1.2. Historia działalności charytatywnej zakonów żeńskich w Polsce
Od samego początku swojego istnienia Kościół miał świadomość, iż Chrystus nadał wysoką rangę czynom miłości. Dzieje Apostolskie ukazują czyny miłosierdzia pierwszego pokolenia chrześcijan. Apostołowie ustanowili diakonów (Dz 6,1-6) i diakonise (por. Rz 16,1-2; 1 Tm 3,11), którzy we współpracy z biskupami troszczyli się o ubogich, chorych, sieroty i wdowy. Św. Paweł zaangażował do posługi charytatywnej współpracowników świeckich (2 Kor 8,16-24). Troska o ubogich przejawiała się przez wspólnotę dóbr urze-czywistnianą w gminie jerozolimskiej (por. Dz 2,44; 4,32). Pieniądze uzyskane ze sprze-daży majątków i domów, które przynoszono na spotkania liturgiczne i składano u stóp apostołów, stały się jej podstawą (Dz 4,35). Już w czasach apostolskich ukształtowały się formy pomocy charytatywnej wykraczające poza granice jednej gminy. Chrześcijanie z Antiochii pośpieszyli z pomocą chrześcijanom z Jerozolimy w czasie głodu, który pano-wał w Judei w 45 roku, wysyłając jałmużnę za pośrednictwem Barnaby i Szawła (Dz 11,27-30). Natomiast w 58 roku chrześcijanie z Galacji, Macedonii i Achai zorganizowali z inspiracji św. Pawła kolektę dla „ubogich spośród świętych w Jerozolimie” (por. Dz 24,17; Rz 15,25-31). Zbiórki te są ważnym świadectwem uniwersalnego charakteru posłu-gi charytatywnej. Kościół apostolski od samego początku pielęgnował w sobie głębokie poczucie odpowiedzialności i troski za ludzi ubogich oraz potrzebujących pomocy. Tym sposobem wypełniał jeden z istotnych drogowskazów pozostawionych mu przez Zbawicie-la43.
W starożytności chrześcijańskiej kontynuowano działalność zapoczątkowaną w cza-sach apostolskich oraz rozwijano nowe formy pracy charytatywnej Kościoła: przede
41
C. Parzyszek SAC. Życie konsekrowane w posoborowym nauczaniu Kościoła. Apostolicum. Ząbki 2007 s. 422.
42
Tamże s. 462.
43
W. Przygoda. Miłość preferencyjna Kościoła do ubogich i odepchniętych. Aspekt teologiczno-pastoralny. „Studia Diecezji Radomskiej” 5:2003 s. 345.
32
wszystkim opiekę nad niewolnikami i więźniami, pomoc nieuleczalnie chorym, uciekinie-rom i podróżnym. Obok działalności spontanicznej chrześcijan w miastach biskupich po-wstawały zespoły złożone z prezbiterów, diakonów i świeckich, które świadczyły zorgani-zowaną pomoc charytatywną44. W starożytności w sposób szczególny działalnością na rzecz ubogich wyróżniali się św. Cyprian, św. Bazyli i św. Ambroży, a także powstałe wówczas zakony bazylianów i benedyktynów. Starożytne reguły mnisze zwracały uwagę na potrzebę troski o potrzebujących, widząc w ubogich i wykluczonych samego Chrystu-sa45. Św. Bazyli napisał w swej regule, iż jednym z zadań jego zakonów winno być wy-chowanie chłopców oraz opieka nad biednymi i chorymi. Zasadę tę przejęły zarówno mę-skie, jak i żeńskie zakony bazyliańskie. Także reguła św. Benedykta nakazuje, aby zarzą-dzający majątkiem zakonnym cellerarius troszczył się o ubogich, chorych i dzieci, zgła-szających się do furty klasztornej po pomoc i wsparcie. Przy wielu klasztorach powstały szpitale dla chorych, upśledzonych umysłowo i trędowatych, a klasztorne apteki wydawały bezpłatne leki dla wszystkich potrzebujących46
.
Po edykcie mediolańskim (313) Kościół rozwinął własne instytucje charytatywne, któ-re były finansowane z zapisów i darowizn na cele kościelne. W zarządzaniu majątkami kościelnymi biskupi korzystali z pomocy świeckich. Dochody z tych majątków dzielono na cztery części: na utrzymanie biskupa, na żywność dla kleru diecezjalnego, na utrzyma-nie i konserwację budynków kościelnych oraz na ubogich. Papież Symplicjusz († 483) specjalnym dekretem zatwierdził czwartą część dochodów Kościoła na rzecz ubogich (quarta pauperum)47. Wiele synodów diecezjalnych i partykularnych przypominało o tym prawie. W pierwszej połowie XII wieku quarta pauperum znalazła swoje odzwierciedlenie w Dekrecie Gracjana48.
Początek średniowiecza przyniósł osłabienie działalności charytatywnej Kościoła. Przyczyniły się do tego upadek cesarstwa zachodniorzymskiego (476) oraz społeczno-polityczna dezintegracja Europy Zachodniej. Warto jednak wspomnieć, że papież
44 W. Przygoda. Posługa charytatywna Kościoła. W: Teologia pastoralna. T. 2. Red. R. Kamiński. Lublin 2002 s. 451-452.
45
B. Drożdż. Posługa charytatywna znakiem ewangelizacyjnej obecności Kościoła. Zarys
historyczno-społeczny. „Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne” 7:2008 nr 1(12) s. 54.
46 J. Majka. Rozwój działalności charytatywnej w Kościele. W: Miłość miłosierna. Red. J. Krucina. Wrocław 1985 s. 199.
47
W. Przygoda. Charytatywna funkcja Kościoła. W: Leksykon teologii pastoralnej. Red. R. Kamiński, W. Przy-goda, M. Fiałkowski. Lublin 2006 s. 132.
48
Dekret Gracjana jest zbiorem przepisów prawnych, zaczerpniętych głównie z kanonów soborów po-wszechnych, wielu synodów, zbiorów dekretałów papieskich, a także pism ojców Kościoła i pisarzy kościel-nych. Zob. A. Vetulani. Corpus Iuris Canonici. EK t. 3 kol. 597-598.
33
gorz Wielki († 604) przeprowadził reformę duchowieństwa, zakonów i instytucji kościel-nych, przypominając o potrzebie troski o ubogich. Także dokumenty synodalne tego okre-su często przypominały o obowiązku opieki nad biednymi i domagały się, aby biskupi mie-li swoich jałmużników. Natomiast na przełomie VIII i IX wieku zauważa się duże zaanga-żowanie papieży w ponowne ożywienie działalności charytatywnej Kościoła. Grzegorz II († 741) odbudował kilka diakonii49
rzymskich, w których regularnie rozdawano jałmużnę. Papież Hadrian I († 795) poparł zapoczątkowaną we Francji przez Karola Wielkiego de-centralizację opieki nad ubogimi. W każdej parafii nakazał założyć diakonie, w których ubodzy spisani w specjalnych księgach mogli uzyskać egzystencjalne wsparcie. Jego na-stępca, Leon III († 816) założył szpital Ad sanctum Petrum50
.
Kryzys w Kościele w IX i X wieku spowodował między innymi upadek diakonii i szpitali rzymskich. Wielki odnowiciel papiestwa, Grzegorz VII († 1085) nakazał zwrócić kościołom zagrabione dobra, z których czerpano środki na wspieranie ubogich, mocno przyczyniając się do odnowienia instytucji podejmujących pracę dobroczynną. W działal-ności charytatywnej wspierał go zreformowany klasztor benedyktyński w Cluny oraz święci tego okresu: Romuald, Jan Gwalbert, Piotr Damiani i inni. W XIII wieku papież Grzegorz X († 1276) powołał urząd Jałmużnika Apostolskiego w celu usprawnienia udzie-lanej pomocy51.
Średniowieczny system feudalny uderzył w znaczny sposób w system opieki charyta-tywnej, ponieważ szpitale i przytułki stawały się często beneficjami zapisanymi osobom duchownym lub świeckim. Dochody z majątków tych instytucji zamiast służyć potrzebują-cym, trafiały do beneficjentów. Z tego powodu Sobór w Vienne (1311-1312) zakazał nadawania zakładów o charakterze dobroczynnym jako beneficjów. Zakaz ten potwierdził Sobór w Konstancji (1414-1418), ustanawiając do tego nakaz składania na ręce biskupa corocznych sprawozdań majątkowych z działalności tych placówek52
.
Okres wypraw krzyżowych sprzyjał rozwojowi zakonów, których szczególnym zada-niem była opieka nad chorymi. W końcu XI wieku powstał we Francji Zakon św. Antonie-go, którego charyzmatem była opieka nad nieuleczalnie chorymi. W powiązaniu z tą wspólnotą powstały także bractwa św. Antoniego, których zadaniem było zbieranie
49
Zob. DCE 23.
50 J. S. Pelczar. Zarys dziejów miłosierdzia w Kościele katolickim. Kraków 1916 s. 65.
51
R. Kamiński. Diaconia. EK t. 3 kol. 1249-1250.
52
W. Przygoda. Posługa charytatywna Kościoła. W: Teologia pastoralna. T. 2. Red. R. Kamiński. Lublin 2002 s. 459.
34
ków materialnych potrzebnych do opieki nad chorymi53. Jeszcze szerszą działalność rozwi-jali Kanonicy Regularni Świętego Ducha de Saxia, których powołał św. Gwidon pod ko-niec XII wieku54. Ich zadaniem była, podobnie jak w przypadku Zakonu św. Antoniego, opieka nad chorymi. Św. Gwidon założył w Montpellier w Królestwie Francji w 1180 roku wzorowy szpital pod wezwaniem Ducha Świętego. W 1204 roku zakon otrzymał zatwier-dzenie papieża Innocentego III († 1216) i przyjął augustyńską regułę zakonną. Zgroma-dzenie szybko rozszerzyło się po całej Europie55. Do Polski zakon przybył pod nazwą du-chaków a wraz z nim także żeński odłam tego zakonu, Kanoniczki Świętego Ducha (du-chaczki). Sprowadził ich do Polski biskup krakowski Iwo Odrowąż w 1220 roku Obydwa zakony zajęły się opieką nad chorymi i szpitalnictwem56. Siostry duchaczki bardzo często zajmowały się także wychowywaniem i nauczaniem dzieci mieszkających w szpitalu57
. Nie były to jednak pierwsze zgromadzenia zakonne, które pojawiły się w Polsce. Spośród zgromadzeń męskich już w 1166 roku przybyli do Miechowa Stróże Grobu Chrystusowe-go zwani bożogrobcami lub miechowitami. Natomiast Mieszko III w 1187 roku sprowadził do Poznania zakon szpitalny joannitów. Z kolei najstarszym zgromadzeniem żeńskim na ziemiach polskich jest zakon benedyktynek, który pojawił się prawdopodobnie już w XI wieku. Niestety, brakuje dokładnych informacji, kiedy benedyktynki założyły swój pierw-szy dom58. Natomiast dopiero fundacje zakładane w XIII wieku, a wśród nich istniejący nieprzerwanie od 1216 roku klasztor w Staniątkach, były w miarę trwałe, przyczyniając się do rozwoju zakonu benedyktynek w Polsce59. Mniszki, oprócz modlitwy, podejmowały
53 A. Szafrański, B. Wilk. Antonianie. Zgromadzenie braci laików. EK t. 1 kol. 667; K. Hofmann.
Antoniusor-den. LThK Bd 1 kol. 676-677.
54
Ks. J. Majka jako datę założenia Kanoników Regularnych Świętego Ducha podaje 1197 r. natomiast K. Hofmann pisze, że zakon został zatwierdzony już w 1194 roku. Natomiast K. Antosiewicz wskazuje na 22.04.1198 roku jako datę zatwierdzenia zakonu przez papieża Innocentego III. Zob. J. Majka. Rozwój
dzia-łalności charytatywnej w Kościele. W: Miłość miłosierna. Red. J. Krucina. Wrocław 1985 s. 200; K. Hofmann. Hospitaliter. LThK Bd 5 kol. 492-493; K. Antosiewicz. Duchacy. EK t. 4 kol. 299-301.
55 K. Hofmann. Hospitaliter. LThK Bd 5 kol. 492-493.
56
J. Majka. Rozwój działalności charytatywnej w Kościele. W: Miłość miłosierna. Red. J. Krucina. Wrocław 1985 s. 201; por. A. Mirek. Atlas żeńskiego ruchu zakonnego na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Lublin 2007 s. 16.
57
T. Glemma. Z dziejów miłosierdzia chrześcijańskiego w Polsce. Kraków 1947 s. 38.
58
J. Kłoczowski. Dzieje chrześcijaństwa polskiego. Paryż 1987 s. 29.
59 Najstarszą znaną fundacją benedyktynek był klasztor w Trzebotowie (dziś Treptow) na Pomorzu Zachod-nim, który został założony w 1191 r. Około 1277 r. powstał klasztor w Kołobrzegu, z kolei na Śląsku, jako pierwsze, powstały klasztory: w Lubomierzu (1221), w Gubinie (przed 1300), w Strzegomiu (1307) i Legnicy (1348). Zob. A. Mirek. Atlas s. 16.
35
wiele form pracy. W sposób szczególny znane były ze swojej działalności wychowawczej i edukacyjnej w stosunku do dziewcząt oddanych im pod opiekę60.
Pierwsza wiadomość o istnieniu w Polsce żeńskiego klasztoru-wspólnoty pochodzi z Żywota Pięciu Braci Męczenników. Św. Brunon-Bonifacy opisując życie ojców zakon-nych, dodał, iż „siostry tych dwóch braci [Izaaka i Mateusza – przyp. autora] służyły Bogu w klasztorze w gronie dziewic”. Brakuje jednak informacji, gdzie ten klasztor się znajdo-wał61. Natomiast pierwszą pewną datą w historii zgromadzeń żeńskich w Polsce jest rok 1126, kiedy to założono klasztor norbertanek w Kościelnej Wsi k. Kalisza. Kolejny klasz-tor norbertanek powstał w 1162 roku na krakowskim Zwierzyńcu i został ufundowany przez Jaksę Gryfitę62. Mimo, iż norbertanki są typowym zakonem kontemplacyjnym, to w swych klasztorach podejmowały różne formy apostolstwa, w tym także charytatywnego. Przede wszystkim opiekowały się biednymi, pielęgnowały chorych i gościnnie przyjmowa-ły podróżujących63
.
Aby dopełnić całości obrazu powstawania w Polsce żeńskich klasztorów należy wspomnieć o dwóch fundacjach w obrębie państwa krzyżackiego w diecezji chełmińskiej: w Czystem (w 1265 roku przeniesiona do Chełmna) i w Toruniu (1311). Początkowo były to fundacje cysterskie, bez prawnej przynależności do zakonu cysterskiego, a pozostające pod władzą biskupów. Do końca XIII wieku na ziemiach polskich powstało ponad 20 klasztorów64. Wśród powstałych w XIII wieku nowych klasztorów warto przybliżyć ufun-dowany przez św. Jadwigę Śląską i jej małżonka księcia Henryka Brodatego pierwszy na ziemiach polskich klasztor Sióstr św. Marii Magdaleny od Pokuty, zwanych potocznie „magdalenkami od pokuty”65. W 1217 roku książęca para sprowadziła do Nowogrodźca nad Kwisą pięć zakonnic z Marsylii, ze wspólnoty założonej przez ojca Bernarda i Jana Tisseranda66. Siostry miały, według zamysłu głównej fundatorki, św. Jadwigi, stanowić
60 J. Rajman. Kościół państwowy i prywatny, X-XII wiek. W: Dzieje Kościoła w Polsce. Red. A. Wiencek. War-szawa–Bielsko-Biała 2008 s. 45.
61 Żywot Pięciu Braci Męczenników. W: Piśmiennictwo czasów Bolesława Chrobrego. Tłum. K. Abgarowicz, wstęp i komentarz J. Karwasińska. Warszawa 1966 s. 209.
62
B. Łoziński. Leksykon zakonów w Polsce. Informator o instytutach życia konsekrowanego i
stowarzysze-niach życia apostolskiego. Wyd. III rozszerzone i uaktualnione. Warszawa: KAI 2009 s. 302.
63 Dzieje Kościoła w Polsce. Red. A. Wiencek. Warszawa–Bielsko-Biała 2008 s. 45.
64
M. Borkowska. Benedyktynki. W: Zakony benedyktyńskie w Polsce. Krótka historia. Tyniec 1981 s. 144.
65
W Polsce początkowo magdalenki nazywano „białymi damami”, co było związane z kolorem stroju, który nosiły.
66
Fragmente aus der Geschichte der Klöster und Stiftungen Schlesiens von ihrer Entstehung bis zur Zeit ihrer
Aufhebung im November 1810. Opr. A. Rathsmann. Breslau [1811] s. 250; por. F. Micke. Urkundliche Ge-schichte der Stadt und des früheren Klosters Naumburg am Queis. Bunzlau 1844 s. 5, 10-13.
36
ratunek na ówczesne rozwiązłe życie kobiet. Dzięki staraniom księcia Henryka, w 1320 roku powstał konwent w Lubaniu, który w niedługim czasie stał się główną siedzibą mag-dalenek67. Pokutujące zakonnice, żyjące w ścisłym odosobnieniu, praktykujące post, umar-twienie i modlitwę, nie zamykały się na potrzeby ludzi. Z własnych środków, współpracu-jąc z zakonami czynnymi, fundowały wiele dzieł. W sposób szczególny siostry zajęły się działalnością wychowawczą dziewcząt, świadcząc pomoc zdemoralizowanej społeczności miejskiej. Magdalenki od pokuty włączały się w działalność charytatywną Kościoła przez zakładanie i finansowanie szpitali, szkół, ochronek i przytułków. Największą troską ota-czały kobiety i dziewczęta, nie szczędząc im sił oraz środków materialnych, by pomagać szczególnie w ich rozwoju duchowym68
.
W średniowieczu w Polsce powstał ponadto w Krakowie w 1454 roku klasztor sióstr bernardynek. Jednak fundacja ta nie przetrwała próby czasu i dość szybko upadła. Udaną próbę założenia klasztoru bernardynek podjął biskup krakowski Jakub Zadzik. Około 1640 roku ufundował klasztor św. Józefa przy ul. Poselskiej w Krakowie, istniejący do dziś69
. Wśród zakonów żeńskich, które pojawiły się w Polsce po Soborze Trydenckim, moż-na wyróżnić trzy rodzaje. Pierwsza grupa to wspólnoty zakonne założone jeszcze w śre-dniowieczu w Europie Zachodniej, które do tej pory w Polsce miały tylko swoją gałąź mę-ską. Były ty zgromadzenia augustianek (do Polski sprowadzone w 1583 roku) oraz karme-litanek dawnej obserwancji (zwane trzewiczkowymi, w Polsce od 1632 roku). Do fundo-wanych klasztorów nie sprowadzano sióstr z Zachodu, ale pierwsze konwenty formowano z tercjarek autochtonek70. Kolejną grupę wspólnot zakonnych, które powstały w czasach reformy trydenckiej, stanowią zakony przeniesione do Polski przez sprowadzenie konwen-tu cudzoziemek. Do tej grupy należą karmelitanki bose (1612), wizytki (1654), benedyk-tynki sakramentki (1688) oraz szarytki (1652). Natomiast trzecią grupę stanowią rodzime fundacje zakonne: katarzynki (1571), prezentki (1627) i mariawitki (1737)71.
W dużej mierze nowopowstałe wspólnoty zakonne podjęły w Polsce posługę charyta-tywną. Siostry prezentki, założone przez Zofię Czeską w latach 1621-1627, podjęły pracę wychowawczą z dziewczętami. Założycielka pragnęła, jak wskazuje Historia Domowa instytutu, „osobliwy obmyśleć sposób edukacji panienek, nad ten, który się do tej pory po
67 P. Stefaniak. Na chwałę Trójcy Świętej. Dzieje klasztoru Sióstr Świętej Marii Magdaleny od pokuty w
Luba-niu 1320-2010. Kraków 2011. Wydawnictwo Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy s. 48.
68
B. Łoziński, jw. s. 271.
69 A. Mirek. Atlas s. 16.
70
Tamże; por. B. Łoziński, jw. s. 155.
71
E. Janicka-Olczakowa. Zakony żeńskie w Polsce. W: Kościół w Polsce. Red. J. Kłoczowski. Kraków 1970 s. 742; por. B. Łoziński, jw.
37
inszych klasztorach praktykował. Swój cel osiągnęła przez szlachetne założenia, silne pod-stawy materialne, rozwagę w działaniu i cierpliwość”72. Godnym uwagi jest fakt, iż wspól-nota ta jest pierwszym w Polsce zgromadzeniem zakonnym oddanym pracy apostolskiej wKościele73
.
Zupełnie nowym modelem życia zakonnego było założone przez bł. Reginę Protmann w 1571 roku zgromadzenie kontemplacyjno-czynne Sióstr św. Katarzyny Dziewicy i Mę-czennicy. Charyzmatem sióstr stała się posługa wśród chorych, biednych i opuszczonych74
. Także założone przez ks. Stefana Turczynowicza w Wilnie w 1737 roku Zgromadzenie Sióstr Życia Maryi, potocznie zwane mariawitkami, podjęło działalność charytatywną. Siostry zajęły się głównie opieką ubogich dziewcząt i sierot oraz nawracaniem dziewcząt i kobiet pochodzenia żydowskiego75.
Na szczególną uwagę zasługuje posługa charytatywna żeńskiej gałęzi zakonów win-centyńskich – Sióstr Miłosierdzia zwanych szarytkami. W 1651 roku królowa Ludwika Maria Gonzaga, żona króla Władysława IV, a następnie Jana Kazimierza, sprowadziła do Polski lazarystów, zwanych misjonarzami, natomiast rok później siostry szarytki. Bezpo-średnią przyczyną rozpoczęcia działalności w Polsce przez zakony wincentyńskie była potrzeba walki z epidemią, jaka wybuchła w Warszawie i Krakowie w 1651 roku. Do obowiązków sióstr w stolicy należało: zbieranie po ulicach biednych dotkniętych zarazą i umieszczanie ich w Szpitalu Św. Krzyża, pielęgnowanie chorych, wychowywanie sierot i ubogich dziewcząt oraz rozdawanie jałmużny z ofiar otrzymywanych głównie od królo-wej i zakładanie placówek sanitarnych w miejscowościach czasowego pobytu. W 1659 roku królowa ufundowała w Warszawie na tworzącym się osiedlu zwanym Tamką zakład dla szarytek, który został nazwany Szpitalem Sierot, a później Instytutem Św. Kazimierza.
72
L. Grzebień. Zofia Czeska twórczyni nowego modelu życia zakonnego na ziemiach polskich W: R. Gąsior.
Życie i dzieło Sługi Bożej Matki Zofii z Maciejowskich Czeskiej (1584-1650). Materiały z sympozjum
21.09.1998. Kraków 2000 s. 87.
73
B. Łoziński, jw. s. 326.
74
W biografii bł. R. Protmann można przeczytać: „Przez Reginę mądrość Boża (...) dała Kościołowi św. nowe Zgromadzenie dziewic (...), które oprócz trzech ślubów zakonnych, zobowiązały się wyjść poza klauzurę, do domów ludzi potrzebujących pomocy i gorliwie świadczyć im uczynki miłosierdzia chrześcijańskiego: pielę-gnować chorych, pocieszać smutnych i służyć im swą pomocą we dnie i w nocy”. Żywot Sługi Bożej Reginy
Protmann, Założycielki Zgromadzenia Sióstr Świętej Katarzyny Dziewicy i Męczennicy, napisany przez wiary-godnego kapłana. Grottaferrata (Roma) 1979 s. 22; zob. także B. Śliwińska. Regina Protmann. EK t. 16
k. 1317-1318.
38
Obok zakładu dla sierot wybudowano osobny budynek, w którym umieszczano chorych, nie mających znikąd pomocy, urządzono tam również aptekę i ambulatorium76
.
Z działalności charytatywnej zasłynęły także siostry duchaczki. W latach 1707-1710 w Krakowie, podczas epidemii dżumy, podczas której zmarło ok. 2,5 tys. osób, wykazały się one wielkim poświęceniem. Wśród sióstr wyróżniła się, zmarła w opinii świętości, s. Nimfa Suchońska. W specjalnie zorganizowanym szpitalu na błoniach krakowskich za-konnice pielęgnowały chorych, same narażając się na zarażenie śmiertelną chorobą77
. W XVIII wieku do Polski przybyło jeszcze jedno zgromadzenie zajmujące się pełnie-niem dzieł miłosierdzia chrześcijańskiego. W 1736 roku Siostry św. Elżbiety III Zakonu Regularnego św. Franciszka (elżbietanki cieszyńskie) założyły dom we Wrocławiu, który w 1754 roku dał początek wspólnocie w Cieszynie. Swój charyzmat realizowały poprzez opiekę nad ubogimi, chorymi i starszymi. Zachowując ścisłą klauzurę, siostry zajmowały się równocześnie pielęgnowaniem chorych w szpitalu, który mieścił się w budynku klasz-tornym78.
Pod koniec XVIII wieku nastąpiło osłabienie działalności dobroczynnej na terenie Polski. Przyczyniły się do tego najpierw upadek religijności w drugiej połowie XVIII wie-ku a później utrata niepodległości. Zaborcy przeprowadzili gruntowny rabunek majątków kościelnych, rozciągali kontrolę nad działalnością Kościoła, likwidowali bractwa, prowa-dzili rabunek oraz kasatę zakonów. W zaborze austriackim w Galicji z nakazu władz świeckich zlikwidowano około 60% istniejących klasztorów żeńskich, głównie kontempla-cyjnych jako społecznie nieużytecznych79
. W zaborze pruskim w okresie Kulturkampfu zlikwidowano 47 domów zakonnych, a wraz z nimi przestały istnieć również instytucje prowadzone przez siostry zakonne, takie jak: ochronki, szpitale, szwalnie i domy dla sie-rot80. Z kolei w zaborze rosyjskim początkowo Kościołowi zostawiono dobra i nie kaso-wano klasztorów. Jednak od 1819 roku rozpoczęto systematyczną kasatę zakonów.
76 Zgromadzenie w Polsce. Historia. [online] [data dostępu: 30.04.2015] dostępny w Internecie: http://www.krakow.szarytki.pl/?page_id=206.
77
B. Łoziński, jw. s. 202; por. J. Majka. Rozwój działalności charytatywnej w Kościele. W: Miłość miłosierna. Red. J. Krucina. Wrocław 1985 s. 206. Więcej o epidemii dżumy: E. Karpacz. „Opłakane czasy” – epidemia
dżumy w Krakowie w latach 1707-1710. Przyczynek do badań nad upadkiem królewskiego miasta. W: Folia Historica Cracoviensia. T. 18. Kraków 2012 s. 239-256.
78 B. Łoziński, jw. s. 208.
79
P. P. Gach. W Polsce kasaty zakonów i klasztorów. EK t. 8 kol. 942.
80
J. Wysocki. Kościół katolicki pod zaborem pruskim. W: Historia Kościoła w Polsce. Red. B. Kumor, Z. Ober-tyński. T. 2, cz. 1. Poznań-Warszawa 1979 s. 153-158.
39
łem w zaborze rosyjskim zniesiono 34 klasztory żeńskie81. Działania władz zaborczych odbiły się bardzo negatywnie na działalności charytatywnej zgromadzeń zakonnych. Po-sługa ta musiała się kryć pod opiekę istniejących w miastach towarzystw dobroczynności bądź komunalnej opieki społecznej.
Ożywienie działalności charytatywnej nastąpiło dopiero w drugiej połowie XIX wie-ku. Było ono związane z rozwojem życia religijnego, a także z podniesieniem poziomu moralnego społeczeństwa. Ważną przyczyną rozwoju posługi charytatywnej w Polsce było powstanie nowych zgromadzeń zakonnych. Dzięki nowym ruchom religijnym w drugiej połowie XIX wieku oraz na początku XX wieku na ziemiach polskich łącznie powstały ponad 42 rodzime żeńskie zgromadzenia zakonne oraz z zagranicy przybyło 14 wspólnot82
. Wśród założycieli nowych zgromadzeń byli między innymi: bł. Edmund Bojanowski († 1871), bł. Honorat Koźmiński († 1916), bł. Bronisław Markiewicz († 1912) oraz św. Albert Chmielowski († 1916).
Bł. Edmund Bojanowski83
zasłynął tym, iż pielęgnował chorych podczas epidemii cholery, która w 1849 roku nawiedziła Gostyń i okolice. Swoim zachowaniem zyskał po-wszechny szacunek oraz miano „drugiego Wincentego à Paulo”. Był także jednym z zało-życieli Instytutu – Domu Miłosierdzia, który prowadziły siostry szarytki. Dom ten został przeznaczony dla sierot, których rodzice zmarli na cholerę. Bojanowski tworzył kolejne