przystąpieniu do Unii Europejskiej
Streszczenie
Trwające równolegle procesy globalizacji i integracji eu-ropejskiej mają istotny wpływ na tożsamość i kulturę narodów Europy. Poszerzenie Unii na wschód w 2004 i 2007 roku, oprócz zwiększenia liczby państw człon-kowskich, prowadzi również do zmian etnicznych i narodowych w całym ugrupowaniu integracyjnym.
Migracje są przyczyną konfrontacji ludności z innymi kulturami, tradycjami czy religią. Wszystkie aspekty życia codziennego przenikają się i konfrontują z pa-nującymi stereotypami. Celem przewodnim niniejszej publikacji jest ukazanie zmian, jakie nastąpiły w świa-domości Polaków po wstąpieniu do Unii Europejskiej.
Artykuł ma charakter teoretyczno -empiryczny. Część teoretyczna powstała przy wsparciu literatury przed-miotu, artykułów z czasopism branżowych, wiarygod-nych źródeł internetowych oraz badań CBOS. Część empiryczna została opracowana na podstawie badań własnych. W tym celu został stworzony i wykorzystany autorski kwestionariusz ankiety, na który odpowiedziało 400 losowo wybranych osób zamieszkujących cały kraj.
Wyodrębniono tutaj mieszkańców wsi, miast do 50 tys.
mieszkańców oraz miast powyżej 50 tys. mieszkańców.
Roman Kisiel, Joanna Zielińska-Szczepkowska, Olga Łazicka
Po przeanalizowaniu wyników można stwierdzić, że im mniejsza miej-scowość, tym większe przywiązanie do miejsca zamieszkania. Z drugiej strony następuje widoczny wzrost identyfikacji Polaków z Europą. Obser-wowane są zmiany w świadomości Polaków jako Europejczyków; coraz bardziej upodabniają się oni do swoich zachodnich sąsiadów. Nadal jesteśmy dumni z przynależności do narodu polskiego – blisko 60% respondentów zadeklarowało taki stan rzeczy. Według badanych czynnikami decydującymi o tożsamości narodowej są: rodzina i wychowanie – blisko 86% udzielonych odpowiedzi, pochodzenie – 82,1%, a także społeczność, w której przeby-wamy – 73% oraz historia – 71%. Należy liczyć się z tym, że w niedalekiej przyszłości powszechny stanie się hybrydowy model identyfikacji, w któ-rym jednostka będzie utożsamiała się w równym stopniu zarówno ze swoim narodem, jak i narodem europejskim.
Słowa kluczowe
globalizacja, tożsamość narodowa, integracja europejska
NATIONAL AND EUROPEAN IDENTITY OF POLES AFTER ACCESSION TO THE EUROPEAN UNION
Summary
The simultaneous processes of globalisation and European integration strongly influence the identity and culture of the European people. The enlargement of the European Union to the east in 2004 and 2007, and the increase in the number of member states, has led to changes within the ethnic and national structures of the whole Union. People are expe-riencing a conflict of cultures, traditions and religions due to migration.
All the aspects of everyday life interpenetrate with one another and are contrasted with the existing stereotypes. This thesis is concerned with an analysis of the changes that the Polish peoples’ consciousness has under-gone after the accession to the European Union. The theory presented in this dissertation is based on the information provided in the literature on the subject: articles, professional journals, and reliable Internet sources.
Moreover, the results are supported with statistical data acquired from the website of the Central Statistical Office and the CBOS (Polish Public Opinion) research. The empirical work has been carried out on the basis of personal research. The research has been performed through the use of a questionnaire which was completed by 400 randomly chosen citizens of Poland. The respondents have been assigned to several groups; the residents of villages; towns of up to 50000 residents; cities with more than 50000 residents.
Globalizacja a tożsamość narodowa i europejska Polaków
The analysis of data led us to conclude that the smaller the town the more its inhabitants are attached to their home towns. However, the increase in the identification of Poles with Europe is observable. The Poles’ consciousness as Europeans has also undergone changes; Poles have become more and more alike their western neighbours. They are still proud of being Polish, as was declared by nearly 60% of the respondents. The characteristics of a true Pole are still believed to be patriotism and pride, but also living by stereotypes.
According to the respondents the decisive factors in the process of forming national identity are: family and upbringing (nearly 80%), descent (82.1%), the society one belongs to (73%), and historical conditions (71%). However, it should be anticipated that in the near future an amalgamated model of identity will become the most widespread; one’s national identity will be as strong as one’s identification with Europe.
Keywords
globalisation, national identity, European integration
WSTĘP
Polska bierze czynny udział w procesie globalizacji oraz integracji.
Pojawia się tu pewien paradoks – obydwa procesy są równoległe.
Z jednej strony Unia Europejska wspiera, rozszerza, a nawet do pewnego stopnia kontroluje proces globalizacji gospodarczej, jed-nocześnie może być ona hamulcem, który utrudnia indywidualne kontakty gospodarcze jej poszczególnych członków z krajami spoza Wspólnoty 1.
W ostatnich latach 2 obserwujemy rosnący niepokój związany z tendencją do uniformizacji narodowych tożsamości. Pojawiają się pytania o to: Czym jest tożsamość i kiedy przypominamy sobie o na-rodowej przynależności? Jak odnosimy się do zmian? Jaka jest nasza postawa wobec innych narodów? Obywatele państw Unii Europej-skiej charakteryzują się przecież dużą różnorodnością, poczynając od doświadczeń historycznych, przez podziały religijne, języki, sys-temy prawne aż po warunki życia. Z drugiej strony ta różnorodność sprzyja rozwojowi, a także uczeniu się o sobie nawzajem. Należy 1 Między innymi poprzez ochronę rynku wewnętrznego przed napływem
tańszych towarów czy też tańszej siły roboczej.
2 Po wstąpieniu Polski do UE w 2004 r.
Roman Kisiel, Joanna Zielińska-Szczepkowska, Olga Łazicka
pamiętać również o tym, że oprócz integracji w zakresie wielkich struktur następuje pogłębianie więzi na arenie lokalnej i regionalnej [Wahl 2001].
Niniejszy artykuł dotyczy wpływu procesu gospodarczego, jakim jest globalizacja, na poczucie tożsamości narodowej współczesnych Polaków – Europejczyków. Jego celem jest określenie zależności mię-dzy zachodzącymi procesami globalizacji oraz integracji a zjawiskiem tożsamości narodowej w Unii Europejskiej po jej rozszerzeniu o nowe kraje członkowskie w 2004 i 2007 roku. Interesującą dla autorów kwestią było określenie wymiaru identyfikacyjnego jednostki, jak i zbiorowości Polaków w kontekście ich przynależności narodowej.
Hipoteza badawcza postawiona przez autorów brzmi:
w erze globalizacji wszystkich dziedzin życia człowieka można zaob-serwować sytuację, kiedy to państwa strzegą swojej indywidualności, czyli tradycji, kultury, religii czy języka oraz starają się rozwijać je w odniesieniu do ich wartości, pozostając jednocześnie otwartymi na inność oraz współtworząc nowy kształt współczesnej Europy.
Praca ma charakter teoretyczno-empiryczny. Zakres przedmio-towy analizy to problematyka globalizacji i tożsamości narodowej w kontekście czynników je kształtujących w świetle literatury kra-jowej i zagranicznej. W części empirycznej przedstawiono wyniki badań własnych, przeprowadzonych za pomocą kwestionariusza an-kiety wśród 400 losowo wybranych osób z całego kraju. Przy wyborze reprezentatywnych grup respondentów kierowano się możliwością uzyskania odpowiedzi charakteryzujących przekrój społeczeństwa w sposób jak najbardziej odzwierciedlający panujące przekonania.
W tym wypadku była to ankieta wypełniana przez Internet. Odpo-wiedni dobór metody i pytań pozwolił na uzyskanie informacji, które następnie zostały przetworzone i poddane analizie, co pozwoliło na wyciągnięcie i skonstruowanie odpowiednich wniosków.
POJĘCIE GLOBALIZACJI I TOŻSAMOŚCI NARODOWEJ W ciągu ostatnich dziesięcioleci powstały liczne definicje globaliza-cji autorstwa ekonomistów, psychologów, socjologów czy politolo-gów. W zależności od zainteresowań badaczy definicje globalizacji
Globalizacja a tożsamość narodowa i europejska Polaków
eksponowały różne elementy: od aspektów przestrzennych i środo-wiskowych – wyróżnianych przez badaczy nauk przyrodniczych, aż do aspektów gospodarczych, socjologicznych oraz administracyj-nych – charakterystyczadministracyj-nych dla nauk ekonomiczadministracyj-nych, społeczadministracyj-nych i prawnych.
Kołodko [2011] uważa, że globalizacja to zagadnienie ekonomicz-ne, choć łączy je także z polityką i kulturą. Według jego definicji
globalizacja to długotrwały, spontaniczny proces liberalizacji i to-warzyszącej jej integracji wcześniej w dużej mierze funkcjonujących w odosobnieniu rynków gospodarek narodowych w jeden wewnętrz-nie sprzężony rynek ogólnoświatowy. Integracji przy tym podlegają nie tylko rynki towarów, lecz także kapitału. Zdecydowanie wolniej natomiast liberalizują się i integrują rynki siły roboczej.
Globalizacja nie dla wszystkich zatem stwarza takie same szanse, a z drugiej strony nie wszystkich obarcza jednakowymi kosztami 3. Warto podkreślić za Kołodką, że globalizacja, prowadząc do wy-łonienia się ogólnoświatowego rynku, nie doprowadziła dotąd do powstania planetarnego systemu koordynacji polityki gospodarczej 4. Kiedy analizuje się proces globalizacji, należy przede wszystkim wziąć pod uwagę zmiany, jakie zaszły i zachodzą w czasie i prze-strzeni. Z tym zdaniem zgadza się William Scheuerman, który uważa, że w obecnej chwili odległość pomiędzy elementami przestrzeni mierzy się czasem niezbędnym do jej pokonania. Skrócenie się czasu niezbędnego do pokonania takiej samej odległości nosi nazwę „kom-presji czasoprzestrzeni”. Zmiany te powodują osłabienie znaczenia granic. Odległość nie staje się przeszkodą dla współczesnego, nie-zwykle mobilnego społeczeństwa [Czerny 2007].
Także Jan Aarte Scholte [2006] starał się w swej książce Globaliza-cja: Krytyczne wprowadzenie odpowiedzieć na pytanie, co to takiego globalizacja. Przytoczył on pięć najpopularniejszych, pojawiających się w literaturze przedmiotu elementów tegoż zjawiska (tab. 1).
3 Por. m.in. [Bauman 1998]; [Kołodko 2001]; [Szymański 2004]; [Wnuk-Lipiński 2004].
4 Za Kołodko [2011], piszą o tym szerzej m.in. [Stiglitz 2004]; [Kołodko 2007];
[Szymański 2007].
Roman Kisiel, Joanna Zielińska-Szczepkowska, Olga Łazicka
Tabela 1. Elementy globalizacji
Wyszczególnienie Charakterystyka
Internacjonalizacja
inaczej umiędzynarodawianie;
dotyczy przede wszystkim rozwoju i wzrostu cyrkulacji towarów, zależności pomiędzy krajami, które w takiej wymianie biorą udział;
internacjonalizacja prócz towarów dotyczy także przepływu kapitału, osób i informacji.
Liberalizacja
inaczej proces znoszenia narzuconych przez władze państw barier i restrykcji związanych z przepływem kapitału, ludzi i informacji pomiędzy nimi;
rezultatem tego działania ma być otwarta gospodarka światowa;
liberalizacja przejawia się w integracji międzynarodowej.
Uniwersalizacja inaczej ujednolicanie, np. kultury;
tzw. „ogólna synteza kultur”.
Westernalizacja (modernizacja)
inaczej rozprzestrzenianie się
współczesnych form życia gospodarczego i społecznego ingerujące w przyjęte zasady funkcjonowania na danym terenie (gospodarka, kultura, tożsamość);
zazwyczaj jako główny przykład podaje się tu mcdonaldyzację.
Rozpad zwartego obszaru terytorium danego państwa
wiąże się to z powstawaniem globalnej wioski;
twórcy tej teorii uważają, że w kontaktach międzyludzkich położenie geograficzne nie ma znaczenia, a tradycyjna przestrzeń geograficzna nie istnieje.
Źródło: [Scholte 2006].
Edmund Wnuk-Lipiński [2005] postrzega globalizację z dwóch punktów widzenia: jako proces, na który można wpłynąć i ufor-mować go, a także jako proces dynamiczny, spontaniczny, którego postępowanie jest nieuniknione. Oznacza to, że należy korzystać z globalizacji jako zjawiska niosącego wiele korzyści, ze względu na dostęp do światowych rynków czy nowych technologii, jedno-cześnie pamiętając o glokalizacji, czyli tak zwanym filtratorze, który
Globalizacja a tożsamość narodowa i europejska Polaków
pozwala na rozdział rodzimej kultury i tradycji od tego, co przynosi globalizacja.
Analizując zmiany społeczno-kulturowe zaistniałe w obliczu globalizacji, można się doszukać wielu wzorców, według których rodzime kultury reagowały na nowe, odmienne trendy. Do wzorców najczęściej podawanych w literaturze przedmiotu można zaliczyć:
pełną akceptację kultury globalnej, totalne odrzucenie, selektyw-ną akceptację, hybrydyzację oraz dualizm kulturowy [Czerny 2007;
Krzysztofek, Szczepański 2002].
Z globalizacją wiąże się proces europeizacji, między innymi w wymiarze socjologicznym w odniesieniu do Unii Europejskiej.
Zdaniem K. Wacha [2013], szeroko zajmującego się tą tematyką 5, jest to wprowadzenie lub przyjmowanie wzorców i zwyczajów europej-skich (np. europejskiego stylu życia). W tym znaczeniu europeizacja odnosi się do krzewienia tożsamości europejskiej, która w różnych badaniach, na przestrzeni ostatnich lat, przyjmuje tendencję wzro-stową. Europeizacja w tym wymiarze często wiąże się ze zjawiskiem transnacjonalizacji lub ponadnarodowości, szerzej interpretowanej jako wielokulturowość.
Drugim pojęciem będącym w polu zainteresowania autorów ni-niejszej publikacji jest tożsamość narodowa. Pod hasłem tym mogą się kryć co najmniej dwa różne aspekty – z jednej strony poczucie odmienności względem innych narodów, czyli kategoria „my” kontra
„inni”. Z drugiej strony tożsamość narodowa może się jawić jako pamięć swojej przeszłości i świadomy udział w przyszłości [Jasiń-ska-Kania 2001].
Najprościej tożsamość można opisać jako „świadomość siebie, jednostki lub grupy”. To pochodna samoświadomości, polegająca na posiadaniu wiedzy o cechach odróżniających nas od innych. Tożsa-mość to nie tylko cechy wrodzone, to kompilacja cech posiadanych i projektowanych przez jednostkę oraz kształtowanych, a w konse-kwencji modyfikowanych w konfrontacji z innymi. Przy rozważaniu o tożsamości należy poruszyć kilka kwestii:
a) przysługuje ona wszystkim, tak jednostkom, jak i grupom;
jednostka zmienia się pod wpływem grupy, a czasem celowo usiłuje odnaleźć interesujące ją kwestie w przypadkowej grupie;
5 Por. także: [Wach 2010, s. 195-208; Wach 2011, s. 29-43; Wach 2012, s. 145-186].
Roman Kisiel, Joanna Zielińska-Szczepkowska, Olga Łazicka
b) to w ogromnej mierze składowa wielu czynników – naciski, zachęty i własne zdanie; jesteśmy tymi, kim myślimy i chcemy być;
c) grupy i jednostki mogą posiadać liczne tożsamości, na przykład przypisane, ekonomiczne, terytorialne czy społeczne;
d) naszą tożsamość określają interakcje z innymi;
e) poziom naszej tożsamości zależy od sytuacji, w jakiej się znajdujemy, możemy akcentować tożsamość z innymi, a z drugiej strony kłaść nacisk na aspekt nas różniący.
Charakter tożsamości może być wąski lub szeroki, kiedy to „ty”
i „ja” zmienia się odpowiednio na „my”, gdy pojawiają się „oni”.
Naturalne jest zatem, że proces, jakim jest globalizacja, prowadzi do rozwoju tożsamości w pojęciu szerszym, związanym z religią i cywilizacją dla narodów i jednostek [Huntington 2007].
Odrębność wobec innych determinują czynniki narodotwórcze, czyli jedna kultura, integracja społeczna i gospodarcza, wspólne terytorium, wspólne pochodzenie czy też organizacja polityczna.
Aby tożsamość narodowa istniała, niezbędne jest poczucie świa-domości narodowej wśród członków danego społeczeństwa. Naj-częściej przejawia się ona między innymi poprzez poczucie przy-należności do danego państwa; utożsamianie się z symbolami czy też identyfikowanie się z historią kraju. Dla Polaków, przez wiele lat pozbawionych granic państwa, podstawowym wyznacznikiem, ich źródłem tożsamości był mocny związek z katolicyzmem, a także język polski.
Wieloznaczność definicji tożsamości narodowej wynika z jej in-terdyscyplinarności. Powołują się na nią w pracach przedstawiciele wielu dziedzin nauki, w tym między innymi historii, socjologii, poli-tyki czy też psychologii społecznej. Można zatem wyodrębnić cztery modele tożsamości:
• model obiektywistyczny – są to wszelkie cechy narodowej zbio-rowości, które obserwator z zewnątrz może w sposób obiektyw-ny opisać (np. ojczyzna, terytorium historyczne, jednolita kultura czy też prawa i obowiązki wszystkich obywateli);
• model tożsamości odkrywanych – wynika z więzi opartej na jednolitej kulturze (język, religia, tradycje, sposób życia czy war-tości), który jednocześnie stwarza dla danego narodu swoisty
„styl” kulturowy;
Globalizacja a tożsamość narodowa i europejska Polaków
• model tożsamości narodowej konstruowanej – zakłada on, iż tożsamość to czynnik charakterystyczny dla danej grupy, two-rzący się w różnych etapach historycznych, o właściwościach uzależnionych od funkcji, jaką ma pełnić; nie jest on natomiast zjawiskiem, które zostało ukształtowane w toku historii jako kultura narodowa;
• model opinii publicznej – model, który bierze pod uwagę „in-dywidualizującą” interpretację narodowej tożsamości, odsyłając tym samym do badań empirycznych, postaw, świadomości czy też poglądów poszczególnych członków danej zbiorowości na-rodowej [Bokszański 2005].
Powyższe stanowiska analizujące pojęcie tożsamości narodowej pokazują, że jest to konstrukcja budowana na wartościach przyjmo-wanych i akceptoprzyjmo-wanych przez jednostkę i kreowana poprzez cechy tworzące autokoncepcję jednostki. Takie połączenie daje trwałość.
Obecnie, w opozycji do stabilnej tożsamości, stoją zjawiska izolacji i emigracji. Determinują one dwa trendy w rozwoju świata – globa-lizację i zjawisko dezintegracji narodów oraz rozpadu państw. Swe ujście znajduje tu polityka narodów, charakteryzująca się poczuciem odrębności, wyróżniająca nas spośród inności, co bardzo często pro-wadzi do nacjonalizmu [Kepny 1997].
Polska po wstąpieniu do Unii Europejskiej zaczęła funkcjono-wać jako kraj w warunkach integracji wraz z wszystkimi jej wadami i zaletami 6. Jednym z najbardziej widocznych następstw integracji europejskiej jest emigracja zarobkowa Polaków. Konsekwencją tego może być zatracenie świadomości narodowej przyszłego pokolenia, które przyjdzie na świat poza granicami naszego kraju [Gwiazda 1998].
Unia Europejska to nie tylko gospodarczo-polityczny związek demokratycznych państw europejskich, to także wszechobecne przenikanie się ich kultur. Należy więc zwrócić uwagę na przymu-sowe obcowanie z różnorodnością etniczną czy wyznaniową. In-ność pod każdym względem budzi ciekawość, ale również niechęć,
6 Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 r. wywarło duży wpływ m.in. na sytuację w polskiej gospodarce. Zmiany te dotyczyły rów-nież sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Szerzej w: [Kisiel, Zielińska, Sosnowska 2010].
Roman Kisiel, Joanna Zielińska-Szczepkowska, Olga Łazicka
lekceważenie czy też dominację nad innymi 7. Często wywołane jest to wszechpanującymi stereotypami. Warto zatem się zastanowić, w jaki sposób stereotypy wpływają na tożsamość narodową.
Jan Błuszkowski [2005], autor książki Stereotypy a tożsamość naro-dowa, badał funkcjonujące w polskiej świadomości stereotypy oraz starał się odpowiedzieć na pytanie, jakim jesteśmy narodem. We-dług Błuszkowskiego pierwsza z hipotez zakładała, że Polacy są społeczeństwem otwartym wobec innych narodowości, kultur czy etniczności. Zapożyczenia i przenikanie się kultur traktują jako ele-ment nieodzowny w rozwoju państwa. Druga hipoteza, zupełnie przeciwna, zakładała, że Polacy to naród etnocentryczny, odsuwający się od innych kultur oraz uważający, że to jedyne skuteczne działanie, pozwalające utrzymać tożsamość narodową. Autor nie udziela jednak jednoznacznej odpowiedzi. Wskazuje tylko, że pierwsza hipoteza, mimo iż jest ona bardzo korzystna dla rozwoju kraju, może prowa-dzić do zagubienia tożsamości.
Słusznie zauważył Ryszard Kapuściński, że zmierzamy do świata nowego i tak odmiennego, iż wszystkie doświadczenia minionych czasów mogą się okazać niedostateczne. Świat wiele daje, ale wiele wymaga w zamian. Na każdym kroku spotyka się „Innego”, który złożony jest z dwóch przeciwnych nurtów: nurtu globalizującego naszą rzeczywistość, a także nurtu pielęgnującego różnice, naszą od-mienność, niepowtarzalność. Należy szukać dialogu i porozumienia ze współczesnością, tym samym poznając ją [Kapuściński 2004].
Ta refleksja Kapuścińskiego okazuje się niezwykle trafna. Świat brnie do przodu, niosąc za sobą zmiany. Nieustannie postępujące procesy globalizacyjne doprowadzają do „słabnięcia kultury” po-przez relatywizację ogólnie przyjętych norm, tożsamości, a także dopuszczanie do różnorodności kultur. Tworzy się nowa koncepcja człowieka, przedstawiająca go jako istotę niejednorodną, wielowy-miarową, żyjącą w odniesieniu do wymiaru biologicznego i meta-fizycznego [Staś-Romanowska 1999].
7 Jednym z najpoważniejszych problemów globalnych ówczesnego świata jest terroryzm. Temat uwarunkowań i tendencji terroryzmu międzynarodo-wego, jak również działań podejmowanych w walce z nim, podjęto szerzej
Globalizacja a tożsamość narodowa i europejska Polaków
WYNIKI BADAŃ WŁASNYCH I ICH OMÓWIENIE
Celem niniejszej pracy było zbadanie wpływu integracji Polski z Unią Europejską na tożsamość narodową obywateli Polski. Aby zweryfi-kować hipotezę badawczą, autorzy postanowili posłużyć się inte-raktywnym kwestionariuszem ankiety internetowej, zawierającym 22 pytania szczegółowe (zarówno zamknięte, jak i otwarte), pogru-powane według dwóch kategorii tematycznych. Badanie skierowano do 400 wybranych obywateli Polski, zainteresowanych tematyką globalizacji, wykorzystując dobór techniką „kuli śniegowej”, i prze-prowadzono je w 2011 roku. Wyniki badania mają określoną wartość poznawczą w zakresie systemu wartości Polaków przedstawionych w zbiorczych zestawieniach statystycznych. Informują one o prze-mianach mentalności oraz postaw obywateli dokonujących się w Pol-sce po jej wstąpieniu do Unii Europejskiej. Jednakże z uwagi na to, że próba badawcza nie była reprezentatywna, nie należy zakładać, że wyniki tego badania reprezentują opinie całego społeczeństwa.
Jako obywatele Polski mamy swoją wielowiekową, niepowtarzal-ną historię, która pozwoliła ukształtować naszą tradycję, język czy
Jako obywatele Polski mamy swoją wielowiekową, niepowtarzal-ną historię, która pozwoliła ukształtować naszą tradycję, język czy