Gospodarstwa według typów rolniczych

W latach 2002-2010 liczba gospodarstw osób prawnych, dla których określono typ rolniczy według metodologii z 2002 r. wzrosła z 3368 do 3627, a więc tylko o 7,7%. Jeśli w 2002 roku typ rolniczy określono dla 94,2% gospodarstw z działalnością rolniczą to w 2010 roku dla 86,8%. Ten mniejszy udział mógł wynikać z tego, że 2010 r. do grupy gospodarstw z działalnością rolniczą zaliczono także gospodarstwa których działalność ogranicza się tylko do utrzymywania użytków rolnych w dobrej kulturze. Zmiany te były znacząco zróżnicowane według grup obszarowych użytków rolnych (tabl. III.4.9). Liczba omawianych gospodarstw wzrosła w grupie do 1 ha użytków rolnych włącznie (o 13,7%), zmniejszyła się znacząco w grupie 1-5 ha (o 26,1%) i nieznacznie w grupie 5-10 ha (o 1,9%), a wzrosła w grupie

powyżej 10 ha (o 12,2%), z tym, że w największym stopniu w grupie 30-50 ha (o 25,3%) i 50-100 ha (o 21,0%). Z kolei podstawowym czynnikiem zmian w strukturze typów rolniczych były przedstawione wcześniej zmiany w poziomie strukturze produkcji ogółem i w strukturze produkcji roślinnej i zwierzęcej, a przede wszystkim procesy koncentracji (powiększanie powierzchni zasiewów upraw i stad zwierząt, w których gospodarstwa zaczynały się specjalizować) i dekoncentracji (zmniejszanie powierzchni upraw i stad zwierząt z których gospodarstwa wycofywały się), a także wycofywanie się gospodarstw o niespecjalistycznej produkcji (wielostronnych) z określonych kierunków działalności rolniczej.

Tabl.III.4.9. Struktura gospodarstw prawnych o określonych typach rolniczych według grup obszarowych w latach 2002 i 2010 w % ogółu gospodarstw i gospodarstw w danej grupie obszarowej (struktura pionowa)

Wyszczególnienie Lata ogółem ^Liczba

typy - %

Grupy obszarowe użytków rolnych w ha

do 1 1-5 5-10 10-20 20-30 30-50 50-100 więcej^{100 i}

Liczba gospodarstw Ogółem

2002 3368 102 330 213 195 122 165 297 2010

2010 3627 116 244 209 219 128 188 340 2183

w tym udział typów (%): Specjalizacja w uprawach polowych 2002 46,5 6,9 48,8 55,9 52,8 62,7 50,0 51,6 44,7 2010 58,7 5,2 53,7 67,5 68,9 68,8 59,6 2,1 9,1 Specjalizacja w uprawach ogrodniczych 2002 2,8 22,5 10,0 5,6 4,1 2,6 1,3 1,8 0,4 2010 2,7 13,8 15,2 3,8 5,0 3,9 2,1 1,5 0,5 Specjalizacja w uprawach trwałych 2002 7,7 4,9 12,4 7,5 8,2 10,4 11,3 12,8 6,0 2010 4,9 3,4 9,0 6,2 4,6 7,0 14,4 10,9 2,6 Specjalizacja w chowie zwierząt żywionych w systemie wypasowym 2002 4,2 7,8 3,0 2,8 3,6 1,7 5,3 6,0 4,3 2010 7,0 16,4 5,3 5,7 5,5 4,7 6,9 5,6 7,3 Specjalizacja chowie zwierząt żywionych paszami treściwymi 2002 7,1 45,1 8,2 5,2 10,3 6,1 11,3 8,5 4,4 2010 6,1 54,3 7,0 2,9 3,2 3,1 6,4 4,7 4,4 Różne uprawy ^{2002 5,4 4,9 9,1 10,8 9,7 7,0 6,0 4,3 3,8} 2010 3,3 1,7 7,0 3,8 4,1 4,7 1,6 4,1 2,7 Różne zwierzęta ^{2002 6,2 0,0 2,7 4,2 5,6 0,9 6,0 3,9 8,1} 2010 3,4 2,6 0,8 3,3 4,1 1,6 2,1 2,4 4,1 Różne uprawy i zwierzęta łącznie 2002 20,0 7,8 5,8 8,0 5,6 9,6 8,7 11,0 28,5 2010 14,0 2,6 2,0 6,7 4,6 6,3 6,9 8,8 19,4

Źródło: obliczenia własne sporządzone na podstawie opracowania pt. „ Gospodarstwa rolne − grupy obszarowe a kierunki produkcji”, PSR 2002, GUS Warszawa 2005 oraz niepublikowanych danych GUS.

Analizując gospodarstwa osób prawnych według typów rolniczych należy przede wszystkim wskazać, że większość tych gospodarstw, przy tym rosnąca, specjalizowała się w uprawach polowych (tabl. III.4.9). W latach 2002-2010 liczba takich gospodarstw wzrosła z 1566 do 2130, a więc o 36%, a ich udział zwiększył się z 46,5% do 58,7%. Gospodarstwa tego typu dominowały we wszystkich grupach obszarowych, poza grupą obszarową do 1 ha

użytków rolnych. W tej ostatniej grupie obszarowej i tak stosunkowo niski udział tego typu rolniczego zmniejszył z 6,9% do 5,2%. Wzrósł natomiast w pozostałych grupach obszarowych z tym że najbardziej w grupie 100 ha użytków rolnych i więcej. W 2010 roku udział ten w gospodarstwach z powierzchnią użytków rolnych 1 ha i więcej był bardzo wyrównany i wahał się od 53,7% w grupie 1-5 ha do 68,8% w grupie 10-30 ha.

Znaczący udział w omawianej zbiorowości miały jeszcze typy rolnicze niewyspecjalizowane (tabl. III.4.9). Jednak w analizowanym okresie nastąpiło silne zmniejszenie liczby gospodarstw tych typów, tj. z: różnymi uprawami (o 45%), różnymi zwierzętami (o 41%) oraz z różnymi uprawami i zwierzętami łącznie (o 25%). W konsekwencji ich łączny udziału w strukturze ogółu omawianych gospodarstw wyraźnie się zmniejszył (z 31,6% do 20,7%, tj. o 10,9 p.p.). Jeśli chodzi o gospodarstwa z różnymi uprawami i różnymi zwierzętami, to zmniejszenie ich udziału nastąpiło prawie we wszystkich grupach obszarowych i trudno doszukać się tu wyraźniejszych zależności. Natomiast udział gospodarstwa z różnymi uprawami i zwierzętami łącznie jeszcze w 2002 roku był bardzo duży w gospodarstwach o powierzchni ponad 100 ha i stosunkowo duży w pozostałych grupach obszarowych, w tym także w grupie gospodarstw obszarowo małych. W latach 2002--2010 udział ten obniżył się we wszystkich grupach obszarowych, ale w największym stopniu w grupie do 1 ha włącznie i 1-5 ha. W rezultacie w 2010 roku rozkład udziału tego typu rolniczego był już bardziej logiczny. Był najmniejszy w grupie gospodarstw małych obszarowo, większy w gospodarstwach średnio obszarowych i zdecydowanie największy w gospodarstwach dużych obszarowo. Utrzymywanie się wciąż dużego udziału gospodarstw o typie różne uprawy i zwierzęta łącznie w grupie gospodarstw bardzo dużych obszarowo jest zrozumiałe, bowiem gospodarstwa te ze względu na swój obszar mogły rozwijać kilka kierunków produkcji na skalę zapewniającą wystarczająco dużą ich efektywność.

Jeśli chodzi o pozostałe typy produkcyjne to przede wszystkim należy wskazać na duży wzrost liczby i udziału gospodarstw specjalizujących się w chowie zwierząt żywionych w systemie wypasowym (ze 143 do 253, a więc aż o prawie 80%, a udziału z 4,2% do 5,2%) oraz zmniejszenie się liczby i udziału gospodarstw specjalizujących się w uprawach trwałych (liczby z 261 do 178 i udziału z 7,7% do 4,9%) i w chowie zwierząt żywionych paszami treściwymi (liczby z 240 do 220 i udziału z 7,1% do 6,1%). Natomiast udział gospodarstw specjalizujących się uprawach ogrodniczych w sektorze gospodarstw prawnych był niewielki i nawet zmniejszył się nieco (z 2,8% do 2,7%), przy niewielkim wzroście liczby takich gospodarstw.

Jeśli zaś chodzi o gospodarstwa specjalizujące się w chowie zwierząt żywionych w systemie wypasowym, to zastanawiające jest, że największy wzrost liczby i udziału gospodarstw tego typu nastąpił w gospodarstwach do 1 ha użytków rolnych włącznie. Mogło to wynikać z wydzielania ferm zwierząt wypasowych, jako samodzielnych gospodarstw, z dużych obszarowo gospodarstw, ale także powstawanie nowych gospodarstw tego typu, w tym na przykład zajmujących się agroturystyką. Znaczący wzrost udziału tego typu gospodarstw nastąpił także w grupie małych i średnio obszarowych oraz bardzo dużych (100 ha i więcej). Jeśli wzrost ten w bardzo dużych, a także w średnio dużych gospodarstwach wynikał z procesu koncentracji i specjalizacji produkcji, to prawdopodobnie w małych obszarowo gospodarstwach był efektem zawężania produkcji, a przede wszystkim likwidacji chowu trzody chlewnej w gospodarstwach o niewyspecjalizowanej produkcji (wielokierunkowych).

Tabl. III.4.10. Struktura gospodarstw prawnych o określonych typach rolniczych według grup obszarowych w latach 2002-2010

Gospodarstwa ^Lata Razem

w tym udział (%) w grupach obszarowych użytków rolnych w ha: do 1 ha 1-5 5-10 10-20 20-30 30-50 50-100 więcej^{100 i} Ogółem ^{2002 3368 3,0 9,8 6,3 5,8 3,4 4,5 8,3 58,8} 2010 3627 3,2 6,7 5,8 6,0 3,5 5,2 9,4 60,2 W tym: Specjalizacja w uprawach polowych 2002 1566 0,4 10,3 7,6 6,6 4,5 4,8 9,3 56,5 2010 2130 0,3 6,2 6,6 7,1 4,1 5,3 9,9 60,6 Specjalizacja w uprawach ogrodniczych 2002 93 24,7 35,5 12,9 8,6 3,2 2,2 5,4 7,5 2010 98 16,3 37,8 8,2 11,2 5,1 4,1 5,1 12,2 Specjalizacja w uprawach trwałych 2002 261 1,9 15,7 6,1 6,1 4,6 6,5 13,8 45,2 2010 178 2,2 12,4 7,3 5,6 5,1 15,2 20,8 31,5 Specjalizacja w chowie zwierząt żywionych w systemie wypasowym 2002 143 5,6 7,0 4,2 4,9 1,4 5,6 11,9 59,4 2010 253 7,5 5,1 4,7 4,7 2,4 5,1 7,5 62,8 Specjalizacja w chowie zwierząt żywionych paszami treściwymi 2002 240 19,2 11,3 4,6 8,3 2,9 7,1 10,0 36,7 2010 220 28,6 7,7 2,7 3,2 1,8 5,5 7,3 43,2 Różne uprawy ^{2002 181 2,8 16,6 12,7 10,5 4,4 5,0 6,6 41,4} 2010 118 1,7 14,4 6,8 7,6 5,1 2,5 11,9 50,0 Różne zwierzęta ^{2002 210 0,0 4,3 4,3 5,2 0,5 4,3 5,2 76,2} 2010 124 2,4 1,6 5,6 7,3 1,6 3,2 6,5 71,8 Różne uprawy i zwierzęta łącznie 2002 674 1,2 2,8 2,5 1,6 1,6 1,9 4,6 83,7 2010 506 0,6 1,0 2,8 2,0 1,6 2,6 5,9 83,6

Źródło: jak w tabeli III.2.1.

Struktura zbiorowości gospodarstw dla których określono typ rolniczy według grup obszarowych użytków rolnych była oczywiście zbliżona do struktury gospodarstw z działalnością rolniczą. Jednak w związku z tym, że w zbiorowości gospodarstw osób

prawnych, podobnie jak w gospodarstwach osób fizycznych, zdecydowanie mniejszy odsetek gospodarstw nie prowadzących produkcji rolnej występował w gospodarstwach większych obszarowo (w gospodarstwach osób prawnych o powierzchni 100 ha i więcej), ich udział w strukturze tej zbiorowości (w 2010 roku 60,2%) był większy niż w strukturze gospodarstw ogółem (54,7%) i gospodarstw prowadzących działalność rolniczą (55,8%). Natomiast w gospodarstwach osób prawnych, w odróżnieniu od gospodarstw osób fizycznych, największy odsetek gospodarstw z produkcją rolną był w grupie gospodarstw do 1 ha użytków rolnych włącznie. Udział tej grupy obszarowej gospodarstw w całej omawianej zbiorowości był niewielki (3,2%), ale był taki sam jak w zbiorowości ogółu gospodarstw osób prawnych i gospodarstw z działalnością rolniczą. Wynikało to z faktu, że były to z reguły fermy zwierząt gospodarskich.

Jednak struktura poszczególnych typów rolniczych według grup obszarowych użytków rolnych była zdecydowanie zróżnicowana i wynikała ze specyfiki produkcji rolniczej realizowanej w danym typie (tabl. III.4.10). Najbardziej zbliżoną strukturę według grup obszarowych użytków rolnych do struktury ogółu analizowanych gospodarstw charakteryzowały się gospodarstwa specjalizujące się w uprawach polowych. W typie tym występował tylko zdecydowanie mniejszy udział niż w całej zbiorowości gospodarstw z powierzchnią do 1 ha (w 2010 roku odpowiednio 0,3% i 3,2%). Natomiast zdecydowanie odmienną strukturą charakteryzowały się gospodarstwa specjalizujące się w uprawach ogrodniczych. W typie tym udział gospodarstw do 1 ha włącznie i 1-5 ha był kilkakrotnie większy od udziału gospodarstw tych grup obszarowych w całej zbiorowości gospodarstw (w 2010 roku odpowiednio 16,3% i 37,8% oraz 3,2% i 6,7%. W typie tym bardzo małym udziałem charakteryzowały się gospodarstwa obszarowo średnio duże i duże. Na uwagę zasługuje jednak duży wzrost liczby i udziału w tym typie gospodarstw największych obszarowo, a więc z ponad 100 ha i więcej (z 7,5% w 2002 roku do 12,2% w 2010 roku). Bardzo silną polaryzacją obszarową charakteryzowały się gospodarstwa specjalizujące się w chowie zwierząt żywionych paszami treściwymi. W typie tym największe udziały i przy tym rosnące miały gospodarstwa obszarowo największe, ponad ze 100 ha i więcej (wzrost z 36,7% do 43,2%) i najmniejsze obszarowo, do 1 ha włącznie (wzrost z 19,2% do 28,6%). Te pierwsze bazują zasadniczo na paszach własnych (szczególnie przy chowie trzody), co oczywiście poprawia rentowność produkcji, a te drugie na paszach z zakupu, a konkurencyjność tym gospodarstwom zapewnia wysoka koncentracja produkcji. Jeśli chodzi o gospodarstwa typów mieszanych, to w ich strukturze utrzymywał się zdecydowanie dominujący udział gospodarstw bardzo dużych obszarowo, z powierzchnią 50 ha i więcej

(w 2010 roku w typie różne uprawy − 61,9%, różne zwierzęta − 77,3%, różne uprawy i zwierzęta łącznie − 89,5%). Można jedynie zauważyć, że w typie „różne zwierzęta” nastąpił wyraźny wzrost liczby i udziału gospodarstw w grupie obszarowej do 1 ha włącznie, co może wskazywać na powstawanie ferm, lub wydzielanie się ferm z gospodarstw dużych obszarowo, specjalizujących się przynajmniej w chowie kilku gatunkach zwierząt.