojny światowej doszło do znaczącego zahamowania gospodarki, co było źródłem wzrostu bezrobocia, inflacji oraz rosnącego zadłużenia państwa. Zadłużenie państwa w listopadzie 1919 roku osiągnęło sumę 144 miliardów marek niemieckich, co w porównaniu z 1913 rokiem, kiedy dochód narodowy wyniósł 40 miliardów, zaś majątek był szacowany na 300 miliardów, było konsekwencją wojny oraz oznaką pogarszającej się sytuacji gospodarczej¹³⁸. Wartość niemieckiej marki drastycznie malała: w styczniu 1923 roku, kiedy dopiero rozpoczął się proces spadku wartości marki, wartość marki względem waluty USA zmalała z 10 tysięcy marek do 50 tysięcy marek za jednego dolara, zaś w listopadzie tego samego roku marka była warta bilion razy mniej niż przed I wojną światową¹³⁹. Klasa średnia została całkowicie pozbawiona oszczędności, zaś bieżące finanse nie były wystarczające do utrzymania dotychczasowego poziomu życia. Zniszczeniu uległo jednak coś bardziej cennego: wiara społeczeństwa w struktury ekonomiczne państwa. Społeczeństwo, które było zachęcane przez rząd do oszczędzania, czuło się dalece oszukane. Rząd posiadał możliwość zatrzymania inflacji przez zrównoważenie budżetu, jednakże wielcy właściciele ziemscy oraz bogaci przemysłowcy odwiedli władze od takiego rozwiązania, zyskując krocie na inflacji. Ponadto, zadaniem niektórych badaczy rząd dążył do stanu finansowej nieudolności, sądząc, iż w ten sposób uniknie spłaty długów wojennych¹⁴⁰. Dodatkowym utrudnieniem stało się wypłacanie reparacji wojennych, których suma opiewała na kwotę 132 miliardów marek w złocie spłacanych prze 30 lat.

Po kilku latach odprężenia ekonomicznego oraz finansowej prosperity, sytuacja przedstawiała się gorzej niż poprzednio –znów doszło do załamania się koniunktury gospodarczej, co bezsprzecznie przyczyniło się do pogorszenia nastrojów społecznych. Drastycznie wzrosła liczba bezrobotnych, którzy byli bardzo podatni na propagandę

136

Encyklopedia historyczna Świata..., op. cit., s. 53; W. Czapliński, A. Galos, W. Korta, Historia Niemiec..., op. cit., s. 631.

137R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne..., op. cit., s. 352.

138

W. Czapliński, A. Galos, W. Korta, Historia Niemiec..., op. cit., s. 629.

139Encyklopedia historyczna Świata..., op. cit., s. 53.

hitlerowską¹⁴¹. Połączenie opisanych wyżej czynników (przy występowaniu jeszcze wielu innych, pobocznych) sprawiło, iż znaczna część, a następnie większość społeczeństwa niemieckiego zostało porwane przez zbrodniczą ideologię Hitlera¹⁴².