Zasady s³usznoci jako podstawa orzekania w arbitra¿u gospodarczym
3. Granice orzekania na zasadach s³usznoci w arbitra¿u gospodarczym
Wspomniane ju¿ zosta³o, ¿e orzeczenie na zasadach s³usznoci nie mo¿e byæ wydane w sposób dowolny. Trzeba te¿ zauwa¿yæ, ¿e brak którejkolwiek z wymaga-nych przes³anek tj. upowa¿nienia udzielonego przez strony, dopuszczalnoci wy-dawania takich orzeczeñ w krajowym porz¹dku prawnym lub przestrzegania przez arbitrów granic orzekania na zasadach s³usznoci skutkuje mo¿liwoci¹ uchylenia wyroku lub odmow¹ jego uznania lub stwierdzenia wykonalnoci44. Oprócz ko-niecznoci zachowania pewnych wymogów proceduralnych, arbitrzy powinni uwzglêdniæ tak¿e ograniczenia materialne.
Pierwszym i byæ mo¿e najwa¿niejszym pojêciem jest tu porz¹dek publiczny
zarówno rozumiany negatywnie, w formie klauzuli porz¹dku publicznego, jak i pozytywnie, pod postaci¹ przepisów wymuszaj¹cych swoje zastosowanie. Klauzula porz¹dku publicznego umo¿liwia s¹dowi delibacyjnemu uchylenie (na wniosek stro-ny) wyroku arbitra¿owego45 albo odmowê jego uznania lub stwierdzenia jego wyko-nalnoci46 wszêdzie tam, gdzie wyrok ten by³by sprzeczny z podstawowymi zasadami porz¹dku prawnego danego pañstwa, ewentualnie z zasadami miêdzynarodowego po-rz¹dku prawnego. Na gruncie prawa polskiego wypowiedzia³ siê na temat stosowa-nia klauzuli porz¹dku publicznego S¹d Najwy¿szy w wyroku z dstosowa-nia 3 wrzestosowa-nia 2009 r.47, stwierdzaj¹c, ¿e przez podstawowe zasady porz¹dku prawnego [...]
nale-¿y rozumieæ nie tylko normy konstytucyjne, ale i naczelne normy w poszczególnych dziedzinach prawa. Przepisy wymuszaj¹ce swoje zastosowanie s¹ to natomiast
przepisy, które s¹ bezwzglêdnie stosowane w sensie kolizyjnoprawnym, czyli do ich zastosowania dojdzie [...] bez wzglêdu na prawo w³aciwe dla danego stosun-ku48. Takie ich stosowanie motywowane jest ich szczególnym znaczeniem dla ochrony porz¹dku publicznego pañstwa49. Przepisy te nie znajd¹ jednak zastosowa-nia w arbitra¿u na zasadach s³usznoci, poniewa¿ w takim postêpowaniu arbiter rozstrzyga na podstawie swojego subiektywnego odczucia prawnego i nie wystêpuje w nim prawo, które jest stosowane z samej swej istoty50.
44 M. Hilgard, A.E. Bruder, Unauthorised amiable compositeur?, Dispute Resolution Internatio-nal 2014, nr 1, s. 5859.
45 Zob. np. art 1206 § 2 pkt 2 k.p.c., § 1059 ust. 2 pkt 2 lit. b niemieckiego k.p.c.
46 Zob. np. art. V ust. 2 lit b konwencji nowojorskiej o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeñ arbitra¿owych, art. 1214 § 3 pkt 2 k.p.c.
47 Sygn. akt I CSK 53/09, System Informacji Prawnej LEX nr 527154.
48 B. Fuchs, Przepisy wymuszaj¹ce swoje zastosowanie w nowej ustawie Prawo prywatne miê-dzynarodowe, [w:] Wspó³czesne wyzwania prawa prywatnego miêdzynarodowego, red. J. Poczobut, Wolters Kluwer, Warszawa 2013, s. 69.
49 M.A. Zachariasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 20A: Prawo prywatne miêdzynaro-dowe, red. M. Pazdan, C.H. Beck, Warszawa 2014, s. 436.
50 J. Beulker, Die Eingriffsnormenproblematik in internationalen Schiedsverfahren, Mohr Sie-beck, Tübingen 2005, s. 240.
Kolejnym zagadnieniem, na które nale¿y zwróciæ uwagê, jest uwzglêdnianie przez arbitrów postanowieñ umowy oraz zwyczajów handlowych. Artyku³ 1194
§ 2 k.p.c. stanowi, ¿e w ka¿dym przypadku s¹d polubowny bierze pod uwagê posta-nowienia umowy oraz ustalone zwyczaje maj¹ce zastosowanie do danego stosunku prawnego. Wskazuje siê, ¿e arbiter orzekaj¹cy na zasadach s³usznoci ma wiêc tylko obowi¹zek uwzglêdniania, ale ju¿ nie bezwzglêdnego stosowania zwyczajów han-dlowych, jest natomiast zwi¹zany postanowieniami umownymi51. Interpretacja taka nie wynika wprost z wyk³adni jêzykowej przepisu. Analogiczny przepis art. 28 ust. 4 ustawy modelowej UNCITRAL jest w tym zakresie klarowniejszy, poniewa¿
stanowi, ¿e trybuna³ powinien orzekaæ w zgodzie z postanowieniami kontraktu
i powinien braæ pod uwagê zwyczaje handlowe. W doktrynie podnosi siê te¿, ¿e istnieje w tym zakresie ró¿nica pomiêdzy orzekaniem ex aequo et bono i jako amiable compositeur, poniewa¿ wy³¹czenie lub modyfikacja umowy wi¹¿¹cej strony nie jest mo¿liwa tylko w tym pierwszym przypadku52. Nie jest to jednak pogl¹d jednolity zgodnie z innym stanowiskiem, arbiter orzekaj¹cy jako amiable compo-siteur jest zwi¹zany postanowieniami umowy stron, ale interpretuj¹c je powinien mieæ na uwadze raczej wzglêdy s³usznoci ni¿ normy prawne53.
Mo¿e te¿ budziæ w¹tpliwoci, czy i w jakim zakresie arbiter orzekaj¹cy ex aequo et bono mo¿e posi³kowaæ siê przepisami prawnymi. W przypadku, gdy wyda orzeczenie na zasadach s³usznoci bez upowa¿nienia lub z przekroczeniem upowa¿-nienia udzielonego przez strony, mo¿liwe jest uchylenie orzeczenia. W odwrotnym przypadku, gdy arbiter upowa¿niony do orzekania ex aequo et bono rozstrzygnie spór na podstawie przepisów prawa, uchylenie orzeczenia bêdzie dopuszczalne w wyj¹tkowych i nietypowych przypadkach, gdy doprowadzi³o to do niesprawiedli-wego rozstrzygniêcia54. Nie ma zakazu stosowania przepisów prawa materialnego w orzekaniu ex aequo et bono i arbiter mo¿e zarówno najpierw rozwa¿yæ sprawê z punktu widzenia najcilej zwi¹zanego z ni¹ prawa, jak i po jej rozstrzygniêciu skontrolowaæ, czy orzekanie na podstawie prawa doprowadzi³oby do porównywal-nych rezultatów55. Mo¿e tak¿e zdecydowaæ o zastosowaniu wprost prawa w³aciwe-go lub innew³aciwe-go, np. w najbardziej wyczerpuj¹cy sposób reguluj¹cew³aciwe-go materiê sporu56, albo o zastosowaniu normy zwyczajowej57. Arbiter zobowi¹zany jest w tym przy-padku jedynie do poszukiwania s³usznego i sprawiedliwego rozstrzygniêcia spo-ru58. Jego os¹d nie powinien byæ przypadkowy, ale oparty na zasadach prawa, precedensach, pogl¹dach doktryny lub te¿ poparty jego w³asnymi przemyleniami59.
51 T. Ereciñski, op. cit., s. 794.
52 K. Ryszkowski, op. cit., s. 55.
53 J. Fry, S. Greenberg, F. Mazza, op. cit., s. 231.
54 R. Geimer, [w:] Zöller Zivilprozeßordnung, Kolonia 2001, s. 2409.
55 B. Berger, F. Kellerhals, op. cit., s. 465.
56 I.C. Kamiñski, Uprawnienia sêdziów i arbitrów orzekaj¹cych na podstawie regu³ s³usznoci,
Problemy Prawne Handlu Zagranicznego 2000, t. 19/20, s. 7172.
57 A. Lizer-Klatka, op. cit., s. 67.
58 K. Ryszkowski, op. cit., s. 55.
59 J. Suchoa, R. Huèková Palková, op. cit., s. 267.
Podsumowanie
Odwo³ywanie siê w orzekaniu do zasady s³usznoci nie jest elementem obcym, poniewa¿ czasem sam przepis prawa materialnego odsy³a do klauzul generalnych, umo¿liwiaj¹cych pe³niejsze uwzglêdnienie szczególnych okolicznoci konkretnej sytuacji60. Jednak orzekanie wy³¹cznie w oparciu o zasady s³usznoci jest nieznane s¹dom pañstwowym. Arbiter w arbitra¿u gospodarczym mo¿e orzekaæ na zasadach s³usznoci tylko w takim zakresie, w jakim zostanie do tego upowa¿niony przez strony. S³usznoæ jako podstawa orzekania nie jest czêsto wybierana przez strony.
Takie orzeczenia cechuj¹ siê pewn¹ nieprzewidywalnoci¹, dlatego poleca siê taki wybór w szczególnych wypadkach i tylko wtedy, gdy strony maj¹ zaufanie do kom-petencji i zdrowego rozs¹dku arbitra61. Ich zalet¹ jest natomiast wiêksza elastycz-noæ i mo¿liwoæ rozwa¿enia okolicznoci ka¿dej sprawy62.
Orzekanie na zasadach s³usznoci nie powinno byæ dowolne ani przypadkowe.
Konieczne jest zarówno przeprowadzenie postêpowania dowodowego, jak i uzasad-nienie wyroku. W uzasadnieniu arbiter powinien wskazaæ, jakimi przes³ankami siê kierowa³, jakie zasady sprawiedliwoci uzna³ za maj¹ce zastosowanie w konkretnej sprawie. Wskazanie tych okolicznoci jest tym istotniejsze, gdy arbiter upowa¿niony do orzekania na zasadach s³usznoci zdecydowa³ siê zastosowaæ przepisy prawa materialnego lub odpowiednie zwyczaje handlowe powinien on bowiem stosowaæ tylko takie normy, które w jego ocenie zapewniaj¹ osi¹gniêcie sprawiedliwego roz-strzygniêcia.
Od orzekania ex aequo et bono mo¿na odró¿niæ orzekanie jako amiable compo-siteur, polegaj¹ce nie na rozstrzyganiu w ca³oci w oparciu o zasady s³usznoci, ale na stosowaniu norm prawnych w takim zakresie, w jakim s¹ one zgodne z zasadami sprawiedliwoci, którymi kieruje siê arbiter przy rozstrzyganiu danej sprawy. Wy-ró¿nienie to nie jest precyzyjne, co stoi na przeszkodzie spopularyzowaniu takiego sposobu rozwi¹zywania sporów63. Pokonanie tej przeszkody umo¿liwi³oby upo-wszechnienie jak siê wydaje u¿ytecznego narzêdzia, które pozwoli³oby stronom chc¹cym poddaæ swój spór pod arbitra¿ na zasadach s³usznoci wp³ywaæ na to, jaki zakres swobody chc¹ pozostawiæ arbitrowi.
60 P. Mayer, Reflections on the international arbitrators duty to apply the law, [w:] Arbitration insights, red. J.D.M. Lew, L.A.Mistelis, Kluwer Law International 2007, s. 297.
61 G. Lörcher, H. Lörcher, T. Lörcher, Das Schiedsverfahren national/international nach deutschem Recht, C.F. Müller, Heidelberg 2001, s. 62.
62 T. Ereciñski, op. cit., s. 794.
63 A. Wach, op. cit., s. 121.