Historia eksploatacji surowców mineralnych w rejonie Łuku Mużakowa

5.1. Węgiel brunatny

Lądolód skandynawski przemieszczający się z rejonu Zatoki Botnickiej przyczynił się do odsłonięcia starszych, głębiej zalegających utworów skalnych Łuku Mużakowa. Umożliwiło i ułatwiło to w czasach już bardziej współczesnych m.in. podjęcie eksploatacji węgla brunatnego. Wydobycie węgla w polskiej części Łuku i związanych z nim kopalin towarzyszących prowadzono do 1973 roku. Jednak w krajobrazie tego obszaru do dziś dają się zauważyć ślady działalności przemysłu górniczego i przetwórczego. Występują one w postaci pozostałości wyrobisk, hałd, zabudowań dawnych brykietowni i innych.

Węgiel brunatny wydobywano w rejonie Łęknicy, Nowych Czapli, Trzebiela i Tuplic. Reprezentował on II pokład łużycki. Jego grubość wynosiła od 8 do 13 m. Charakteryzował się niską popielnością i małą zawartością siarki. Wykorzystywany był do produkcji brykietów. W jego spągu zalegała rzadko spotykana odmiana iłów zwanych ałunowymi. Spotykano także ich odmiany ceramiczne zwane garncarskimi (Koźma 2005).

W miejscach gdzie pokłady węgli zalegały blisko powierzchni terenu eksploatacja

przebiegała systemem odkrywkowym. W innych miejscach wydobycie prowadzono metodą podziemną za pomocą szybów i pochyłych chodników. Opuszczone wyrobiska likwidowano poprzez zawał stropu. Po wielu latach utworzyły się w tych miejscach zapadliska. Niektóre z nich po upływie lat wypełnione zostały wodą (Koźma 2005).

Działalność górnicza w rejonie Mużakowa rozpoczęła się w 1825 roku. Początkowo wydobywano jednak nie węgiel a wspomniane iły ałunowe. W 1843 roku powstała pierwsza

kopalnia węgla brunatnego „Juliusz”, która założona została przez właściciela dóbr

ziemskich. Kolejne złoża węgla odkryto w Dobern w Brandenburgii. Po 1846 roku następuje rozwój górnictwa w należącej obecnie do Polski części Łuku Mużakowa. Jedną z większych

str. 30

kopalń była późniejsza „Babina”. Zasoby geologiczne tej kopalni wynosiły około 230 mln ton. W 1854 roku w pobliżu Trzebiela powstała kopalnia „Zur Hoffnung” działająca

do 1926 roku. Około 1864 roku w okolicach Tuplic zaczęły działać kopalnie „Wilhelmie”

i „Amalie”, które następnie przekształcono w zakład górniczy „Verenigte Amalie-Wilhelmine”. Roczne wydobycie tego zakładu wynosiło 42,5 tyś. ton. W 1865 roku w Chełmicy działalność rozpoczęła kopalnia „Johanna” o produkcji 2 tyś. ton. Zakończyła ona wydobycie w 1909 roku. Wiele mniejszych kopalń („Pauline”, „Wilhelmine II”,

„Friedel”, „August” i „Friedenschluss”) zaczęło funkcjonować koło Nowych Czapli po 1874 roku. Ich produkcja roczna wynosiła 335 tyś. ton (Kupetz i in. 2004; Koźma 2005).

W 1877 roku w rejonie tym utworzono jedną firmę pod nazwą „Consolidierte

Tschopelner Braunkohlenwerke”. Następnie zmieniono jej nazwę na „Pustkowie”, którą włączono do kopalni „Babina” w Łęknicy. W latach 1877-1889 w Niwicy działała prywatna kopalnia „Telea”. Inna kopalnia „Victor” pracowała w latach 1898-1941 w Buczynach. W 1946 roku weszła ona w skład „Babiny”. W kopalni tej wydobycie węgla w 1937 roku

wynosiło 225,5 tyś. ton. Na polu złożowym Trzebiel funkcjonowały też mniejsze kopalnie. Stanowiły one spółki lub należały do osób prywatnych. Wydobycie w nich nie przekraczało 90 tyś. ton rocznie. Po 1900 roku na polu złożowym Tuplice uruchomiono wiele niedużych kopalń o łącznym wydobyciu do 45 tyś. ton rocznie. (Kupetz i in. 2004; Koźma 2005).

Po II Wojnie Światowej kopalnie węgla brunatnego zlokalizowane w rejonie Łuku Mużakowa pozostały praktycznie w stanie nienaruszonym. Wyjątkiem była kopalnia „Babina”, która w wyniku działań wojennych została częściowo zatopiona i zaminowana. W 1945 roku została przejęta przez nowo powstałe Zjednoczenie Przemysłu Węgla

Brunatnego z siedzibą w Żarach. Rok później połączono ją z zakładami górniczymi „Victor” i „Pustkowie”. W 1953 roku weszła w skład przedsiębiorstwa górniczego „Przyjaźń Narodów” pod nazwą KWB „Przyjaźń Narodów - Szyb Babina” z siedzibą w Łęknicy.

str. 31

Wydobycie węgla brunatnego w Łęknicy wyniosło ponad 270 tyś. ton rocznie. Działała ona do 31 grudnia 1973 roku. Wówczas dobiegł końca blisko 160-letni okres działalności

górniczej dotyczącej węgla brunatnego na obszarze Łuku Mużakowa (Kupetz i in. 2004; Koźma 2005).

Zestawienie wybranych zakładów górniczych związanych z eksploatacją węgla brunatnego na tym terenie podano w tabeli 2. Natomiast na rysunku 4 zaznaczone zostały

daty rozpoczęcia i zakończenia działalności górniczej w najważniejszych polach złożowych rejonu Łęknicy.

Tabela 2. Zestawienie wybranych kopalń węgla brunatnego w rejonie badań (Mierzejewski 2009) Nazwa kopalni Rok rozpoczęcia

eksploatacji

Wydobycie roczne (tyś. ton) Rok zakończenia eksploatacji „Wilhelm” i „Amalia” 1864 42,5 1938 „Johanna” 1865 2 1909 „Talea” 1877 3 1889 „Victor” 1898 110 1941 „Babina” 1921 225,5 1973 5.2. Inne kopaliny

Swoją historię na terenie Łuku Mużakowa posiada też przemysł mineralny. Jego rozwój na większą skalę rozpoczął się w XIX w. Przemysł ten specjalizował się w produkcji wyrobów ceramicznych, w tym kamionkowych. Były to naczynia gospodarstwa domowego, wyroby kwasoodporne, rury, dachówki a także zwykłe cegły (Koźma 2005).

Z czasem Łęknica i jej okolice stały się ważnym ośrodkiem przemysłu produkcji wyrobów ceramicznych. Ilość zakładów na tym terenie zaczęła wzrastać. Eksploatację węgli brunatnych i współwystępujących surowców ilastych kontynuowano po II Wojnie Światowej. Wynikało to stąd, że w obrębie mioceńskiej formacji burowęglowej występowały m.in. iły i gliny kaolinowe (patrz tab. 1). Przewarstwiały je wkładki szarych piasków i żwirów. Cześć z nich została udokumentowana geologicznie. W ten sposób w 1973 roku udokumentowano złoże iłów ogniotrwałych „Łęknica”. Surowce ilaste eksploatowane

str. 32

były jednocześnie z węglem na złożu „Babina” w latach 1965 – 1972. Wydobywaną kopalinę wykorzystywały zakłady ceramiczne w Łęknicy i Chwaliszowicach (Mierzejewski 2009).

Potrzeba wpierw poszukiwania a potem udokumentowania złoża glin ogniotrwałych w rejonie Łęknicy wynikała z zaprzestania eksploatacji złóż węgla brunatnego przez kopalnię „Babina”. Sytuacja ta umożliwiła też dalsze wydobywanie iłów z tego złoża (Koźma 2005). W rezultacie dalszych prac udokumentowano złoże „Łęknica II – Pole Halina-Nowa i Barbara”. Eksploatację pola „Halina-Nowa” zakończono w 1986 roku. Ze względu na wyczerpujące się zasoby podjęto kolejne prace poszukiwawcze. W 1987 roku zostało dokumentowane złoże iłów ogniotrwałych „Łęknica III”. Wszystkie te złoża charakteryzują się dużą zmiennością i niejednorodnością parametrów geologiczno-złożowych. Dotyczy to

m.in. miąższości (od 1,0 do 10,1 m) i grubości nadkładu (od 0,2 do 14,6 m). Zalegające w

nich gliny ogniotrwałe przewarstwiały piasek, mułki a także inne gatunkowo odmiany iłów (Mierzejewski 2009).

Eksploatację surowców ceramicznych na terenie Łuku Mużakowa zakończono w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Wyrobiska zostały zrekultywowane poprzez zalesienie. W miejscu dawnego wyrobiska złoża „Łęknica – pole Halina Nowa” zostało

utworzone wysypisko odpadów komunalnych. Tereny te obecnie znajdują się w granicach Parku Krajobrazowego „Łuk Mużakowa” (Koźma 2005).

str. 33 Rysunek 4. Mapa udokumentowanych pokładów węgla brunatnego w rejonie Łęknicy, wraz z

str. 34