Siostry Kanoniczki Regularne Zakonu Premonstratensów (Białe Kanoniczki św.
Norberta) – norbertanki (OPraem) należą do zakonu kontemplacyjnego założone-go w 1120 roku w Prémontre (Francja) przez św. Norberta (ok. 1080-1134)1, który w 1126 roku otrzymał zatwierdzenie papieskie od Honoriusza II.
Do Polski norbertanki przybyły w 1162 roku z Doksan (dzisiejsza Słowacja) i otworzyły swój klasztor na Zwierzyńcu pod Krakowem, ufundowany przez możno-władcę małopolskiego Jaksa z Miechowa2. Klasztor zwierzyniecki należy do najstar-szego z żeńskich zakonów na terenie Polski. Do Imbramowic norbertanki przybyły ze Zwierzyńca, kiedy to w latach 1163-1194 komes Imbram, od którego w XIV wie-ku przyjęła się nazwa Imbramowice i właściciel miejscowości Dłubnia koło Miecho-wa, nad rzeką Dłubnią, ufundował im klasztor przy współudziale swego brata Iwo Odrowąża (1218-1229), biskupa krakowskiego, który dokonał ponownej fundacji
1 Norbert, święty, arcybiskup, ur. ok. 1080 w Xanten nad Renem, zmarł 6 VI 1134 roku w Mag-deburgu, założyciel norbertanów. Jako kanonik w Xanten kształcił się w szkole katedralnej w Kolonii, potem na dworze cesarza Henryka V. W 1115 roku wstąpił do benedyktynów i w 1118 roku przyjął święcenia kapłańskie. Rozdawszy osobisty majątek ubogim, poświęcił się wędrownemu kaznodziejstwu w Niemczech i Francji. W dolinie Prémontré założył wspólnotę norbertanów w oparciu o regułę św.
Augustyna, będąc do 1128 roku przełożonym generalnym. W 1126 roku został arcybiskupem Mag-deburga, zabiegał o rozszerzenie jurysdykcji kościelnej na diecezje polskie, w 1132 roku objął urząd kanclerza cesarskiego dla Włoch. Jego kult zatwierdził papież Grzegorz XIII kanonizacją w 1582 roku.
Centrum kultu św. Norberta jest od 1627 roku w klasztorze na Strahovie (Praga), dokąd przeniesiono jego ciało. J. Szczęsna, Norbert św., w: Encyklopedia Katolicka, t. 13, Lublin 2009, kol. 1382-1383.
2 Jaksa z Miechowa, zmarł w 1176, fundator klasztorów. Jako czołowy możnowładca małopol-ski popierał Kazimierza II Sprawiedliwego przeciw Bolesławowi Kędzierzawemu. W 1162 roku wziął udział w krucjacie do Ziemi Świętej, skąd sprowadził do Miechowa kanoników regularnych Straży Gro-bu Chrystusowego (zwanych bożogrobcami, w Polsce miechowitami), których bogato uposażył. Z tego powodu, i ze względu na jego działalność dobroczynną, XVIII-wieczna historiografi a polska uważa go za świętobliwego. Ufundował klasztor norbertanek na Zwierzyńcu pod Krakowem i w Krzyżanowi-cach. J. Bazydło, Jaksa z Miechowa, w: Encyklopedia Katolicka, t. 7, Lublin 1997, kol. 699-700.
WALDEMAR W. ŻUREK
XXVI
Klasztor sióstr norbertanek w Imbramowicach
XXVII
HISTORIA KLASZTORU
klasztoru oraz nadał mu dobra ziemskie. Staraniem tegoż biskupa w 1229 roku pa-pież Grzegorz IX zatwierdził bullą dotychczasowe przywileje i nadania dla klasztoru imbramowskiego. Zniszczony w 1241 roku przez Tatarów klasztor imbramowski zo-stał odbudowany dzięki księciu Bolesławowi V Wstydliwemu i królowi Kazimierzowi Wielkiemu. Decyzją opata norbertanów z Hebdowa w sierpniu 1415 roku mniszki imbramowskie przeniesiono do konwentu w Busku, gdzie dołączono również wspól-notę krzyżanowicką. W Imbramowicach opat osadził męską prepozyturę norber-tanów. Po siedemdziesięciu latach wygnania mniszki imbramowskie powróciły do swojego klasztoru w 1485 roku i podlegały w dalszym ciągu pod jurysdykcję opata norbertanów w Hebdowie3.
Po powrocie z Buska norbertanki odbudowywały życie wspólnotowe, restauro-wały zabudowania klasztorne z kościołem Świętych Apostołów Piotra i Pawła, a po-twierdzają to wizytacje biskupów krakowskich. Realizując dekrety Soboru Trydenc-kiego kard. Jerzy Radziwiłł (1591-1600) poddał w 1594 roku klasztor imbramowski pod jurysdykcję biskupów krakowskich. Tym samym zlikwidował wprowadzoną w XVI wieku instytucję opata świeckiego - tzw. opata komendatoryjnego, miano-wanego przez władzę świecką i czerpiącego z dóbr klasztornych dochody material-ne. Kard. Radziwiłła i biskupów późniejszych wizytacje konwentu imbramowskiego ukazują zarówno ubóstwo życia mniszek w tamtych latach, jak i zły stan zabudowań klasztornych4.
Okres świetności zakonu norbertańskiego w Polsce przypada na wiek XVII.
Norbertanki polskie posiadały klasztory w Bolesławcu Śląskim, Busku Zdroju, Czar-nowąsach, Hebdowie, Imbramowicach, Krakowie, Krzyżanowicach, Płocku, Rybni-ku, Strzelnie, Witowie, Wrocławiu, Żukowie.
W lipcu 1710 roku od pożaru spłonął kościół i klasztor imbramowski, a wspól-nota mniszek uległa częściowemu rozproszeniu. Olbrzymie przedsięwzięcie odbu-dowy, po pożarze, klasztoru zostało zrealizowane przy dużym osobistym zaangażo-waniu trzech osób: ksieni Zofi i Grothówny (w latach 1703-1741), biskupa krakow-skiego Kazimierza Łubieńkrakow-skiego (1710-1719) i komisarza klasztoru - kanonika Do-minika Lochmana, opata hebdowskiego, który swoją protekcją i materialnie wspierał te przedsiewzięcia. Według projektu Kaspra Bażanki5, pod kierownictwem Marcina
3 M. Konieczny, Norbertanki, w: Encyklopedia Katolicka, t. 13, Lublin 2009, k. 1391.
4 Książe Jerzy Radziwiłł otoczył szczególną troską i opieką zakony i klasztory na terenie jego ju-rysdykcji. Realizując postanowienie Soboru Trydenckiego w 1594 roku wydał „dekret reformacyjny”
nakładający na klasztory obowiązek remontu budynków kościelnych i klasztornych oraz angażował klasztory w działalność edukacyjno-wychowawczą. M. Dębowska, Archiwum norbertanek w Imbramowicach,
„Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, 94 (2010) s. 29; L. Sobol, Kultura klasztoru ss. norbertanek w Im-bramowicach 1229-2004, Kraków 2005, s. 22.
5 Bażanka, Barzanka, Bazzanka, ur. ok. 1680, zmarł po 21 I 1726 roku w Tarnowie, architekt. Stu-diował w Accademia di San Luca w Rzymie. W Polsce działał od 1711 roku, jako projektant architektury sakralnej, w mniejszym stopniu pałacowej. Projektował kościoły jednonawowe, na planie krzyża łaciń-skiego i krzyża greckiego. Jego twórczość architektoniczna świadczy o znajomości dzieł najwybitniej-szych późnobarokowych architektów papieskich w Rzymie: Gian Lorenzo Berniniego, C. Rainaldiego, Francesco Borrominiego. Zaprojektował klasztor i kościół norbertanek w Imbramowicach, Domek Lo-retański przy kościele kapucynów w Krakowie (1712-1719), ogrodzenie z posągami przed kościołem św.
Piotra i Pawła w Krakowie (1715-1722), zaprojektował wielki ołtarz do katedry we Fromborku (1720),
WALDEMAR W. ŻUREK
XXVIII
Pellegriniego, wybudowano kościół jednonawowy z wieżą. Polichromię świątyni wy-konał włoski malarz Wilhelm. Późnobarokowe wnętrze: ołtarz główny i fi gury apo-stołów, według projektu Bażanki, wyrzeźbił Antoni Frączkiewicz6. W wyposażeniu kościoła znalazły się także dwa portale z popiersiami biskupów: Odrowąża i Łubień-skiego oraz obrazy: Madonna w girlandzie (sprzed 1719)7, Święta Anna Samotrzecia (XV/
XVI w.), obraz Chrystusa Miłosiernego (druga połowa XVII w.)8, obrazy Jana Goraja9 oraz monstrancja z posążkiem zakonodawcy – św. Norberta z 1723 roku.
Kolejnych zniszczeń konwent imbramowski doznał w czasie konfederacji bar-skiej, zbrojnego związku szlachty zawiązanego 29 II 1768 roku w Barze na Podolu i działającego do 18 VII 1772 roku. Jego celem było utrzymanie przywilejów ko-ścielnych i szlacheckich, uwolnienie kraju spod panowania rosyjskiego i detroniza-cja narzuconego przez carycę Katarzynę II króla Stanisława Augusta. Konfederadetroniza-cja stłumiona na Podolu odradzała się wielokrotnie, m.in. w Krakowskim, na Litwie i w Wielkopolsce. Początkowo miała charakter religijny stąd znajdowała poparcie du-chowieństwa, zwłaszcza zakonnego. Dotkliwie jej skutki odczuły norbertanki imbra-mowskie, kiedy ich konwent doznał wielu zniszczeń.
wykonał projekt kościoła misjonarzy w Krakowie na Stradomiu. R. Zdziarska, Bażanka, Barzanka, Baz-zanka, w: Encyklopedia Katolicka, t. 2, Lublin 1995, k. 153.
6 Frączkiewicz Antoni, zmarł 9 VI 1741 roku w Krakowie. Rzeźbił w drewnie na terenie Małopol-ski. Wspólnie z K. Bażanką wyrzeźbił fi gury apostołów do ołtarzy bocznych kościoła klasztornego nor-bertanek w Imbramowicach, ambonę do kościoła św. Anny w Krakowie, rzeźbę do katedry w Kielcach, ołtarz do kaplicy św. Władysława i Benedykta w kościele kamedułów na Bielanach pod Krakowem, postacie aniołów do ołtarza wielkiego w kościele pobenedyktyńskim w Tuchowie koło Tarnowa. Przy-pisuje mu się rzeźby w kościołach krakowskich: w kościele Mariackim, u karmelitanek bosych, nagrobek św. Jacka w kaplicy św. Jacka u dominikanów. Dzięki wykonanym licznym fi gurom aniołów o malowni-czych formach zyskał miano mistrza postaci anielskich. M. Jacniacka, Frączkiewicz, Frąckiewicz Antoni, w:
Encyklopedia Katolicka, t. 5, Lublin 1989, kol. 702.
7 W klasztorze pomiędzy cennymi dziełami sztuki sakralnej znajduje się obraz przedstawiający Mat-kę Boską z Dzieciątkiem, otoczoną girlandą złożoną z kwiatów i muszli. Obraz o wymiarach 121x90 cm jest namalowany olejno na blasze miedzianej, oprawiony w oryginalną, barokową ramę. Autorem imbra-mowskiej Madonny jest Jan Breughel Starszy Aksamitny (1568-16250) malarz niderlandzki pochodzący ze znanej malarskiej rodziny Breughlów. W sztuce Jana Breughla szczególną rolę odgrywa przyroda:
zwierzęta, drzewa, a zwłaszcza kwiaty. Malarz ten swe kompozycje kwiatowe doprowadził do najwyż-szego poziomu artystycznego. Obraz Madonna w girlandzie znalazł się w posiadaniu imbramowskich nor-bertanek w związku z odbudową klasztoru po pożarze. Madonna w girlandzie. Obraz Jana Breughla Starszego w klasztorze ss. norbertanek w Imbramowicach, [bmw] 1975, s. 2-3.
8 Obraz Pana Jezusa Cierpiącego z na pół odsłoniętym torsem i otwartą raną w prawym boku wyłania się zza ciemnego tła. Twarz Chrystusa przedstawia ogrom cierpienia i nieopisaną mękę, na-malowany przez nieznanego malarza farbami olejnymi na płótnie o wymiarach 89x106 cm. Otoczony jest szczególną czcią wiernych, którzy nazywają go „łaskami słynącym” a nawet „cudownym”. Sobol, Kultura klasztoru, s. 39-40.
9 Goraj Jan, zm. po 1530 roku, malarz cechowy, Prowadził pracownię malarską w Krakowie. Na-malował obrazy do kościołów w Niegowici koło Bochni (1496), Książnicach Wielkich (1512), klaszto-ru augustianów w Krakowie (1498-1514), obrazy dla sióstr norbertanek w Imbramowicach, kościoła w Kasinie Wielkiej. K. Kozicka, Goraj, Gorayczyk, Goreyski, Jan, w: Encyklopedia Katolicka, t. 5, Lublin 1989, k. 1294.
HISTORIA KLASZTORU XXIX
Norbertanki imbramowskie przekazały liturgiczne srebra kościelne na rzecz obronności kraju w czasie (1792-1795) wojny Polski z Rosją i Prusami oraz udzielały pomocy powstaniu kościuszkowskiemu w 1794 roku. Przekazany majątek klasztorny na fi nansowanie ratowania ojczyzny przepadł po zdobyciu przez Prusaków Krakowa dnia 15 VI 1795 roku10.
Pomimo dwukrotnej formalnej kasaty klasztoru w 181911 i 1864 roku oraz zaka-zu przyjmowania nowicjuszek, klasztor przetrwał. Było to możliwe dzięki napływowi do klasztoru imbramowskiego zakonnic z likwidowanych klasztorów, niekoniecznie norbertańskich: norbertanek z Pińczowa w 1864 roku, cysterek z Kimbarówki (gu-bernia mińska) w 1886 roku, norbertanek z Czerwińska i Płocka w 1902 roku a także dzięki ówczesnej ksieni w tych trudnych latach – s. Marii Nideckiej (1890-1917)12. Po powstaniu styczniowym klasztor pozostał jako etatowy13, a zaborcze władze rosyj-skie zakazały przyjmowanie kandydatek. Druga połowa XIX wieku to okres ciągłych szykan klasztoru ze strony zaborczych władz rosyjskich, zmierzający do ubożenia klasztoru, a ostatecznie do jego skasowania. W wyniku rozbiorów Polski i polityki zaborców oraz kasaty setek klasztorów zakonnych, w tym i norbertańskich, na zie-miach polskich pozostały jedynie dwa ich klasztory: w Imbramowicach i Krakowie na Zwierzyńcu.
W ubiegłym stuleciu mniszki doznawały niezliczonych trudności, głównie ma-terialnych. Szczególnie uwidoczniło się to po II wojnie światowej, gdy władze ko-munistyczne na podstawie swej antykościelnej polityki pozbawiły klasztor należącej do niego ziemi. Sytuacja zmieniła się po 1989 roku, od kiedy norbertanki, na równi z innymi osobami duchownymi i zakonnymi, prowadzą życie kontemplacyjne i wy-pełniają swoje powołanie, służąc lokalnym wiernym i nie tylko. Na mocy uchwały sejmu Rzeczypospolitej w 1992 roku, klasztor norbertanek imbramowskich odzyskał większą część swego majątku nieruchomego: grunty i zabudowania. Odzyskane bu-dynki były w złym stanie technicznym. Siostry systemem gospodarczym z własnych środków i z Państwowej Służby Ochrony Zabytków z Krakowa przeprowadzają sys-tematycznie ich remont.
10 Na mocy dwustronnych porozumień zwycięzców w 1797 roku Prusacy przekazali część Mało-polski (w tym i Imbramowice) Austrii. Po 1815 roku Imbramowice znalazły się pod zaborem rosyjskim.
Sobol, Kultura klasztoru, s. 25-26; J. Grzywacz, Insurekcja kościuszkowska, w: Encyklopedia Katolicka, t. 7, Lublin 1997, k. 327-330.
11 Skutkiem kasaty klasztorów w 1819 roku zanikła na ziemiach polskich męska gałąź norbertanów.
Po zagarnięciu w 1819 roku przez władze Królestwa Polskiego klasztorowi folwarków, które stanowiły podstawę jego utrzymania, mniszki utrzymywały się z wypłacanej im pensji. A zakaz przyjmowania kan-dydatek do nowicjatu, skazywało konwent na wymarcie. Cofnięcie restrykcji względem klasztoru imbra-mowskiego w 1835 roku przez cara Mikołaja i przywrócenie nowicjatu, dało klasztorowi pomyślniejszą przyszłość. M. Dębowska, Walka o przetrwanie. Klasztor sióstr norbertanek w Imbramowicach w okresie zaborów, w: Między Wisła a Pilicą,. Studia i materiały historyczne, red. B. Wojciechowska, L. Michalska-Bracha, t. 7, Kielce 2006, s. 139,145.
12 Bronisława Maria Nidecka była ostatnią kandydatką, która w XIX wieku wstąpiła do nowicjatu.
Przyjęcie następnych nowicjuszek było możliwe dopiero w 1907 roku. Dębowska, Walka o przetrwanie, s. 151-152.
13 W miarę wymierania zakonnic, każdorazowo za pozwoleniem generała – gubernatora warszaw-skiego – można było przyjmować nowe zakonnice. Dębowska, Walka o przetrwanie, s. 149-150.
WALDEMAR W. ŻUREK
XXX
Furta klasztorna
HISTORIA KLASZTORU XXXI
Przełożona klasztoru norbertanek nosi tytuł ksieni. W klasztorze imbramowskim obowiązuje klauzura papieska. Obecnie norbertanki mają klasztory głównie w Euro-pie (Belgia, Czechy, Francja, Hiszpania, Słowacji, Szwajcaria) i w Stanach Zjednoczo-nych. W 2007 roku zakon liczył 172 siostry, z przełożoną generalną w Rzymie.
Dzieje klasztoru imbramowskiego z pierwszej połowy XVIII w znamy dokład-niej, dzięki kronice ksieni Zofi i Grothówny. Po ustąpieniu dnia 31 VII 1703 roku podeszłej w latach ksieni Krystyny Oraczewskiej, na ręce komisarza klasztoru nor-bertanek, ks. Dominika Lochmana archiprezbitera krakowskiego, dnia 4 sierpnia tego roku, większością głosów została wybrana ksienią Zofi a Grothówna. Klasztor liczył wówczas 19 zakonnic. Nowa ksieni zastała klasztor w ruinie, pustki w spiżar-ni i w kasie, podobspiżar-nie było we wioskach klasztornych, a długi zapisane w regestach przekraczały 11 tysięcy złotych. Ciężki stan klasztoru za rządów nowej ksieni spowo-dowany był za czasów Augusta II i jego wojen z królem szwedzkim „kwaterunkiem”
w klasztorze i w jego wioskach wojsk polskich, saskich, szwedzkich, rosyjskich, ta-tarskich, kozackich i wołoskich. Grothówna starała się podnieść gospodarkę klasz-toru, budowała chaty dla poddanych i zajęła się urządzeniem kościoła klasztornego.
Podjęła odbudowę klasztoru i kościoła klasztornego po pożarze w lipcu 1710 roku.
Konsekracji odbudowanego kościoła dokonał biskup krakowskie Kazimeirz Łubień-ski 29 VIII 1917 roku. Ze względu na ciągłe dolegliwości zdrowotne (róża, kamienie żółciowe, oczy, gardło, nogi) ksieni przekazała w 1721 roku pisanie kroniki siostrze Annie Postupalskiej. Za jej rządów rozwijała się szkoła klasztorna do której odda-wano córki dygnitarzy kraju, wojewodów, kasztelanów, starostów. Na utrzymaniu klasztoru pozostawały także ubogie panny, które tu zdobywały wykształcenie. Popu-larność ksieni Grothówny była tak wielka, że otrzymywała liczne zapisy na klasztor w postaci darów pieniężnych, złota, wioski Rzerzuśnia, skąd pochodziła ksieni. Pół-tora roku przed śmiercią ociemniała. Zmarła 31 V 1741 roku w Kazimierzy Wielkiej.
Jej pogrzeb odbył się w Imbramowicach14.