Historia jako nieprzerwany proces rozwojowy

Kwestia rozmienia historii nieodłącznie wiąże się z zagadnieniem rozumienia dziejów w ogóle, zarówno w odniesieniu do idei globalnego pojmowania przeszłości, jak i lokalnego, narodowego i państwowego, a także poszczególnych dziedzin historii jak dzieje kultury, historia stosunków zagranicznych bądź innych jej segmentów, składających się na widomą wizję świata i człowieka. Problem konceptualizacji rozumienia historii w XX wieku w powojennej Polsce w głównym nurcie determinowała kwestia przede wszystkim jej użyteczności dla celów propagandowych. Wobec czego zasadnicze pytanie o to „czym jest historia” sprowadza się w przeważającej mierze do pytania „jak przeszłość może przysłużyć się teraźniejszości?”. Nowe propozycje pojmowania historii w powojennej Polsce miały więc charakter teoretycznych wywodów naukowych, z drugiej strony stanowić powinny materiał użyteczny z praktycznego punktu widzenia i zdatny do wykorzystania w celach pozanaukowych, w rzeczywistości komunistycznego kraju bardzo często – do celów propagandowych.

Metodologia oraz filozofia historii w powojennej Polsce w znacznej mierze podzieliły los samej historii, jak też wielu innych nauk. Zaraz po wojnie istniał stan przejściowego zawieszania i względnie spójnej koegzystencji między komunistami a badaczami różnych gałęzi nauk, jednak z procesem upaństwowienia nauki nie zwlekano długo. Już 28 października którego roku??? został wprowadzony dekret o organizacji nauki i szkolnictwa wyższego, co miało stanowić element drogi budownictwa socjalistycznego, będącego kopią drogi sowieckiej sowieckiej121.

3.1. Historia jako nieprzerwany proces rozwojowy

Pojmowanie historii w kategoriach procesualności stanowiło dla filozofii i metodologii tej nauki w XX wieku, w szczególności w powojennej Polsce, ważny przyczynek nie tylko do badań nad przeszłością. Tak rozumiana idea dziejów wpływała także na codzienność sprawowanej władzy oraz na jej funkcjonowanie w warunkach nadzwyczajnych. Koncepcją, która zdeterminowała pojmowanie historii jako procesu

121 S. Konstańczyk, Retoryka dominacji – polityczne sterowanie nauką, „Zagadnienia Naukoznawstwa, nr 2(196), R.2013, s. 105.

dziejowego była w komunistycznej Polsce teoria materializmu historycznego. Obracała się wokół pojmowania dziejów wszystkich społeczeństw jako historii walk między klasami122. Marks i Engels w swojej koncepcji materializmu historycznego dostrzegali także procesualność w walce między narodami, dzieląc je na „historyczne” – czyli te, które aktywnie uczestniczyły w procesie dziejowym, i „niehistoryczne” – czyli, kontrrewolucyjne, mniej ważne i skazane na zagładę przez samą historię¹²³. Spokojne współistnienie ich nie było, według twórców materializmu historycznego, możliwe. Koncepcja pojmowania historii w kontekście procesualnym Marksa i Engelsa, była odpowiedzią na narastające w tym kierunku potrzeby widoczne w środowiskach młodych badaczy dziejów, ale też ujmowała w pełen obraz dzieje nie jako zlepek przeciwstawnych sobie sfer bytu, a jako jedność przyrodniczo-społeczną. Historia stała się przez to elementem powszechnego życia, oderwana została od konotacji wyłącznie politycznych, militarnych, religijnych. Jako taka mogła stać się użyteczna w codzienności i teraźniejszości.

W założeniach klasycznego materializmu historycznego istotne znaczenie miało podkreślenie nieuchronności procesu dziejowego. Wszystko, co zaszło i co zajdzie będzie prowadzić do przyszłości komunistycznej. Jest to pewnego rodzaju aksjomat, niezależny od masy, partii, czy przywódcy. W swojej pierwotnej koncepcji procesualnego charakteru dziejów, wizja historii zyskiwała więc nieco teleologiczny charakter, co szczególnie atrakcyjne wydawało się dla działań propagandowych. Stanowiło rozwiązanie, z którym nie można było się sprzeczać, element teorii, który uchodził za dogmat, nie podlegający dyskusji¹²⁴. Przeartykułowanie teorii biegu dziejów przez Marksa określiło niejako kwestie ekonomiczne oraz relacje społeczne jako główną determinantę dziejów. Koncepcja materializmu historycznego z jednej strony określała więc nieuchronność przyszłości komunizmu, z drugiej zaś wskazywała drogę, którą wszystkie państwa, wszystkie społeczeństwa muszą przejść, aby dotrzeć do tego celu.

Procesualne pojmowanie historii w kategoriach materializmu historycznego wykorzystane zostało przez Stalina w sposób bardzo spłaszczony, a to umożliwiało zastosowanie historii do celów praktycznych, w tym zwłaszcza do celów

122 F. Engels, K. Marks, Dzieła, t. 6, Warszawa 1962, s. 200.

123 A. Walicki, Marksizm i skok do królestwa wolności. Dzieje komunistycznej utopii, Warszawa 1996, s.151.

propagandowych. W koncepcji Stalina materializm historyczny rządził się bowiem tymi samymi prawami, co materializm przyrodniczy, cofając całą koncepcję do czasów pozytywistycznego pojmowania nauk. W takim właśnie świetle „nauka historii może stać się taką samą nauką ścisłą, jak powiedzmy biologia, nauką mogącą wykorzystywać prawa rozwoju społeczeństwa dla zastosowania praktycznego”¹²⁵. W takim pojęciu właśnie historia miała służyć polityce totalitarnej i władzy komunistycznej, jako nauka i jako narzędzie nie tyle zdobywania wiedzy i poznania, co sterowania społecznymi nastrojami. Ponadto koncepcja Stalina sprzeniewierzała się poglądom marksizmu w kwestii niezależności zmian od jakichkolwiek czynników zewnętrznych. U Stalina podmiot – a konkretnie partia, znający prawa ekonomiczne ergo dziejowe, jest w posiadaniu narzędzia, które pozwala przekształcać świat. W takim ujęciu wiedza o przeszłości może być wykorzystana do wpływania na losy, zarówno społeczeństwa, państwa, jak i ogólnej sytuacji. To pozwalało uzasadnić monopol partii na władzę. Partia komunistyczna jako „zarządca”, kierowała najdoskonalszą formą ustrojową, reprezentowała państwo na najwyższym szczeblu rozwoju w dziejach całej ludzkości. To dawało legitymację do rządów. Podobną legitymację dawało wodzowi tej partii, a więc Stalinowi jako posiadającemu głęboką wiedzę na temat praw rządzących historią, stąd też uprawnionemu do podejmowania konkretnych kroków i działań zmierzających do tego celu.

Uproszczona i zdogmatyzowana wersja marksizmu w ujęciu stalinowskim charakteryzowały z jednej strony pretensje do wykładni naukowej, z drugiej zaś miała zaspakajać potrzebę mas na wiarę, a zarazem stanowić uzasadnienie tej potrzeby. Czerpiąc z bolszewickiej mitologii marksizm stalinowski miał ujednolicić postrzeganie historii, nie tylko w warstwie narodu, czy państwa, ale w znaczeniu globalnym. Bazował przy tym na podbudowie naukowej, „materialistycznej” koncepcji wyjątkowego znaczenia sposobów produkcji dóbr materialnych i stosunków międzyludzkich w dziejach świata. Ich zmienność i układ następstwa poszczególnych epok w biegu historii został zamknięty przez Stalina w konkretne ramy. Jego koncepcja marksizmu, a co za tym idzie materializmu historycznego, stwarza wrażenie silnie skodyfikowanej, nie poddającej się interpretacjom, niezmiennej. Stąd właśnie idealnej

do legitymizacji polityki partii i samego istnienia partii, a zarazem dyscyplinującej i mobilizującej¹²⁶.

Z uwagi na silny związek powojennej Polski z sąsiadującym Związkiem Radzieckim, a także restrykcje reżimu stalinowskiego na terenie kraju, także w zakresie materializmu historycznego sprawiły, że koncepcje Stalina zostały przeniesione na grunt polski w niezmienionej niemal postaci. Podobnie jak w historii państwa radzieckiego, także i w dziejach Polski dostrzegano ciągłość i procesualność historii, której zwieńczeniem musi być komunizm.