P
omim o ogłoszonej akcji obserw acyjnej kom eta 1998M5 nie w zbu d ziła w iększego zain tereso w an ia członków SOK i obserwacje otrzymaliśm y jedynie od dw unastu obserwatorów, któ rzy w ykonali łącznie 95 ocen jasności, 82 ocen stopnia kondensacji, 90 pom iarów średnicy otoczki oraz 3 obserw acje w ar kocza. A oto autorzy niektórych „rekor dów ” :• pierw sza obserw acja (7 V III 1998) — K azim ierz Czernis
• ostatnia obserwacja (12 V 1999) — Ka zim ierz Czernis
• najdłuższa seria (7 VIII 1998 - 12 V 1999) — K azim ierz Czernis
• najw ięcej nocy obserw acyjnych: 27 — Janusz Płeszka.
Tabela 1 zaw iera nazw iska w szystkich 12 osób, które nadesłały nam raporty z ob serwacji.
Przegląd w yników rozpoczniem y od analizy krzywej blasku. O prócz nadesła nych obserw acji SOK (czarne kw adraty) w yko rzy stan o tak że obserw acje Sekcji
K om etarnej B rytyjskiego T ow arzystw a A stronom icznego (BAA - białe kw adra ty). Poniżej przedstaw iono postać podsta w ow ą krzyw ej — 478 ocen jasności, spro w adzone do standardow ej średnicy tele skopu 6,84 cm, przedstaw ione są w funk cji czasu (Rys. 1). Z nielicznym i wyjątkami różnice jasności kom ety w idzianej oczy ma różnych obserw atorów nie przekracza j ą l m, co je st w ynikiem bardzo dobrym . W yraźnie w idać, że m aksym alną jasność, rów ną w przybliżeniu 9,0m, kom eta osią gnęła około 12 m arca 1999 roku, czyli w czasie m aksym alnego zbliżenia do Z ie mi. Jasność obserw ow ana kom ety pokry w ała się z jasn o ścią przew idyw aną.
W celu u chw ycenia ogólnego sensu zm ian blasku oczyszczono krzyw e blasku z fałszującego w pływ u zmiennej odległo ści kom et od Ziem i. Polega to na odjęciu od obserw ow anej jasności otoczki pięcio krotnego logarytm u odległości kom eta- Z iem ia, w yrażonej w jednostkach astro nom icznych. Ten zabieg m a sens taki, jak gdyby pom iary jasności danej kom ety
by-Tabela 1.
Obserwator Miejscowość Użyty sprzęt Antoni Chrapek Nehrybka C350
Kazimierz Czernis Wilno (Litwa) C250 M350 T406
Michał Drahus Kraków T200 B60 B100 L150 M350 Tomasz Fajfer Toruń R60
Darius Gasiunas Meisiagala (Litwa) L195 Rimas Janulis Moletai (Litwa) T406 Marcin Jarski Obliźniak L90 Krzysztof Kida Tropy Elbląskie L250 Maciej Kwinta Kraków R80 Mieczysław Paradowski Dąbrowa L150
Janusz Płeszka Kraków T200 M350 B100 B110 B66 M150
Piotr Sadowski Pcim L110 Jerzy Speil Wałbrzych L150 L250
Oznaczenia: B — lornetka, R — refraktor, L — newton, M — maksutow, T— schmidt-cassegrain, C — cassegrain. Liczby oznaczają średnicę in strumentu w milimetrach.
Data 1998/1999
Rys.1. Krzywa zm ian ja sn o ści kom ety C /1998M 5 (LIN E AR ) utw orzona na podstaw ie 478 obserw acji w ykonanych przez członków Sekcji O b serw atorów Kom et PTM A (czarne kw a dra ty) ora z S ekcji Kom etarnej B rytyjskie g o Tow arzystwa A stro n om iczn e g o (BAA - białe kw adraty).
Iog(r)-log(r0)
Rys.2. Jasność kom ety C /1998M 5 (LIN E AR ) zredukow ana do stałej od le g ło ści obse rw a to ra od kom ety (1 A U ) oraz przedstaw iona w fu n kcji logarytm u o d le g ło ści ko m e ty od peryhelium .
łyby przeprow adzane w stałej odległości 1 j.a. od niej. O bserw acje (tym razem j e dynie nasze) tak zredukow ane przedsta w ia Rys.2.
O trzym aną zależność dopasow ano do klasycznej formuły:
m = H 0 + 51og A + 2,5n log r gdzie:
m — jasność obserw ow ana,
H 0— jasność absolutna (1 j.a. od Słoń ca i 1 j.a. od Ziem i),
A — odległość od Ziem i r — odległość od Słońca
n — czynnik określający aktyw ność komety.
K rzyw a zm ian blasku om aw ianej ko m ety nie w ykazuje żadnych efektów do datkow ych i daje się z łatw ością opisać przy pom ocy pow yższej formuły. Jedno c ześn ie w id ać, że zach o w an ie k om ety przed i po peryhelium się nie różniło. Jej dopasow anie prow adzi do następujących param etrów:
H0= 6 ,3 m± 0 ,3 m n=3,8m± 0 ,4 m
N a tej podstaw ie m ożna sądzić, że ją dro kom ety m a ok. 11 km średnicy, a jego aktyw ność je s t rów na przeciętnej aktyw ności dla kom ety długookresow ej.
O bserw ow ana średnica głow y kom ety była praktycznie stała i w ynosiła ok. 3 ’. Odpowiada to rzeczyw istej liniowej śred nicy głow y ok. 300 tys. km , co je st w arto ścią bardzo często spotykaną w św iecie kom et. W arto w spom nieć, że około 23 m a r c a 1999 n ie k tó r z y o b s e r w a to rz y stw ierdzili nagły w zrost średnicy głow y do 12’, co liniow o odpow iada 800 tys. km. N a podstaw ie przedstaw ionego poniżej w ykresu (Rys. 3) m ożna postaw ić hipote zę, że w spom niana głow a o średnicy 3 ’ otoczona była słabą składow ą o rosnącej z czasem średnicy, której jasność w tym czasie nieco w zrosła. N ie znalazło to je d
nak odzw ierciedlenia w całkow itej ja sn o ści komety.
Stopień koncentracji DC był stały i w y nosił ok. 3 -4 , co oznacza, że obserw acja kom ety była stosunkow o prosta naw et dla niezbyt dośw iadczonych obserwatorów.
Tylko niektórzy obserw atorzy w idzie li w arkocz kom ety 1998M5. O siągnął on długość najw yżej 9 ’, co odpow iada dłu gości liniow ej 650 tys. km, czyli zaled wie dw ukrotnie przekraczał średnicę gło wy. M ożna się naw et zastanaw iać, czy część obserw atorów nie brała go za roz m ytą część głowy, a w spom niane pow y żej „pow iększenie” głow y nie było po pro stu zm ianą jasności warkocza.
M ożna więc podsum ow ać, że kom eta C/1998M 5 (LIN EA R) była kom etą prze ciętną i w pew nym sensie bardziej przy pom inała kom etę krótkookresow ą. Jej za chow anie m oże w skazyw ać na to, że już n iejed n o k ro tn ie p rzeb y w ała w p obliżu Słońca.
O p ró c z o p is a n e j p o w y ż e j k o m e ty w 1999 roku kontynuow ano obserw acje jeszcze dw u komet: C /1998 U3 (Jager) o raz 5 2 P /H a r r in g to n -A b e ll. Z g o d n ie z o b ietn icą („U rania-PA ” 4/99) poniżej przedstaw iam w yniki tych obserw acji.
Kom eta C /1998 U3 (Jager) została
odkryta 23 października 1998 przez M i chaela Jagera (A ustria) jak o obiekt 12,5m. Analiza obserwacji doprowadziła do w nio sku, że je s t to kom eta krótkookresow a o okresie obiegu 15,4 roku i odległości aphelium 10,2 j.a. O znacza to, że kom eta Jagera należy do rodziny kom etarnej Sa turna. A oto elem enty orbity komety:
T0 = 10.03.1999, 1:51 U T q = 2 ,133877j.a . e = 0,648337 i = 19,1403° co = 180,8984° Q = 303,5406°
Najbliżej Ziem i kom eta Jagera znala zła się w odległości 1,25 j.a. w dniu 11 stycznia 1999. Jej przew idyw ana jasność m aksym alna nie m iała przekroczyć 10,5m, co przy komecie krótkookresowej nie w ró żyło ciekaw ego widow iska. N iem niej je d nak pięciu am bitnych obserw atorów SOK podjęło się obserw acji. Byli to: Janusz Płeszka, M ichał Drahus, Piotr Sadowski, K azim ierz C zem is i D arius G asiunas, któ rzy w ykonali łącznie jed y n ie 6 obserw a cji. Tak w ięc dla otrzym ania pełnego ob razu zachow ania kom ety ponow nie doda no obserw acje dokonane przez członków BAA (Rys. 4).
Jak w idać, do połow y m arca (p rzej ście przez peryhelium ) w szystko rozg ry w ało się z g o d n ie z p rz e w id y w a n ia m i i przew idyw ana jasn o ść kom ety po k ry w ała się z obserw ow aną. Jednak około 20 m arca nastąpiła katastrofa: zarów no j a sność absolutna jąd ra, ja k i je g o aktyw ność zaczęły gw ałtow nie spadać. M ożna sądzić, że za w cześniejszą aktyw ność ko m ety o d p o w ied zia ln e by ło p o jed y n cz e centrum aktyw ne („gejzer” ), które w ła śnie w tym okresie „w ygasło” . C zyżby ko m eta Jag era staw ała się p lan eto id ą? Zobaczym y za 15 lat. W każdym razie dla o k resu sp rzed p o ło w y m arca m o żliw e było w yznaczenie w artości H0 = 6,0'" ±
0,9m oraz n = 4 ± 1, co w skazuje na k o
m etę o przeciętnym ją d rz e (ok. 12 km ) oraz przeciętnej aktyw ności. Jednak zda rzenie z połow y m arca dow odzi, że d e cydujący w pływ na jasn o ść kom ety m ia ło p o jed y n cze cen tru m ak ty w n o ści, co oznacza, że rzeczyw ista jasn o ść ab so lu t na ją d ra je s t m niejsza. W skazuje to na jąd ro o być może zaledw ie kilkusetm e trow ej średnicy. O m ów m y jesz c z e inne param etry opisyw anej kom ety. M aksy m alna obserw ow ana średnica głow y w y niosła w połow ie stycznia 1999 zaledw ie 3 ’ (tyle podaw ali też „nasi” obserw
Data 1998/1999
Rys. 3. Zmienność średnicy kątowej otoczki komety C/1998M5 (LINEAR) w czasie.
rz y ) , c h o c ia ż n ie k tó rz y w id z ie li z e w nętrzną otoczkę rozpościerającą się do 6 ’. Po uw zględnieniu zm ieniającej się od ległości kom eta-Z iem ia okazało się, że li niow a średnica głow y była stałą i w yno siła 200 tys. km. W spom niana pow yżej z e w n ę tr z n a o to c z k a o b s e r w o w a n a w grudniu 1998 i styczniu 1999 rozcią gała się do 300 tys. km, czyli do typow ej dla w iększości kom et w artości. C harak te ry sty c z n e je s t, że po p o ło w ie m arca 1999 tej zew nętrznej otoczki nikt ju ż nie obserw ow ał. Stopień koncentracji otoczki DC m alał system atycznie od ok. 4 w li stopadzie i grudniu 1998 do zaledw ie 1,5 w kw ietniu 1999. Interesujący je s t fakt obserw acji w arkocza dla tak słabej ko mety. W arkocz o długości do 2 ,5 ’ (co daje liniow ą długość zaledw ie 135 tys. km) obserw ow ano w okresie od stycznia do połow y m arca 1999.
Podsum ow ując, należy stw ierdzić, że kom eta C/1998U 3 (Jager) była obiektem m ało aktyw nym , który stać było jedynie na rozw inięcie śladowej aktyw ności w po bliżu przejścia przez peryhelium .
K o m e ta 5 2 P /( H a r - r in g to n -A b e ll) zo stała odkryta 22 m arca 1955 przez Roberta G. Harring- tona i G eorge’a O. Abel- la (USA) jak o obiekt 17m słaby, rozmyty, obdarzo ny o k o ło sto p n io w y m warkoczem. W 1998 roku kom eta została odkryta 21 lipca przez A .M aury (Francja). O czekiw ał on obiektu o jasności 21 lub 2 2 m. Z a m ia st te g o , ku sw ojem u zdum ieniu, na o trz y m a n y c h o b ra z a c h C C D zo b a c z y ł ko m etę
o jasności 12,2m, czyli 10 tys. razy jaśniejszą! Stało się jasne, że ob
serwujem y rozbłysk komety!
K om eta H arringtona-A bella jest kom e tą krótkookresow ą o okresie obiegu 7 lat i odległości aphelium 5,9 j.a. O znacza to, że należy ona do rodziny kom etam ej Jo wisza. A oto elem enty orbity komety:
T0 = 27.01.1999, 21:03 U T q = 1,755993 j. a. e = 0,542909 i = 10,2186° w = 138,8996° £2 = 337,2882°
N ajbliżej Ziem i kom eta H arringtona- -A bella znalazła się w odległości 0,80 j.a. w dniu 17 stycznia 1999. Jak ju ż wspomnia no, stosunkowo duża jasność kom ety spra w iła niespodziankę, toteż obserw atorów było niew ielu, zarów no w SOK, ja k też w analogicznych innych sekcjach. Jednak zaw sze czujni czterej obserwatorzy SOK: Janusz Płeszka, M ichał Drahus, Kazimierz C zem is i Darius Gasiunas, wykonali łącz nie 14 obserwacji. W celu otrzymania lep szego obrazu zachow ania komety dodano obserwacje dokonane nie tylko przez człon
ków BAA, lecz także inne wybrane obser wacje z archiwum ICQ (Rys.5).
W idoczna je st znacznie w yższa obser w ow ana jasność kom ety od jasności prze w idyw anej (linia przeryw ana). W grudniu 1998 jasność ta osiągnęła aż 10m! O czy w iście, poniew aż są to obserw acje kom e ty w czasie rozbłysku, podaw anie jak ich kolw iek param etrów krzywej jasności nie ma praktycznie sensu. M ożna się jedynie spotkać z oszacow aniem jasności absolut nej jąd ra na H 0 = 10,2m. Przy poprzednich pow rotach kom ety określano H0 na 13,5m, co oznacza, że tym razem albedo jąd ra było system atycznie w yższe niż zwykle. Przyczyna tego zjaw iska nie je st znana. W każdym razie na podstaw ie w artości H0 dla „spokojnej” kom ety m ożna określić śred n icę je j ją d r a na zale d w ie 300 m! M ożna także zauw ażyć, że w odróżnieniu od w c z e ś n ie j o m a w ia n e j k o m e ty C / 1998U3 (Jager) w okresie obserw acyjnym nie nastąpiło „w yłączenie” kom ety i ob niżenie jej aktyw ności.
O bserw ow ana średnica głow y kom ety H arringtona-A bella w ynosiła 3 ’, co daje liniow ą średnicę zaledw ie 150 tys. km , co je s t w ielkością rozsądną, zw ażyw szy na m a łą śre d n ic ę ją d r a , a w ięc m a łą p o w ierzchnię sublim acji materii kom etam ej i stąd w ynikającą jej m ałą masę.
Stopień koncentracji otoczki DC w y nosił zaledw ie 3, chociaż pojedyncze ob serw acje daw ały w ielkość w yższą.
K ilk u o b serw ato ró w w id ziało także w arkocz kom ety o długości w izualnej 4 ’, co daje liniow ą długość 200 tys. km.
Podsum ow ując, kom eta 52P/H arring- ton-Abell wykazała duże podobieństwo do opisywanej w cześniej kom ety C/1998U3 (Jager). W odróżnieniu jednak od niej, faza aktyw na trwała znacznie dłużej, co ułatw i ło jej obserwacje.
Tomasz Ściężor
Data 1998/1999
Rys.4. Krzywa zmian jasności komety C/1998U3 (Jager) utworzona na podstawie 6 obserwacji wykonanych przez członków Sekcji Obserwatorów Komet PTMA (białe kwa draty) oraz 158 obserwacji wykonanych przez Sekcję Ko- metarną Brytyjskiego Towarzystwa Astronomicznego (BAA - czarne kwadraty).
Data 1998/1999
Rys.5. Krzywa zmian jasności komety 52P/Harrington-Abell utworzona na podstawie 18 obserwacji wykonanych przez członków Sekcji Obserwatorów Komet PTMA (białe kwa draty), 8 obserwacji wykonanych przez Sekcję Kometarną Brytyjskiego Towarzystwa Astronomicznego (BAA - czar ne kwadraty) oraz 18 obserwacji z archiwum ICQ.