Historia rękopisu

Historia księgi portowej Trzebiatowa nad Regą w największej części można zrekonstruować z samych źródeł. Prawdopodobnie jest to ciąg dalszy starszej, już nie używanej księgi portowej, ponieważ rękopis został nazwany nyge havenbochk (fol. 80 r) i Valentin Parcham prawdopodobnie miał przechowywać wcześniejsze zapisy w swoim spadku (fol. 80 v). Przyczyną powstania nowej księgi portowej może być rozwiązanie pięciu bractw z czasu katolickiego i zapis ich majątku na port i cegielnię. Albo stara księga portowa nie miała już miejsca dla nowych wspisów

36 Wprowadzenie

albo nowe dochody wymagały zaniechania ówczesnej struktury zapisywania. Jako odpowiedź na pytanie, dlaczego nowa księga portowa nie była dalej prowadzona, chociaż nawet jedna czwarta arkuszy nie została napisana, a port był utrzymywany względnie majątek portu musiał być administrowany po 1569 roku, ma poglębić niniejsze rozważanie.

Ważnym źródłem jest tu bardzo starannie napisane sprawozdanie Hansa Van-gera z roku 1569 (fol. 80 r – 82 v). Pisarz przebywał cztery lata za granicą i wró-ciwszy do Trzebiatowa w lecie 1567 roku chciał złożyć urząd naczelnika portu.

Przedtem jednak jeszcze musiał wpisać w księgę portową przychody i rozchody, ponieważ przed swoją podróżą nie przekazał księgę portową drugiemu naczelni-kowi portu Jurgenowi Pagelowi. Ten jednak nawet po paru przypomnieniach nie zjawił sie, aby wspólnie opracować rozliczenie. Z tego powodu Hans Vanger sam zaczął opracowywać sprawozdanie. Przy tym natknął się na niektóre nieścisłości, które spowodowały kontrolę całej księgi portowej. Notatki o tym spisanej jego rękę znajdują się wszędzie w tekście. Przede wszystkim wpadły mu w oko niezapłacone renty na górze wymienionych ośmiu dłuzników, z których siedem w ostatnim re-jestrze rentowym Valentina Parchama zostały utrwalone przez notatkę unwisse, a ósmy bez notatki został skreślony z drugiego protokołu i w rejestrach rentowych po 1547 roku już nie był wpisany. On zaznaczył te osoby w drugim protokole z poziomymi kreskami.¹⁰ Aby zdobyć wiadomości o źródle tych pieniędzy względnie o ilości umów rentowych i o wysokości sumy pożyczek z okresu sprzed roku 1536, zaproponował, aby Valentin Parcham przyniósł starą księgę portową i zapisy z rozwiązanych bractw.

Hans Vanger chciał przekazać sprawozdanie radzie miejskiej. Rok 1570 ten już jest wpisany w dowodzie, brakuje tylko jeszcze dni i miesięcy (fol. 81 v). Czy ze-branie się w ogóle odbyło, tego już nie możemy stwierdzić. Możliwe, że się odbyło, ale bez pożądanego wyniku. Pewne jest, że Hans Vanger nie doręczył potrzebnych dokumentów. Wynika to z jednej strony z treści tekstu w górze wymienionym liście z dnia 13.V.1573 roku, który został napisany przez niego samego. Z drugiej strony wskazuje na to uzupełnienie z roku 1571, również spisane przez niego, o tym że księga portowa dalej przebywała w jego majątku (fol. 83 r). W tym samym czasie powstał spór wewnątrz miasta, który został udokumentowany przez serię skarg różnych mieszczan i grup. Listy te znajdują się pod tytułem Des radts, wercke und gemeine zu Treptow bericht wegen des arrestirten kornes, biers und mels anno 72 w jednym tomie akt, który również jest przechowywany Archiwum Państwowym w Szczecinie i który zawiera dokumenty do czterech zawisłych rozpraw sądowych, w latach 1572–1622, w książęcym sądzie w Szczecinie.¹¹

Powodem tych sporów było zlekceważenie książęcego rozkazu dotyczącego za-kazu wywożenia specjalnych towarów spożywczych a gromadzenia ich jako zapasy 10 Linie zostały nakreślone przez ten sam atrament, z którym zostały zapisane uzupełnienia i

spostrzeżenia przez Hansa Vanger. Z tego powodu muszą pochodzić z jego pióra.

11 Archiwum Państwowe w Szczecinie, AKS II/996, pag. 1–31.

Wprowadzenie 37

miejskie. Zakaz ten zleceważył przede wszystkim najwyżsi przedstawiciel miasta, Jurgen Pagel, który w tym samym czasie został powołany na burmistrza miasta, oraz jego szwagier, książęcy rentmistrz Lukas Parcham. Komisja, która składała się z niektórych rajców i starszych cechów, skonfiskowała niektóre towary, które znajdowały się w porcie i jeszcze nie były załadowane na statki.¹² Przedstawiciele rzemieślników skorzystali z okazji i wskazali na dalsze niedomagania w admini-stracji miejskiej, m. in. na gospodarowanie majątkiem miejskich instytucij, przede wszystkim kościołów, szkół oraz szpitalów, i zażądali wizytacji.¹³ Nieprawidłości, które zostały zanotowane przez Hansa Vangera w księdze portowej, nie zostały dosłownie wymienione, zapewne były częścią problemu. Z akt można wyczytać, że Hans Vanger przewodniczył w rozpatrywaniu skarg, a odpowiedzialnością za niedociągnięcia w zarządaniu miastem obarczał przede wszystkim Valentina Par-chama i Jurgena Pagela. Oprócz tego książę Jan Fryderyk czując odpowiedzialność, zarządził wydanie księgi portowej. Hans Vanger z oporem poddał się naciskowi i przesłał księgę razem z wymienionym listem z dnia 13.V.1573 roku do Szcze-cina, w którym prosił aby też w przyszłości została ona na książęcym zamku i żeby w żadnym razie nie dostała się w ręce jego przeciwników. Inaczej niż inne średniowieczne księgi miejskie i księgi miejskie z czasów reformacji Trzebiatowa nad Regą księga portowa z lat 1536 a 1569 zachowała się w całości, ponieważ była przechowana w Archiwum Książąt Szczecińskich.

Czy pytanie, dlaczego majątek rozwiązanych bractw nie został przekazany zgodnie ze swoim przeznaczeniem, zarazem spory wewnętrzne miasta na początku lat 70-tych XVI wieku odegrało rolę, musi pozostać spekulacją. Podobne nie-domagania w innych miejscowościach stanowiły przyczyną do przeprowadzenia pomorskiej ordynacji kościelnej. Stralsundzki „kaland”, który jeszcze długo po oficjalnym wprowadzeniu reformacji trwał dalej i który stratę swojego majątku wstrzymał przez wprowadzenie fundacji, również został rozwiązany w roku 1566, ponieważ niewłaściwie posłużył się majątkiem fundacji. Pieniądze fundacji weszły do kasy miasta.¹⁴ W Trzebiatowie takie same konsekwencje były możliwe, ponieważ spór wewniątrz miasta jak i rozwiązanie stralsundzkiego „kalandu” wypadły w cza-sie przeprowadzania drugiej pomorskiej ordynacji kościelnej, która obowiązywała po 1563 roku.

12 Archiwum Państwowe w Sczcecinie, AKS, II/996, pag. 2–8 (list burmistrza i rady miejskiej Trzebiatowa nad Regą z dnia 19.V.1572 roku), pag. 12–16 (niedatowany list cunftów i mieszczan Trzebiatowa nad Regą).

13 Archiwum Państwowe w Sczcecinie, AKS, II/996, pag. 19–24 (list cunftów i mieszczan Trzebiatowa nad Regą z dnia 26.IV.1572 roku), pag. 25–27 (pełnomocnictwo cunftów i mieszczan Trzebiatowa nad Regą dla Nicolaus Eikstede, Dinnyes Pleene i Jacoba Hintze z dnia 20.IV.1572 roku).

14 Por. : [K. F.] Fabricius, Der geistliche Kaland zu Stralsund, „Baltische Studien“, t. 26, 1876, s. 205–390, tu s. 254–269.

38 Wprowadzenie