Jednym ze specyficznych środowisk wypełniania wolontariatu jest hospicjum. Miej-sce ostatnich chwil życia chorych terminalnie osób. W cytowanym wcześniej raporcie z badań nad zjawiskiem wolontariatu w Polsce – chyba najbardziej wyczerpującym rapor-cie o wolontariarapor-cie i filantropii w Polsce – nie wymienia się formy pracy hospicyjnej. Na 67 stronach raportu nie pojawia się w ogóle pojęcie hospicjum. Nawet trudno jest zidenty-fikować, w której z 28 kategorii organizacji pozarządowych, ruchów społecznych i reli-gijnych znalazła się instytucja hospicjum. Prawdopodobnie w kategorii „Organizacje ochrony zdrowia lub rehabilitacji osób niepełnosprawnych”.
Jednak z wielu względów hospicja są specyficznym miejscem dla działalności wolon-taryjnej, nie dającym się porównać do innych. Przede wszystkim, w odróżnieniu od in-nych, trudno jest znaleźć radość z pracy, obcując z cierpieniem, śmiercią, żałobą, smut-kiem, osieroceniem. Nie oznacza to oczywiście, że tej radości nie ma, bo rozmowa z oso-bą chorą może być radosna, wspólna zabawa z dzieckiem osieroconym może być pełna radości, sadzenie żonkili podczas akcji „Pola Nadziei” także może być radosne. Niemniej radość ta ciągle będzie się przeplatała z najbardziej poważnymi, transcendentnymi warto-ściami oraz z trudną rzeczywistością naznaczoną osamotnieniem, żałobą, lękiem,
smut-kiem, bezradnością. Specyfika pracy w hospicjum związana jest także z ogromną odpo-wiedzialnością hospicjantów, w szczególności pracujących bezpośrednio z chorym. Z pewnością praca wolontaryjna na rzecz chorych to działania zapobiegające samotności pacjenta - samotności w tłumie. Zadania lekarzy koncentrują się najczęściej na łagodzeniu bólu i na dłuższą rozmowę nie mają już czasu, co potwierdzić mogą poniższe słowa: „Po-jęcie cierpienia kojarzy się nam lekarzom przede wszystkim z bólem somatycznym, który umiemy różnicować i mierzyć... Na łagodzenie cierpień moralnych chorego i jego rodziny nie zwraca się jeszcze należytej uwagi; nie umiemy ulżyć chorym w rozwiązywaniu ich problemów” (Dyaczyńska-Herman, 1992). Pielęgniarka ogranicza się do procedur leczni-czych oraz pielęgnacyjnych i choć przy okazji także utrzymuje kontakt z chorym, to na samo towarzyszenie choremu nie ma czasu. Jest to zatem miejsce i sposobność do działań wolontariuszy. Dla wolontariuszy pracujących bezpośrednio z chorym odpowiedzialność wynika z ich ewentualnego krótkiego, ale bardzo emocjonalnego i ciągłego związku z chorym i jego rodziną. W kontaktach z chorym wyjątkowo dużego znaczenia nabiera doświadczenie życiowe. Jest ono pomocne przy prowadzeniu rozmów, w pracach pielę-gnacyjnych, w radzeniu sobie w sytuacjach trudnych. Specyfiką pracy w hospicjum jest cierpliwość, spokój, odporność na stresy, dyspozycyjność i wiele innych cech osobowo-ściowych, umiejętności, kompetencji i uwarunkowań. Jak wynika z analizy ankiet skie-rowanych do pracowników (medycznych i niemedycznych) hospicjów najważniejszą ce-chą wolontariusza jest właśnie odpowiedzialność, na co wskazywał co trzeci ankietowa-ny. Co czwarty podkreślał wartość uprzejmości. Następne cechy to sumienność i obo-wiązkowość. Wśród umiejętności istotne okazują się, zdaniem pracowników hospicjów, umiejętności komunikacyjne (aktywne słuchanie, mówienie, odczytywanie i nadawanie komunikatów chory-wolontariusz i wolontariusz-chory) oraz umiejętność zagospodaro-wania czasu wolnego (J. Szczot, 2007). Nie ulega wątpliwości, że właśnie osoba przewle-kle chora, umierająca szczególnie potrzebuje troski, opieki, życzliwości od osób bliskich, którymi mogą być także wolontariusze.
Gdy bierzemy pod uwagę te wszystkie uwarunkowania w pracy hospicyjnej z cho-rym, nasuwa się pytanie czy szczególną grupą, która mogłaby spełniać większość kryte-riów, są seniorzy? To seniorów cechuje spokój, cierpliwość, opanowanie, posiadają duże doświadczenie, mają dużo czasu wolnego, są dyspozycyjni, a tematyka śmierci, cierpie-nia, życia religijnego, samotności, przemijacierpie-nia, rozrachunku z życiem jest im bardzo bli-ska. Z kolei zastanawiające jest, co skłania osoby w okresie późnej dorosłości do zaanga-żowania się w wolontariat hospicyjny, zakładając, że pobudki altruistyczne nie wyczerpu-ją spektrum czynników skłaniawyczerpu-jących seniorów do pracy w hospicjum? W końcu, jakie korzyści wynikają z pracy na rzecz terminalnie chorego?
Wydaje się, iż zjawisko aktywności seniorów można lepiej zrozumieć, uwzględniając kontekst społeczny i kulturowy. W społeczeństwach tradycyjnych ludzie starzy cieszą się zwykle prestiżem i są aktywni jako źródło wiedzy i zbiorowego doświadczenia. Nato-miast w społeczeństwach przemysłowych prymat postępu technologicznego (za którym często nie nadążają ludzie starzy) i wartości konsumpcyjnych powoduje, iż wśród ludzi młodych, wykształconych i sprawnych nie ma zapotrzebowania na wiedzę życiową senio-rów. Jednak ludzie niesprawni, chorzy, cierpiący, czyli ci, którzy na nowo poszukują sen-su i wartości w życiu, a którymi nie interesen-suje się już społeczeństwo konsen-sumpcyjne - mo-gą chętnie zwracać się do osób starszych. Ci zaś, znajdując odbiorców swej wiedzy
Wolontariat hospicyjny seniorów 77 i życiowego doświadczenia, mogą na nowo czuć się potrzebni i dzięki temu podnieść swój status społeczny. Można również założyć, iż praca seniorów na rzecz innych ludzi dla wielu z nich może być namiastką aktywności w ogóle, będącej specyficznym substy-tutem pracy zawodowej. Jeśli człowiek upatrywał sens życia w pracy zawodowej, identy-fikował się z nią, wówczas przejście na emeryturę może wywoływać poczucie bezuży-teczności, utraty części własnej osoby i sensu życia. Inna praca, np. wolontaryjna – może nadać nowy sens życiu. Pozostaje jeszcze kwestia osłabienia relacji interpersonalnych w okresie starości. Zakończenie pracy zarobkowej powoduje zmniejszenie kontaktów z kolegami z pracy i innymi osobami - klientami, uczniami, pacjentami - w zależności od rodzaju pracy. Utrata dotychczasowych relacji interpersonalnych może powodować po-czucie osamotnienia, izolację społeczną, w szczególności u osób pozbawionych bliskiej rodziny. Z drugiej strony, poprzez kontakty społeczne człowiek zaspokaja wiele swoich potrzeb psychologicznych, takich jak np.: potrzeba bezpieczeństwa, stowarzyszania się czy też żywienia i opiekowania się kimś. Chęć ich zaspokojenia może być istotnym mo-tywem wejścia w grupę wolontariuszy i podejmowania działalności hospicyjnej.
Idea opieki hospicyjnej obejmuje zarówno działania ukierunkowane na opiekę i wsparcie chorego, jak również wsparcie jego rodziny. Rola wolontariusza sprowadza się głównie do działań pozamedycznych, choć istnieje duży odsetek hospicjów w Polsce, działających wyłącznie na zasadzie wolontariatu, w których także personel medyczny pra-cuje w ramach wolontariatu. W tym opracowaniu wolontariat hospicyjny ograniczony zo-stanie wyłącznie do pozamedycznej aktywności wobec chorych i ich rodzin.
Hospicjum nie jest wcale instytucją, o której specyfice działania powszechnie wia-domo. Większość Polaków wie, że hospicjum wspiera przewlekle chorych, sprowadzając te działania do opieki lekarskiej i pielęgniarskiej, wiadome jest także, że w hospicjum działają wolontariusze. Natomiast bardzo niewielki odsetek respondentów badań pilota-żowych10 zdaje sobie sprawę z działalności duchownych (17%) i psychologów (9%). Cał-kowita niewiedza obejmuje pracę rehabilitantów. Jeszcze gorzej wygląda świadomość społeczna o działalności hospicjum na rzecz rodziny chorego. Rodzina chorego dowiaduje się najczęściej dopiero od samych hospicjantów, że mogą uzyskać pomoc wolontariuszy, psychologów, terapeutów, także w okresie żałoby.
Reasumując, można przyjąć, że hospicjum jest miejscem wsparcia chorego i jego ro-dziny w wielu zakresach:
działania lekarskie, mające na celu przede wszystkim uśmierzanie bólu, działania pielęgniarskie związane z opieką nad obłożnie chorym, działania rehabilitacyjne,
wsparcie psychologiczne chorego i jego rodziny, wsparcie duchowe chorego i jego rodziny, wsparcie społeczne.
Hospicjum jest także miejscem wypełniania wolontariatu na rzecz chorego w wielu płaszczyznach:
10
towarzyszenie choremu, które koncentruje się głównie na rozmowie, pójściu na spacer do ogrodu, wspólnej modlitwie, pracach pielęgnacyjnych (np. mycie, ścielenie łóżka), karmieniu, wykonywaniu prostych ćwiczeń z chorym pod nadzorem rehabilitanta, czytaniu gazet czy książek, współudziale w zajęciach terapii zajęciowej,
prace porządkowe – sprzątanie, podlewanie kwiatów, praca w ogrodzie,
prace pomocnicze – przygotowywanie materiałów opatrunkowych, dbałość o sprzęt rehabilitacyjny, umawianie terminów wizyt hospicjantów, pomoc w załatwianiu spraw urzędowych itp.
WolontariuAz hoApiAyjny – komunikat z badań
Badania, których wyniki i analiza zostały w niniejszej pracy zaprezentowane, prze-prowadzone zostały na przełomie 2006 i 2007 roku na terenie Śląska. Wolontariusze, któ-rzy twoktó-rzyli okolicznościową próbę badawczą, to osoby w wieku od 20 do 68 lat. Prawie jedna trzecia respondentów ukończyła 50. rok życia. Dominowały osoby z wykształce-niem średnim (63%) i wyższym (15%). 62 respondentów to kobiety, a 10 to mężczyźni. Ośmiu na dziesięciu ankietowanych bezpośrednio wspierało pacjenta w chorobie. Pozo-stali zajmowali się udzielaniem specjalistycznych porad, pozyskiwaniem pieniędzy i in-nymi formami wolontariatu.
Wolontariat hoApiAyjny ApoAobem na Aamotność
Czy wolontariat hospicyjny może być sposobem na kompensację braku kontaktu z innymi? Czy może być działaniem przeciw samotności? Wielu wolontariuszy twierdzi, że tak. Co więcej, praca w hospicjum może się także przyczynić do nawiązywania no-wych, wartościowych kontaktów. Wolontariusze zauważają, że rodzą się nie tylko związ-ki emocjonalne z chorymi i ich rodzinami, ale także pomiędzy hospicjantami. Trzy czwar-te zapytanych o to, czy hospicjum stwarza możliwości poznania ciekawych ludzi i nawią-zania kontaktów odpowiada, że tak bądź raczej tak.
WykreA 1. Wolontariat hospicyjny jako sposób przeciwko samotności
34% 29% 20% 17% Tak Raczej tak Raczej nie Nie
Źródło: Opracowanie własne
Niezwykle istotnych danych dostarcza analiza odpowiedzi wolontariuszy na pytanie, czy ich wolontariat może być sposobem na trudny czas we własnym życiu. Tylko co
Wolontariat hospicyjny seniorów 79 czwarty twierdził, że tak nie jest. Można zatem wnioskować, że aktywność społeczna i pomaganie innym może być odskocznią od własnych problemów i trosk, problemów dnia codziennego i problemów wynikających z aktualnych wydarzeń życiowych. Dalsza analiza (jakościowa) tego interesującego zjawiska pokazuje, że dla wielu dorosłych, a przede wszystkim starszych ludzi, hospicjum staje się drugim domem. Trudne sytuacje, które sprawiają, że dorośli odnajdują się jako wolontariusze w hospicjum to przede wszystkim śmierć bliskiej osoby. Praca wolontaryjna jawi się wtedy jako „spłata długu” za pomoc ze strony hospicjum, którą otrzymała bliska im osoba. Praca ta może mieć także charakter „spłaty długu” za oczekiwaną przez bliską osobę pomoc, której się nie udzieliło. Innymi sytuacjami wpływającymi na decyzję o zaangażowaniu się w pracę hospicyjną są uwarunkowania rodzinne, domowe czy społeczne. Część wolontariuszy, którzy wiele cza-su poświęcają na działania hospicyjne, to osoby przeżywające kryzys rodzinny. Jest to przemoc w domu, alkoholizm współmałżonka, wyizolowanie się, choroba bliskiej osoby. Wolontariat może być także formą przeżywania żałoby, pozostania w grupie hospicjan-tów bądź włączenia się po śmierci bliskiego do niej. Te i inne przykłady zdają się po-twierdzać założenie, że część wolontariuszy do pracy na rzecz drugiego człowieka moty-wuje bądź przyczynia się do takich działań własna sytuacja domowa.
Wolontariat hoApiAyjny inweAtyAją w karierę zawodową
W szczególności młodzi ludzie mogą wiązać swoją działalność społeczną z przyszłą pracą. Praktyka w pracy z chorymi może przyczynić się w przyszłości do znalezienia pra-cy, wyposaża w nowe umiejętności, kompetencje, wzbogaca wiedzę. Co czwarty respon-dent przyznaje, że praca wolontaryjna była dla niego wejściem w świat pracy zawodowej. Aktywność w hospicjum jako wartość w późniejszej pracy zawodowej potwierdzają sami hospicjanci. Połowa respondentów twierdzi, że dzięki wolontariatowi w hospicjum przy-gotowani są oni lepiej do zdobycia innej pracy zawodowej. Chodzi tu przede wszystkim o pozyskanie kompetencji interpersonalnych, które jawią się jako aktywne słuchanie, mówienie, współpracę z chorym itp.
WykreA 2. Umiejętności, w jakie wyposaża działalność hospicyjna
28 24 16 14 0 10 20 30 Komunikacji interpersonalnej Zdolności empatii Umiejętności dawania wsparcia Inna odpowiedź