HENRZJK JABŁOŃSKI

324

K O S T O Ł O W S K I E R A Z M — Studia nad kw estią włościańską w lalach 1846 —

1864. Z szczególnym uw zględnieniem literatury politycznej. Z przedm ow ą prof. Prane.

Bujaka. L w ó w 1938.

P o ls k a n a u k a h isto r y c z n a z a g a d n ie n ie sto su n k ó w sp o łe c z n o -g o s p o d a r c z y c h w c g ó le , a sp r a w y w ło śc ia ń s k ie j w sz c z e g ó ln o śc i, tr a k to w a ła p r a w ie z a w sze p o m aco sze m u z a ­ z w y c z a j n a m a r g in ie sie sp ra w p o lity c z n y c h . W o sta tn ic h cza sa ch n a stą p ił p e w ie n zw r o t n a le p s z e w tej d z ie d z in ie (b a d a n ia p r o f. W ła d y s ła w a G r a b sk ie g o , s z k ó ł/ p ro f.

B u ja k a w e L w o w ie , w y d a w n ic tw a In s ty tu tu P u ła w s k ie g o , p o w s ta n ie In sty tu tu b a d a ­ n ia k u ltu r y w s i w W a r s z a w ie ), ty m n ie m n ie j p o g lą d y n a sz e n a sp ra w ę ch ło p ó w w p r z e s z ło śc i w p e w n y c h p r z y n a jm n ie j ok resa ch są b ard zo p o w ie r z c h o w n e , n ie k ie d y w ręcz te n d e n c y jn e . N a j w ię c e j z a str z e ż e ń i n ie ja sn o śc i z a w ie r a w ie k X I X — tak b o g a ty w z d a r z e n ia p o lity c z n e i g o sp o d a r c z e , p rzy n o sz ą ce w s w e j k o n se k w e n c ji c a ł­

k o w ity p r z e w r ó t w sto su n k a ch w ie js k ic h . T u tk w i g e n e z a w s z y stk ic h ru ch ów lu d o ­ w y c h i bez d o k ła d n e g o z b a d a n ia ty c h c z a só w n ie p o d o b n a zro zu m ieć w si ob ecn ej.

D o ty c h c z a so w e o p r a c o w a n ia n a u k o w e , d o ty c z ą c e k w e s tii w ło ś c ia ń s k ie j, op arta n a źr ó d ła c h d ru k o w a n y ch , p is a n e n ie k ie d y z p e w n y m c e le m d o ra źn y m , n ie d a w a ły p e w ­ n e g o ob razu z a g a d n ie n ia . Z o s ta ło o n o z w ę ż o n e d o p r o b lem u p o d d a ń s tw a i p a ń szcz y ­ zn y , p o m in ię to m ilc z e n ie m n a d z w y c z a j d r a ż liw ą k w e s tię ag ra rn ą , z a g a d n ie n ie oporu c h ło p ó w p r z e c iw k o d w o ro m , sp r a w ę p rzy m u su p r o p in a c y jn e g o , tra k to w a n o bard zo p o b ie ż n ie k w e s tię w s p ó ln o t, m a ło r o ln y c h i b ezro ln y ch . T e d w a za sa d n ic z e p ro b lem y : p o d d a ń s tw o i p a ń sz c z y z n a , r o z p a tr y w a n e w ś w ie tle lite r a tu r y p o lity c z n e j, d o m in u ją w p r a c a c h W . A . M a c ie jo w s k ie g o , W . P r z y b o r o w sk ie g o , W ł. G ra b sk ieg o , Z . K ed ro- n io w e j, B . L im a n o w sk ie g o , A . Ś w ię to c h o w s k ie g o itp . D o p ie r o m o n o g r a fie , ja k ie w y ­ s z ły o sta tn io , H . G r y n w a ss e r a i M . M e lo c h a , u s iłu ją p c h n ą ć b a d a n 'a n a d sp ra w ą w ło ś c ia ń s k ą n a w ła ś c iw ą d ro g ę. O p a r te n a źr ó d ła c h a r c h iw a ln y c h , u z u p e łn io n e l i t e ­ ratu rą, u k a z u ją n a m w ie ś z u p e łn ie n o w ą : w ie ś , p e łn ą p r a g n ie ń i n a d z ie i, w z lo tó w i u p a d k ó w , c ie r p ie ń i w a lk i — n ie w ą t p liw ie b liż sz ą r z e c z y w isto śc i, n iż d a w n e p o ję c ie w s i sp o k o jn e j i z r e z y g n o w a n e j. M a ją c e się u k a za ć w k r ó tc e n o w e o p r a c o w a n ia p r z y ­ n io s ą n ie c h y b n ie d a lsz e w y ś w ie tle n ia i o d k ry cia .

P r a c a E. K o sto ło w sk ie g o , m ło d e g o h isto r y k a lw o w s k ie g o , u k a z u je sp ra w ą w ło śc ia ń ­ sk ą w p r z e ło m o w y m o k resie X I X w ie k u — w la ta c h 18 4 6 — 64. O kres te n je s t n ie ty lk o b o g a ty w w y p a d k i p o lity c z n e (trz y p o w s ta n ia 1846, 1848, 1864) i go sp o d a rcz e (ro zw ó j k o m u n ik a c ji, p rzem y słu ), a le ta k ż e w w ie lk ie z d a r z e n ia n a tu ry sp o łe c z n e j.

W ó w c z a s to n a stę p u je re fo r m a a g r a r n a w zab orze a u stria ck im (1848), d ok o ń czen ie r e fo r m y w W . Ks. P o z n a ń s k im (1 8 4 8 ), z n ie s ie n ie p o d d a ń s tw a n a z ie m ia c h lite w sk o - ru sk ich (1 861), r e fo r m y W ie lo p o ls k ie g o (1 8 6 1 -6 2 ), w r e sz c ie u w ła sz c z a n ie w K ró lestw ie (1 864). U p a d a o sta te c z n ie d a w n y p o rzą d ek s ta n o w y , w y s iłk i n ie p o d le g ło ś c io w e n is z ­ czą e k o n o m ic z n ie p r z o d u ją c ą w a r s tw ę z ie m ia ń sk ą , o g r a n ic z a ją j e j w p ły w y n a rząd y, w y r a d z a s ię w a lk a o fa k ty c z n e r ó w n o u p r a w n ie n ie , n a w id o w n ię d z ie jo w ą w kracza n ie ś m ia ło , p o w o li, a le coraz s iln ie j sta n c z w a r ty — c h ło p i.

O b sze rn a ta m o n o g r a fia , o p a rta w y łą c z n ie o ź r ó d ła d ru k o w a n e, a w ię c id ą c a p o lin ii d a w n ie js z y c h b a d a ń , u k a z u je n a m p o g lą d y i z a p a tr y w a n ia o d g ó r n y c h w a r stw n a sz e g o s p o łe c z e ń stw a (m a g n a tó w , sz la c h ty , in te lig e n c ji) n a sp ra w ę w si i ziem i w p o w y ż sz y m o k resie. S k ła d a s ię o n a z w s tę p u i 7 r o z d z ia łó w . P r a c ę p o p rzed za p r z e d ­ m o w a p r o f. B u ja k a , w k tó rej n a p la n p ie r w sz y w y b ija się te z a , u w y d a tn ia ją c a s ł a ­ b ość n a sz y c h p o c z y n a ń n ie p o d le g ło ś c io w y c h , n ie o p a r ty c h n a m o cn ej p o d sta w ie p racy o r g a n ic z n e j, co z k o le i w y n ik a ło z n a s ta w ie n ia p sy c h ic z n e g o sz la c h ty , „ p r z y z w y c z a ­ jo n e j o d ty lu w ie k ó w ż y ć z e k sp lo a ta c ji p o d d a n e j lu d n o ś c i, a w ię c p r z y w y k ł :j do r o li k o n su m en ta , a n ie w y tw ó r c y d ó b r g o sp o d a r c z y c h i k u ltu ra ln y ch " . D la sz la c h ty

S PR A W O Z D A N IA

325

p ra ca o r g a n ic z n a , o b lic z o n a n a d łu g ą m e tę , b y ła za p o z io m a , za n u d n a . S tą d w y r a ­ d za ło s ię c ią g łe w a h a n ie p o lity k i p a ń stw o w e j w o sta tn im ok resie R z e c z y p o sp o lite j i w K r ó le s tw ie K o n g reso w y m .

W e w s tę p ie a u tor k r e śli sta n p r a w n y k w e s tii w ło śc ia ń s k ie j n a p r o g u X I X - g o s tu ­ le c ia , k tó r y n a su w a je d n a k z a sa d n ic z e z a s tr z e ż e n ia . N a r e fo r m y p r y w a tn e n a szej m a g n a te r ii w k oń cu X V I I I - g o w ie k u n a u k a d z isie js z a n ie p a tr z y s ię ja k o n a w y n ik h u m a n ita ry zm u , le c z ja k o n a c z y n y , p o d y k to w a n e w z g lę d a m i g o sp o d a r c z y m i, c h ę c ią z w ię k sz e n ia d o c h o d u (J a b ło n o w sk a , K r a siń sc y ). W sz y s tk ie o n e m ia ły ch a ra k ter p r z e j­

ś c io w y , a n ie k tó r e z n ic h s ta ły s ię w cz a sa c h p ó ź n ie jsz y c h o g n isk ie m c ią g ły c h z a ta r ­ g ó w m ię d z y d w o rem , a w s ią (np. B ie ż u ń ). N a w r a c a n ie z a te m do t r a d y c y jn e g o p o g lą ­ du „ d o b ry ch p a n ó w 1' j e s t d z is ia j ra czej sp ó ź n io n e .

W r o z d z ia le I -s z y m K o sto ło w sk i a n a liz u je p o g lą d y i d z ia ła ln o ść ob ozu r a d y k a ln e g o ,

„ le w ic o w e g o " . P u n k tem w y j ś c ia je s t T o w a r z y s tw o D e m o k r a ty c z n e n a e m ig r a c ji, tra k to w a n e z w y r a ź n ą p r z y c h y ln o śc ią . N a s tę p n ie c h a r a k te r y z u je d z ia ła ln o ś ć r a d y k a ­ łó w k r a jo w y c h (K a m ień sk i) i w y b u c h p o w s ta n ia w 1846 r. S łu sz n ie p o d k r e śla r e w iz ję p o g lą d ó w obozu d e m o k r a ty c z n e g o , s p o w o d o w a n ą w y b u c h e m r e b e lii c h ło p sk ie j w G a ­ lic ji. P r zera żen i g w a łto w n o ś c ią m ło d e g o ruchu, d em o k r a ci w y c o f u ją s ię z d o ty c h c z a ­ so w y ch p o z y c ji, za r z u c a ją h a s ło r e w o lu c ji i p r z e c h o d z ą d o g ło s z e n ia so lid a r y z m u sp o łe c z n e g o . T a zm ia n a p o g lą d ó w w y w o łu j e c h w ie jn o ść w p r a k ty c z n y m d z ia ła n iu w roku 1848 („ R a d a N a r o d o w a " w e L w o w ie i „ K o m itet" w K ra k o w ie). W stosun k u do w s i a k c ja ic h o g r a n ic z a s ię d o ż ą d a n ia o d d z ie d z ic ó w d o b r o w o ln e j o fia r y — zrz e c z e n ia s ię p a ń sz c z y z n y , co z g ó r y c a łą sp r a w ę sk a z u je n a n ie p o w o d z e n ie . W p ó ź ­ n ie jsz y m o k resie (1 8 4 9 — 60) r o la ich je s t zn ik o m a , z a m ie r z e n ia ich , id ą c e w k ieru n k u z e s p o le n ia n a ro d u , n ie w y d a j ą r e z u lta tó w . W 186 3 /6 4 roku c h ło p i g a lic y j s c y o p o w ia ­ d a ją się z d e c y d o w a n ie za rząd em .

W r o z d z ia le ty m is t n ie j e p o w a ż n a lu k a , w y n ik ła z p o m in ię c ia r o li P o z n a ń sk ie g o w la ta c h 1840— 46. A p r z e c ie ż b ez za b o ru p ru sk ieg o tr u d n o j e s t m ó w ić o ja k ie jk o l­

w iek d z ia ła ln o śc i d em o k r a tó w G a lic ji. S tą d sz ła m y śl w a lk i i lu d z ie (D e m b o w sk i), n a G a lic ję e m ig r a c ja o d d z ia ły w a ła p rzez P o z n a ń sk ie .

W ro z d z ia le d ru g im a u tor p r z e d s ta w ia id e o lo g ię i p o c z y n a n ia o b o zu a ry sto k r a ­ ty c z n e g o „ k o n se r w a ty stó w " , n a jp ie r w n a e m ig r a c ji, a n a stę p n ie w G a lic ji, p rzy p o ­ b ieżn y m p o tr ą c e n iu o p o z o sta łe za b o ry . N a o g ó ł z n a jd u je m y tu p o w to r z e n ie z n a n y c h ju ż p o g lą d ó w , tak co do H o te lu L a m b ert, ja k i r o li m a g n a te r ii g a lic y j s k ie j . I tu ta j ra b a cja ch ło p sk a sta n o w i p rzeło m . D o te g o czasu sz la c h ta d a w a ła p o słu c h h a sło m ra d y k a ln y m , w 1846 roku n a w e t C za rto ry sk i p o d p o r z ą d k o w a ł s ię R z ą d o w i N a r o d o ­ w e m u w K ra k o w ie, P o rzez i i u w ła sz c z e n iu z m ie n ia s ię kurs c a łk o w ic ie . S z la c h ta o d ­ su w a s ię o d e m ig r a c ji i ta jn y c h z w ią z k ó w , p rzerz u c a się sta n o w c z o n a d r o g ę l o j a li- zm u, sz u k a ją c p o r o z u m ie n ia z b iu r o k r a c ją i rzą d em za b o rczy m . N a m ic js c e d a w n e g o h a sła n ie p o d le g ło ś c i w y s u w a ż ą d a n ie a u to n o m ii, w y r a z e m te g o k ieru n k u b ę d z ie G o - łu ch o w sk i w G a lic ji i W ie lo p o ls k i w K r ó le s tw ie . W sto su n k u do c h ło p ó w ro z p o c z y ­ na w a lk ę o u tr zy m a n ie p ra cy p r z y m u so w e j w p o sta c i n a jm u , a n a s tę p n ie w o p a n o ­ w a n iu tw o r z ą c e j s ię g m in y . T o p o g łę b ia je sz c z e b a r d z ie j a n ta g o n iz m d w o ru d o w si.

W ło ś c ia n ie w e w s z y stk ic h p o c z y n a n ia c h sz la c h ty w id z ą s ta r a n ia o p r z y w r ó c e n ie p ra cy n ie w o ln e j i n a w r ó t do d a w n y c h cza só w , r a tu n k u sz u k a ją w o d d a n iu s ię r z ą d o w i.

T o z o b r a z o w a n ie w y s iłk ó w sz la c h ty g a lic y js k ie j o n a je m p r z y m u so w y i p o w ią z a n ie z p u b lic y sty k ą , k tóra s ta je się n a r z ę d z ie m ich w a lk i, z o s ta ło d ob rze u ję te p rzez au tora i sta n o w i n ie w ą tp liw ie d o d a tn ią p o z y c ję m o n o g r a fii. P o b ie ż n e p o tr a k to w a n ie d z ia ­ ła ln o ś c i m a g n a te r ii w in n y c h za b o ra ch , a zw ła s z c z a w K r ó le s tw ie , sta n o w i n a to m ia st u je m n ą stron ę, .U w a g ę n a le ż a ło b y p rzed e w sz y stk im z w r ó c ić n a o so b ę A n d r z e ja Z a

-326

m o js k ie g o , k tó r y u p o r c z y w ą s w ą d z ia ła ln o śc ią ta m o w a ł p ra ce ob ozu o r g a n ic z n e g o i p c h n ą ł m y śl u m ia r k o w a n ą n a b e zd ro ża o c z y n sz o w a n ia .

R a b a c ja c h ło p sk a s p o w o d o w a ła n ie ty lk o z m ia n ę za p a tr y w a ń sz la c h ty i in te lig e n c ji n a sp ra w ę w ło śc ia ń s k ą , a le w y w o ła ła d u że o ż y w ie n ie w p iśm ie n n ic tw ie . P o d y sk u ­ sja c h e m ig r a c y jn y c h i p o le m ic e w a r sz a w sk ie j w la ta c h 1841— 45 p o c z y n a ją się u k a ­ z y w a ć s p e c ja ln e d z ie ła , d ą żą ce d o w sz e c h str o n n e g o u ję c ia c a łe g o z a g a d n ie n ia . A u to r g r u p u je j e w g . k ieru n k ó w , a n a liz u ją c p r z y ty m k ażd e. I tak d z ie ła P a w ła Ł u b ie ń ­ sk ieg o „O u r e g u lo w a n iu sto su n k ó w w ło śc ia ń s k ic h w W . K s. P o z n a ń sk im 1' 1843 i „O ch ło p a ch " 1847 p r z e d s ta w ia ją k ieru n ek so lid a r y z m u sp o łe c z n e g o , d z ie ła zn a n eg o filo z o fa J ó z e fa G o łu c h o w sk ie g o „ K w e stia w ło śc ia ń sk a " 1847 i „ R o zb ió r k w e stii w ło ­ śc ia ń s k ie j" 1851 — p r ą d s ta n o w o -z a c h o w a w c z y , d z ie ła T o m a sz a P o to c k ie g o „O u rzą­

d z e n iu sto su n k ó w r o ln ic z y c h w P o lsc e " 1851 i „ P o ra n k i k a rlsb a d zk ie" 1858 — k ie ­ runek e k o n o m ic z n y , w r e sz c ie d z ie ła J ó z e fa S u p iń s k ie g o — „ S zk o ła p o lsk a g o sp o d a r ­ stw a k ra jo w e g o " 1860 — k ieru n ek sp o łe c z n y . P o za k la s y fik a c ją d z ie ł i w y ś w ie tle ­ n iem , m a ło z r esztą p r a w d o p o d o b n y m , b ro sz u r y „O ch ło p a ch " E. K o sto ło w sk i n ie w n o si n ic n o w e g o i p o w ta r z a d o ty c h c z a so w e p o g lą d y .

Z n a c z n ie c ie k a w s z y je s t r o z d z ia ł c z w a r ty — „ G m in a w p ro g ra m a ch rozw iązan ia, k w e s tii w ło śc ia ń s k ie j w P o lsc e " . G m in a w ó w c z a s u ż y w a n a b y ła w p o d w ó jn y m z n a ­ cze n iu , ja k o n a jn iż s z a k om órka sa m o r z ą d o w a i a d m in is tr a c y jn a , oraz ja k o d o sk o n a ła fo rm a u str o ju sp o łe c z n e g o . W ty m d ru gim z n a c z e n iu b y ła w y r a z e m tę sk n o ty rodu.

lu d z k ie g o d o le p sz e j p r z y sz ło śc i, u to p ią . W o p a r c iu o h isto r ię i e tn o g r a fię b a J a e z e p o ls c y u s iłu ją w y tw o r z y ć s p e c ja ln y p rą d id e o w y — s ło w ia n o filiz m , k tó r y p r z e w id y ­ w a ł zw ią z e k lu d ó w sło w ia ń s k ic h n a p o d s ta w ie fe d e r a c y jn e j, p o d p r z tw o d n ic tw e m P o ls k i. J a k o ta k i, p r z e c iw s ta w ia ł s ię o n p a n s ła w iz m o w i, g ło sz o n e m u p rzez R o sję.

W in te r p r e ta c ji d em o k r a tó w m ia ł z r e a liz o w a ć z a s a d ę „ w szy stk o d la lu d u p rzez lu d 1',, a d la str o n n ic tw a z a c h o w a w c z e g o m ia ł sta n o w ić d o sta te c z n ą ta m ę p rzeciw k o zak u ­ som „ s o c ja liz m u i k om u n izm u ". P r a k ty c z n ie o d d ź w ię k z n a la z ł o n w d z ia ła ln o śc i spi^

sk o w e j ks. Ś c ie g ie n n e g o w K r ó le s tw ie i S te fa ń s k ie g o w P o z n a ń sk im . O sta tn ie trzy r o z d z ia ły : L ite r a tu r a p o lity c z n a d la w ło śc ia n , sp r a w a w ło śc ia ń s k a w p o w sta n iu 1863/64 r. i s ta n o w isk o s p o łe c z n o -p o lity c z n e c h ło p ó w , p o tr a k to w a n e ja k b y n a m ar­

g in e s ie k sią żk i, są b e zsp r zeczn ie n a jc e n n ie js z e w tej m o n o g r a fii. A u to r , o k reśliw szy ro lę lite r a tu r y ja k o ro d za j a k c ji k u ltu r a ln o -o św ia to w e j d la w ło ś c ia n i p r z e d s ta w i­

w s z y ic h sto su n e k d o d z ia ła ń n ie p o d le g ło śc io w y c h , p ró b u je o d tw o r z y ć r z e c z y w is te o b licze lu d u p o lsk ie g o w o m a w ia n y m ok resie. T w ie r d z i, że c h ło p i g a lic y j s c y b y li w y r a ź n ie n a s ta w ie n i a n ty -sz la c h e c k o , a le r ó w n ie ż o d n o sili s ię z reze rw ą do rządu w ie d e ń sk ie g o . Ic h p a tr io ty z m cesarsk i, w y o lb r z y m ia n y p rzez N ie m c ó w , b y ł tak siln y d o p ó k i z b ie ż n e b y ły in te r e sy c h ło p ó w i rząd u . P o r a b a c ji zw ro t p rz e c iw k o rzą d o w i b y ł w y r a ź n y , n a s tr o jó w n ie p r z y c h y ln y c h n ie z d o ła ły p r z e ła m a ć o d e z w y u sp a k a ja ją c e sta r o s ty B r e in d la i arc. F e r d y n a n d a , n a w ie ś m u s ia ły ru szyć ru ch om e k o lu m n y w o js k a i p r z e p r o w a d z ić p a c y fik a c ję . D o ru ch ó w n ie p o d le g ło ś c io w y c h ch ło p o d n o sił się n ie u fn ie , g d y ż d o ty c h c z a so w e p o w sta n ia p r o w a d z o n e b y ły w im ię in te r e só w z ie ­ m ia ń sk ic h , a im p r z y n o s iły coraz to n o w sz e cięża ry .

P o g lą d te n w y d a j e się b lisk i p r a w d y i m o ż n a g o n a w e t r o z c ią g n ą ć n a zab ór r o ­ s y js k i, c h o ć tam p ro ces u ś w ia d a m ia ją c y n ie b y ł ta k d a lek o p o su n ię ty . D o p ie r o la ta 18 6 0 — 64 p r z y n io są o d k r y c ie r z e c z y w iste j p o s ta w y c h ło p sk ie j w K r ó le stw ie . P o w o li je d n a k o d z y s k iw a ł o n w ła s n ą d ro g ę. O p u szcz o n y p rzez z ie m ia ń stw o , le k c e w a ż o n y p rzez b iu ro k ra cję, „ tu m a n io n y " p rzez e m ig r a n tó w , w y z y s k iw a n y przez w szy stk ich — sa m w s tę p o w a ł w ż y c ie p o lity c z n e .

O to są g łó w n e z a r y sy k sią żk i p. K o sto ło w sk ie g o . T e m a t, ja k i za k reślił so b ie autor,.

S PR A W O Z D A N IA

327

m a za m a ło o p r a c o w a ń a n a lity c z n y c h , a ż e b y p rzy d z isie js z y m s ta n ie b a d a ń m o ż n a b y ło p o k u sić się o sy n te z ę , p r z e r a sta ją c ą s iły j e d n e g o c z ło w ie k a i je d n e g o tom u.

A u to r d o k o n a ł w ie lk ie j p r a c y , s e g r e g u ją c d r o b ia z g o w o b o g a tą ó w c z e sn ą lite r a tu r ę , o d n o szą cą s ię do sp r a w y w ło ś c ia ń s k ie j. D z ie ło j e g o j e s t r e z u lta te m w ie lk ie g o w y ­ siłku. T y m n ie m n ie j p o sia d a o n o c a ły sz e r e g u sterek . J e d n ą z n a jw a ż n ie js z y c h je s t p o b ie ż n e p o tr a k to w a n ie n ie k tó r y c h sp r a w , co n ie k ie d y z b y tn io p r z y p o m in a d z ie n ­ n ik a rstw o . S z c z e g ó ln ie sz w a n k u je k a n w a h isto r y c z n a . C a ła p ra ca , p o z b a w io n a ź r ó d e ł a r c h iw a ln y c h , w is i n ie ja k o w p o w ie tr z u . N i e z n a jd u je m y r ó w n ie ż r z e c z y w isty c h d ą żeń c h ło p ó w w la ta c h 1846— 64 i ru ch u ic h w k ieru n k u w y z w o le n ia z p o d p r z e ­ m o c y d w oru . P o m in ię te z o s ta ło z a g a d n ie n ie o p o ru p r z e c iw k o p a ń sz c z y ź n ie . P ie r w sz a p o ło w a X I X - g o w ie k u j e s t w k w e s tii a g r a r n e j w ie lk ą p ró b ą a ta k u z ie m ia ń stw a n a w ie ś . A k c ja o c z y n s z o w a n ia , z a p o c z ą tk o w a n a p rzez m a g n a te r ię i sw o iś c ie p rzep ro ­ w a d z o n a p rzez sz la c h tę (rugi, r e g u la c je ), p r z y p o m in a a ta k d w o ru n a w ie ś , p r z e p r o ­ w a d z o n y sk u te c z n ie trzy w ie k i p r z e d ty m , tj. w d o b ie p o w s ta w a n ia k u ltu r y fo lw a r c z ­ n e j. W ó w c z a s c h o d z iło o p ra cę ch ło p a , to te ż w k o n se k w e n c ji sp r o w a d z o n o g o do p o z io m u in w e n ta r z a , o b e c n ie c h o d z i o w y d a r c ie p o sia d a n e j p rzez n ie g o z ie m i. D o ­ m a g a ją się te g o n o w e fo r m y g o s p o d a r o w a n ia . O lb rzy m i p ro ces w y w ła s z c z a n ia c h ło ­ p ó w , p r z e p r o w a d z o n y w K r ó le s tw ie , g o d z ił w p o d sta w y ic h e g z y s te n c ji ż y c io w e j.

S tą d w y w o d z ił s ię ruch c h ło p ó w (b u n ty, b ie r n y opór, r a b a c ja ), b ę d ą c y w ic h p r z e ­ k o n a n iu sa m o o b ro n ą . W sk u teczn ej w a lc e o z ie m ię sz la c h ta p o sia d a p o c z ą tk o w o p r z e ­ w a g ę : le p s z a s y tu a c ja e k o n o m ic zn a , so c ja ln a , d u że w y r o b ie n ie , t r a d y c ja p a n o w a n ia , n ie k ie d y p o m o c rząd u . C h ło p i p r z e c iw s ta w ia ją im m a sę, b ie r n y o p ó r i w y tr w a ło ść . P u b lic y s ty k a w te j w a lc e m a o k r e ślo n e m ie js c e i p r a w ie z a w sz e s ta n o w i n a r z ę d z ie w a lk i z ie m ia ń stw a . W y r a ź n ie w y s tę p u je to p o 1846 r., n a te r e n ie G a lic ji i K r ó le stw a . Ż ą d a n ia a g r a r n e c h ło p ó w u to ż sa m ia n e są z d ą ż e n ia m i w y w r o to w y m i, z m ie r z a ją c y m i d o o b a le n ia u s ta lo n e g o p o rzą d k u sp o łe c z n e g o . P sy c h o z ie tej u le g a j ą n a w e t p isa rz e r a d y k a ln i (P o to ck i) i w y c o f u ją s ię n a p o z y c j e sz la ch eck ie. P u b lic y s ty k a o w y c h czasów n ie n a k reśla w ie lk ic h d ró g (z w y ją tk ie m id e o lo g ii T o w . D e m .), sp e łn ia ra cze j ro lę d e fe n sy w n ą , a lb o p lą c z e s ię p o a b str a k c ja c h p o le m ik e m ig r a c y jn y c h . Ż y c ie w y p r z e d z a p isa rz y , p r o je k ty w y s u w a n e p rzez n ic h są p r z e w a ż n ie o w ie le la t sp ó ź n io n e , ja k o p ó ź ­ n io n y je s t r o zw ó j sto su n k ó w r o ln ic z y c h w P o ls c e w o g ó le (p o r ó w n a j: u w ła sz c z e n ie , sp ra w ę w s p ó ln o t i- se r w itu tó w , re fo r m ę r o ln ą ).

D o o p r a c o w a n ia z a k ra d ł się c a ły sz e r e g b łę d ó w m e r y to r y c z n y c h . S z y m o n K o n a rsk i ro z str z e la n y w 1839 r. n ie m ó g ł s p is k o w a ć w la ta c h 18 4 3 — 44. C za rto ry sk i n ie b y ł c z ło w ie k ie m „ sta ry m i b ez e n e r g ii" . N o w s z e b a d a n ia (H a n d e ls m a n ) u g r u n to w a ły p o g lą d , iż p r o w a d z ił o n p o lity k ę lu d ó w s ło w ia ń sk ic h (sp ra w a U k r a 'n y , B u łg a r ii, S e r b ó w itd .) i w y k a z a ł n a d z w y c z a jn ą s ilę tw ó r c z ą . I d e o lo g ia T o w a r z y stw a D e m o k r a ­ ty c z n e g o n ie b y ła je d y n ą , a n i o r y g in a ln ą , to sa m o co m a n ife s t d e m o k r a ty c z n y , g ło s iły w c z e śn ie jsz e p o sta n o w ie n ia Z e m s ty L u d u i K o n fe d e r a c ji N a r o d u P o ls k ie g o .

R e a su m u ją c sw e w r a ż e n ia , u w a ża m , ż e p ra ca K o sto ło w sk ie g o , a c z k o lw ie k n ie p o su w a n a p r z ó d sp ra w y b a d a ń k w e s tii w ło śc ia ń s k ie j w X I X w ie k u , je s t p o z y c ją d o ­ d a tn ią . P o rzą d k u je b o w ie m lite r a tu r ę , s z c z e g ó ln ie o d n o sz ą c ą s ię do zab oru a u str ia c ­ k ie g o , s ta w ia n a n o w o z a g a d n ie n ia c h ło p sk ie , (sta w ia n e k o le jn o p rzez M a c ie jo w s k ie g o , G o rem y k in a , G ra b sk ieg o , Ś w ię to c h o w sk ie g o ), p o ru sza z w ią z a n e z n im z a g a d n ie n ia , n r b u d z a ją c d o d a lsz y c h u z u p e łn ia ją c y c h b a d a ń .