P o wojn ie tr o ja ń s k ie j p o je d y ń c z e h e l le ń s k ie n a r o d y w y p a r ł y z d o t y c h c z a s o w y c h sie d zib d a w n y c h m i e s z k a ń c ó w , k t ó r z y w y s z e d łs z y z k r a j u dali p o c z ą t e k z a m o r skim o sa d o m , d o k ą d przenieśli g r e c k ą c y wilizacyję. T r z y p o k o le n ia H e l l e n ó w tojest: E o lc z y k o w ie , J o ń c z y k o w i e i D o r y j c z y k o w i e u b i e g a ł y się w z a k ł a d a n i u m ia st n a b r z e g a c h A z y i M niejszej. O sady E olskie. C z ę ś ć E o l c z y k ó w w y s z ł a z T e s s a li i i u d a ł a się n a p r z ó d d o B e o c y i a n a s t ę p n i e do A z y i M n ie jsz ó j, g d z i e w k r a i n i e M y z y i, ( n a 1120 lat p r z e d C h r y . ) z a ł o ż y ł a 12 m iast, m i ę d z y innem i: Cymę, M agn e
z y j ę i S m yrnę n a lą d z ie s ta ły m , a M itylenę i M etym nę n a
w y s p ie L e s b o s . P ó ź n ió j p o p r z y b y c i u J o ń c z y k ó w n a b r z e g i L i d y i , E o l c z y k o w i e stracili część s w y c h p o s ia d ło ści z m ia ste m S m yrn ą , i w t e d y o s a d y ic h r o z c i ą g a ł y się k u p o łu d n io w i ty lk o d o rz. H e r m u s .
O sady Jońskie. J o ń c z y k o w i e w y p a r c i ( o k o ło r. 1 1 0 0 ) p r z e z A c h e j c z y k ó w z p ó łn o c n ej części P e l o p o n e z u , u d a li się do A tty k i, a z t ą d p o d d o w ó d z tw e m m ł o d s z y c h s y n ó w K o d r u s a do A zyi M niejszej, i ta m w k ra in i e L i d y i z a ło ż y li p o d o b n ie ż 12 miast, z k t ó r y c h zna c z n ie jsz e b y ły : 1° Phocaea ( F o k i a ) , 2° Clazomene, 3° Teos, 4° Colophon,
5° E plieziis ze s ła w n ą św ią ty n ią D i a n y , s p a lo n ą p r z e z H e r o s t r a t a , 6° Priene, 7° M ilet, o r a z d w a miasta: 8° Chios i 9° S am os n a w y s p a c h te g o ż na z w isk a . D o d a ć t u n a le ż y i S m yrn ę o d e b r a n ą E o l c z y k o m . P o w y ż s z e m iasta jo ń s k i e , o p r ó c z P h o c e i i S m y r n y , ob ec n ie nie istnieją.
O sady D oryjskie. D o r y j c z y k o w i e z A r g o l i d y i in n y c h
mia»t P e l o p o n e z u ( o k o ło r. 1068 p r z e d C h r . ) zajęli b r z e gi K a r y i tu d z ie ż w y s p y : K r e ta , Thera, R liodu s i Cos. Z sześcin miast z w ią z k i e m p o łą c z o n y c h znaczniejsze b y ł y n a lą d zie s t a ł y m : Cnidus i H alicarnassus, a n a w y sp ie
R h odu s m ia sta : J a ly ssu s i L in d u s.
K a ż d e z wyżój w y m ie n io n y c h m ia st w o s a d a c h eol sk ic h , jo ń s k i c h i d o r y j s k i c h z p o c z ą t k u b y ło n ie za leż n e i sw em i r z ą d z iło się p r a w a m i; a choc ia ż później w eszły w zw ią z e k , w k r ó t c e j e d n a k ż e o spólnej s p r a w i e z a p o m n ia ły i to b y ło j e d n ą z p rz y c z y n p o d b ic ia ich p r z e z o b ce n a r o d y . N a jp o t ę ż n ie j s z e z ty c h m ia s t z a k ł a d a ł y t a k ż e sw o je o sa d y . I tak: M ile t s a m z a ł o ż y ł n a b r z e g a c h m o r z a C z a r n e g o i M a r m a r a d o 8 0 m iast. N a jz n a c z n i e j sze z n ic h b y ły : 1° P h a sis ( P o ti ) , 2° Phanagoria ( T a - m a n ) , 3° Tanais ( A z o w ) , 4° Panticapaeum ( K e r c z ) ,
5° Theodosia (Kaffa), 6° Olbia p r z y u jś c iu B o h u ( z a ło ż o n a r. 655), 7° Constantina ( K o s t e n d ż e ) , 8° To m i ( p o d o bno dziś T o m i s w a r ) , 9° Odessus r. 6 5 0 ( W a r n a ) , 10° A b y
dus, 11° Cyzicus, 12* Sinope, z k t ó r y c h osta tn ie z a ło ż y ło
m ia sta : Cotyora, C erazu s, T rapezus.
Osady greckie w Italii, na wyspie Sycylii i w Afryce.
P o ł u d n i o w ą część p ó ł w y s p u W ł o s k i e g o , z p o w o d u lic z n y c h 09ad g r e c k i c h , zw a n o G recy j ą W ielką. W niej b y ł y znacz, miasta: 1° К и т е, p r z e z m ie s z k a ń c ó w z C h a l- c y s n a w yspie E u b e i ( o k o ło r. 1030 p r z e d C h r . ) z a ł o ż o ne, b y ł o m c tr o p o liją m ia s ta 2° P arth en ope z w a n e g o p o-te m N ea p o lis ( N e a p o l); 3° Tarentum (г. 707), o s a d a s p a r ta ń s k a , m e tr o p o lija m ia sta 4» H eraclei; 5° Crotona (г. 780) i 6° S y b a ris (г. 720) dw ie o s a d y A c h e jc z y k ó w , p o z n is z c z e n iu o sta tn ie g o m iasta p r z e z m ie sz k a ń c ó w K r o t o n y , A t e ń c z y k o w i e w y b u d o w a li n a t e m m ie jsc u
T h u rii (r. 4 44); 7° R liegium o s a d a M e s s e ń s k a (r. 668).
N a w yspie S y cy lii M e s s e ń c z y k o w ie z R e g i u m osiedli ( 7 9 4 r.) w mieście Zancle, k tó r e o d t ą d z w a ło się M essa
na (dziś M e s s y n a ) ; S y ra k u zy o s a d a K o r y n t c k a (r. 758), G ela z a ło ż o n a ( r. 7 1 3 ) p r z e z R o d y j c z y k ó w , b y ł a m e tro -
poliją A grygen tu (r. 605). N a w y sp ie K o r s y c e m. A leria (541 r ) i w Grallii M a ssa lia (г. 600) b y ł y o sa dam i F o c e j - cz y k ó w . M i e s z k a ń c y w y s p y Z acyn tu s w y b u d o w a li w H i sz panii S agun t ( dziś r u i n y n i e d a le k o M u r v i e d r o )
W A f r y c e G r e c y mieli o sa dy: N au cratis na D e lc ie E g i p tu , tu d z ie ż m ia s ta Cyrene, Tauchira H esp erid a i inne, z a ło ż o n e przez S p a r t a n i d o r y js k ic h m ie s z k a ń c ó w w y sp y T h e r a .
Illiryja.
P o d te m im ie n ie m w o b s z e r n ie j s z e m z n a c z e n i u r o z u m ia n o k r a je p o ło ż o n e n a p o ł u d n i e D u n a j u . I llir y ja zaś właściw a, (dziś D a l m a c y j a , B osnija, H e r c e g o w i n a i C z a r n o g ó r a ) , g r a n i c z y ł a n a w s c h ó d z M o e z y ją i M a c e - doniją, n a p o łu d n ie z E p i r c m , a n a p ó łn o c z P a n n o n i j ą .
I ll i r y j a d zieliła się n a L ib u rn iję i D ahn acyję. W L i- b urnii m ia s ta : 1° J a d e r a ( Z a r a v e c ch ia), 2° Corinium ( S t a r y g r ó d ) . W D a lm a c y i: 1 ' S a lo n a zniszczona (r. 62 0 po C h r . ) p r z e z S ło w ia n ; 2° S p a la tu m z w a ł się p a ł a c c e sa rz a D y j o k l e c y j a n a w blizkosci S a l o n y (d ziś m iasto S p a l a t r o ) , З ѳ E p id a u ru s ( s t a r a R a g u z a ) , 4° S codra ( S k u t a r i ) n a d j e z i o r e m te g o ż im ienia.
N e g r o ) z m ia sta m i: E p id a m n u s albo D yrrhachiu m ( D u - razzo) i A pollo n ia (P o llin a ), z w a la się I lly r is graeca, i cz as o w o n a l e ż a ła d o M a c e d o n ii. Z w ysp n a d b r z e ż n y c h z n a c z n ie js z e b y ły : P h a ru s ( L e s i n a ) , Corcyra n igra ( C u r - zola), M elite ( M e l e d a ) .
Macedonija.
W o d le g łó j s ta r o ż y tn o ś c i E m a ty ją z w a n a , b y ł a z a l u d n io n a p r z e z n a r o d y tr a c k ie i illiryjskie. Z p o c z ą t k u w b a r d z o s z c z u p ł y c h g r a n i c a c h , tojest: od g ó r y O lym p do ujścia rz. L id ia s , p o d l e g a ł a d r o b n y m w ła d c o m , Іесг p óźniźj F i l i p r o z s z e r z y ł j e j g r a n ic e n a z a c h ó d do j e z i o r a L ic h n itis ( O c h r i d a ) , n a p ó łn o c d o g ó r S cardu s, n a w sc h ó d do rz. N estu s. O p r ó c z te g o F i l i p o d b i t w y p o d C h e r o n e ą z y s k a ł wielki w p ły w n a s p r a w y G r e c y i , a sy n j e g o A l e k s a n d e r W . p o d b i w s z y P e r s y j ę , u t w o r z y ł wielką, m o - n a rc h iję ś w ia ta. P o j e g o j e d n a k śm ierci M a c e d o n ija w ła ś c iw a p o z o s ta ł a w g r a n i c a c h p r z e z F i l i p a j^j z a k r e ś lo n y c h , z d o d a n i e m T ess alii i p o łu d n io w e j części Illiryi, n a re sz c ie (r. 148) z a m ie n io n ą b y ł a w p r o w i n c y j ę r z y m ską. M a c e d o n iję p r z e r z y n a ł y rzeki: H eliacm on ( V i s tr i- ca), A x iu s ( V a r d a r ) , S trym on ( S t r u m a ) , N estu s ( K a r a s u ) - G ó r a P angeus ( P i r n a r i ) , k t ó r a o b fito w ała w złoto i s r e bro, i g ó r a A thos ( M o n t e s a n t o ) łe ż ą c a n a p ó łw y s p ie A c te .M a c e d o n i j a dz ie liła się n a k ilk a n a ś c ie p r o w in c y j, k t ó re m ia ły n a z w y o d n a r o d ó w w nich o sia d ły c h . P r z y t o c z m y z nich n ie k tó r e , z a c z ąw sz y o d s t r o n y p o ł u d n i o w o - z a c h o d n i ój: P ieria, E m ath ia, M ygdon ia, Orestis, na p ó łn o c y Paeonia, n a w s c h ó d E d o n ia i p ó ł w y s e p Chalcidice.
M ia s ta zn. 1° P e lla ( J e n i d s c h e V a r d a r ) stolica M a c e donii, 2° E dessa a l b o Aegae ( V o d i n a 1) d a w n a stolica k r ó lów m a c e d o ń s k ic h p r z e d F i l i p e m , 3 ' P yd n a ( K a t e r i n ) ,
4° Thessalonice (S a lo n ik i) , 5° B y la z o r a ( V e l e z a ) , w k r a j u P a e o n ó w 6° A m p h ip o lis ( E m b o l i ) , 7° P h ilip p i
w p r z ó d z w a n e Crenides (te r a z wieś F i l i b a h ) w k r a j u E d o n ó w, 8° S ta g iru s ojc z y z n a A r y s to te l e s a , 9° O lyn
thus o s a d a g r e c k a m i a s t a C ha lc is; 10° P o tid e a o s a d a ko-
r y n ts k a . T r z y o s ta tn ie m ia sta n a p ó łw y s p ie C h a lc id ic e .
Tracjja.
T r a c y j a ( o d p o w i a d a ją c a dzisiejszej R u m e llii w s c h o - dniój), oto c zo n ą b y ł a o d w c h o d u i p o ł u d n i a m o r z a m i : C z a r n e m , M a r m o r a , E g ie js k ie m , o d z a c h o d u M a c e d o - niją, a od p ó łn o c y g ó r a m i H em us ( B a ł k a n ) ; m ia ła g ł ó - w nę r z e k ę H ebrus ( M a r i t z a ) . T r a k o w i e słynę li z w ale c zności i o k r u c ie ń s tw a ; D a r y j u s z H y s ta s p e s , k r ó l p e r s k i ic h p o d b ił, a le w k r ó t c e u w olnili się z p o d je g o b e r ł a i mieli o d d z i e ln y c h w ł a d c ó w . P o te m M a c e d o ń c z y k o w ie z a b rali im n ie k t ó r e k r a j e p r o w i n c y je , aż n a re sz c ie R z y m ia n ie zamienili ca ły k r a j w p r o w i n c y ję r z y m s k ą . M i e s z k a ły t u d w a z n a cz n ie jsze n a r o d y : O drysowie k u w s c h o dowi i B essow ie k u za c h o d o w i około g ó r R h odope.M ia s ta : 1° B y za n tiu m o sa d a M e g a r y z a ł o ż o n a w r. 658 p r z e d C h r . (dziś K o n s ta n ty n o p o l) ; 2° P erin th u s albo H e r a
clea ( E r e g l i ) , 3° B isan th e albo R haedestus ( R a d o s t o ) , o b a -
d w a n a d P r o p o n t y d ą , 4° G a lliu p o lis ( G a lib o l i) i 5° Sestos n a d H e l e s p o n t e m , o s ta tn ie n a p r z e c i w k o m ia s ta A bydos le ż ą c e g o w A z y i, tu b y ł z b u d o w a n y d la w o js k a K s e r - k s e s a m o s t z o k r ę tó w ; m i ę d z y G a lliu p o lis i S e s to s b y ł a r z e c z k a A e g o s-P o ta m i p r z y k tó rej S p a r t a n i e zniszczyli flotę a te ń sk ą ; 6° A enus ( E n o s ) , 7° A b d e ra n a d m. E g i e j skiem , 8° P h ilippopolis ( F i l i b e ) , 9° H a d ria n o p o lis ( A d r y - ja n o p o l ) w ziem i O d r y s ó w , 10° T rajan opolis, 11° C y
Królestwa, które powstały z Monarchii Alekandra W.
M o n a r c h i j a A l e k s a n d r a W . — k t ó r a się s k ł a d a ł a z o p i s a n e g o w y ż ^ p a ń s t w a P e r s k i e g o n iem niej do n ie g o n a le ż ą c y c h k r a j ó w j a k o t o : A z y i M nie jsz ^', A r m e n i i , S y r y i , F e n i c y i , P a l e s t y n y , E g i p t u , o r a z M a c e d o n ii, T r a c y i , E p i - r n , I llir y i p o łu d n i o w e j w E u r o p i e , a k r ó le s t w T a x i la i P o r u s a z a I n d u s e m , — u le g ł a p o d z i a ło w i n a k ilk a k ró le stw n ie d ł u g o p o śm ie r c i t e g o b o h a t y r a p o m ię d z y je g o w o d zó w . K r ó l e s t w a te i ic h kole je b y ły n a s tę p u ją c e : Tracyja. L i z y m a c h o t r z y m a ł to k r ó le s tw o , sk ła d a ją c e z T r a c y i w ła ś c iw e j, a od 30 1 r. i z A z y i M nie jszój aż do g ó r T a u r u s . L e c z s k u t k i e m n o w y c h w ojen p r o w a d z o n y c h za L i z y m a c h a , r o z p a d ło się p o j e g o śm ierci (w r. 282 p r z e d C h r . ) n a wiele części, z k tó r y c h j e d n e weszły w s k ła d k r ó l e s t w a S y r y js k ie g o , a d r u g ie s t a ł y się nieza- le ż n e m i kraja m i.M acedonija. K r ó l e s t w o to z a ło ż o n e (r. 3 2 0 p r z e d C h r . ) prze z K n s a n d r a , w r ó ż n y c h c z a s a c h r o z s z e r z a ło i śc ieśn iało sw oje g r a n i c e . Z a k r ó la D e m e t r y j u s z a P o - liorc ete sa o b e j m o w a ło w ła ś c iw ą M a c e d o n iję i p r o w i n c y je o d E p i r u i G r e c y i o d e r w a n e , j a k o to : A m b r a c y j ę , A k a r - naniję, T e ss a liję , L o k r y d ę i F o c y d ę . W r. 148 p r e t o r -Metellus z a m ie n ił M a c e d o n i j ę w p r o w i n c y ję rz y m s k ą . E p ir . P o o d e r w a n i u go od M a c e d o n ii p rz e z P y r r u s a k r ó la , k r e w n e g o A l e k s a n d r a W ., u t r z y m y w a ł się w d a w n y c h g r a n i c a c h w c ią g u p ó ł w ieku, n a s tę p n i e po z n ie sie n iu r z ą d u m o n a rc h i c z n e g o d o s ta ł się ( o k o ł o r. 168) p o d w ł a d z ę R z y m i a n .
S yry ją . K ró l e s t w o to, k tó r e n o siło t a k ż e n a z w ę p a ń s tw a S e le u c y d ó w , r o z c ią g a ło się z a S e l e u k u s a N ik a t o ra od m o r z a E g i e j s k i e g o do r z e k I n d u s i O xus, o b e jm u ją c
S y r y j ę w łaściw ą, k r a j e w A z y i Mniejszój, o d e b r a n e L i z y - raachowi (2 8 2 r.), i A n ty g o n o w i (301 r.), n a d to K a p p a d a - cyję, A rm e n i j ę , i w szy s tk ie w sc h o d n ie p r o w i n c y je m o n a r c h ii A l e k s a n d r a W . aż za rz. I n d u s . W k r ó t c e j e d n a k C e le s y r y j a , P a l e s t y n a i F e n i c y j a z a ję te b y ły p r z e z k r ó la e g ip s k ie g o , a n a s tę p n i e o d e r w a ł y się p r o w i n c y je w sch o d n ie ja k o to : B a k t r y j a , P a r t y j a , M e d y ja , B a b ilo n i ja o r a z p ó łn o c n e: P a f l a g o n i j a , P o n t u s , K a p p a d o c y j a i A r - m e n ija , ta k że p a ń s tw o to p o z o s ta ło ty lk o p r z y S y r y i w łaściw ój, k tó r ą ( r . 64) P o m p e j u s z za m ie n ił w p row in- cyję r z y m s k ą .
P erg a m , T o k ró le stw o p o w s ta ło (w r. 2 8 2 ) z p r d w i n -
cyj w A z y i M n i e j s z ^ n a l e ż ą c y c h d o k r ó le s t w a T r a c y i . Z p o c z ą t k u z a jm o w a ło m a ł ą część M y z y i, później j e d n a k g r a n i c e je g o z r ę c z n o ś c ią sw o ic h k r ó ló w r o z c ią g n ę ły się od P r o p o n t y d y i m o r z a E g i e j s k i e g o d o r z e k i M e a n d e r i g ó r T a u r u s . Attal I I I . ( r. 134 p r z e d C h r . ) z a p is a ł k r ó le s tw o P e r g a m u R z y m ia n o m .
B ity n ija . W czasie p o d b o j u A z y i M nie jszój p r z e z A l e
k s a n d r a W g o , B io s s a t r a p a B itynii o g ło s i ł się p o d o p i e k ą te g o b o h a t y r a n ie z a le ż n y m , i z a ł o ż y ł d y n a s t y j ę k r ó - - lów, r z ą d z ą c ą t y m k r a j e m do r. 75 p r z e d C h r . w k t ó r y m o sta tn i k r ó l N ik o m e d e s I I I o d s tą p ił g o R z e c z y p o s p o l i t ą r zym skiój.
P on tu s. P o d p a n o w a n i e m p e r s k iź m b y ł s a tra p iją , za
A r t a k s e r k s e s a I I j e d n a k sta ł się nie z a le ż n y m . M i t r y - d a t e s I I , k r ó l P o n t u , p o d d a ł się A l e k s a n d r o w i M a c e d o ń skiem u, k t ó r y m u k o r o n ę zostawił. N a s t ę p n ie M i t r y d a - es V I p o w ię k s z y ł s w o je k r ó le s t w o z a ję c ie m P a f l a - g o n i i , części K a p p a d o e y i i G a la c y i , j a k r ó w n i e ż k r a j ó w n a p ó łn o c m o r z a C z a r n e g o ; nare szc ie P o m p e j u s z , z w y c ię ż y w sz y M a t r y d a t a W g o , k r ó le s t w o P o n t u z a m ie n ił w p ro w in c y ję r z y m s k ą (r. 6 4 p r z e d C h r ) . Galacyja. T o k ró le stw o u tw o rz y li R z y m ia n ie , k ie d y
p o tr z e b o w a li s p r z y m i e r z e ń c a p r z e c iw M i t r y d a to w i W . ( o k o ło r. 80); za k r ó l a D e j o t a r a , t r z y m a j ą c e g o się s tr o n y P o m p e j u s z a , C e z a r p r z y ł ą c z y ł j e do R z y m u . A rm en ija. P o d z i e l o n a n a m a ł ą i w ielką A m e n i j ę , p o d z a r z ą d e m d w ó c h s a tr a p ó w n a le ż a ła do p a ń s t w a S a le u c y - dó w , lecz po z w y c ię ż e n i u A n t y j o c h a W g o , k r ó la S y r y j s k ie g o , p r z e z R z y m i a n ( r. 189), o b y d w a sa tra p o w ie p r z y b r a l i t y t u ł y k ró lew sk ie . P ó ź n i ź j R z y m i a n i e T y - g r a n e s o w i I , kró lo w i wielkiej A r m e n ii , k t ó r y p o d b i ł S y - r y ję w ła ś c iw ą , K a p p a d o c y j ę i m a ł ą A r m e n i j ę , j a k o s p r z y m i e r z e ń c o w i sw e g o te ścia M i t r y d a t a V I , k r ó la P o n tu, o d e b r a li p o w y ż s z e po d b o je , z o s ta w ia ją c g o ty lk o p rz y A r m e n i i wielkiój. C e s a r z T r a j a n i to k r ó le s t w o ( w r. 106 ) za w o jo w a ł, n a r e s z c ie A r m e n i j a w ielk a ( r. 412 po C h r .) p z z y ł ą c z o n ą z o s ta ł a do n o w e g o k r ó le s tw a p e r s k ie g o S a s s a n id ó w . M a ł a A r m e n i j a zaś p o z o s ta ła p r z y R z y m ia n a c h . P a rty ja . O d e r w a n a ( r. 253 p r z e d C h r . ) o d k r ó le s t w a S y r y j s k i e g o p r z e z A rsacesa, w c i ą g u p a n o w a n i a j e g o d y - n as ty i p r z e z la t o k o ło 500, n a b y ł a wielkiej p o tę g i i r o z c i ą g n ę ła s w o je g r a n i c e o d E u f r a t u d o I n d u ; n a s tę p n ie d o s ta ła się p o d p a n o w a n ie n o w y c h P e r s ó w .
B a k tryja n a . J e d n o c z e ś n i e z P a r t y j ą o g ło s i ła się p a ń
s tw e m n ie z a le ż n e m i m ia ła o d d z i e ln y c h w ła d c ó w , d o p ó k i A r s a c c s V I , k r ó l P a r tó w , nie p r z y ł ą c z y ł części jźj d o sw e g o k r ó le s tw a , a r e s z ta u le g ł a in n y m z d o b y w c o m a z y ja ty ck ira .