2.1. Stosunki polsko ‑radzieckie/rosyjskie w schyłkowej fazie ZSRR (1989–1991)
W literaturze przedmiotu nie ma jednej, powszechnie przyjętej cezury głów‑
nych etapów stosunków Rzeczypospolitej Polskiej z Federacją Rosyjską jako głównym, ale nie jedynym, sukcesorem formalnoprawnym byłego Związku So‑
cjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR)1. Fazą bezpośrednio poprzedzają‑
cą międzypaństwowe relacje RP – FR były lata 1989–1991, okres postępującej w przyspieszonym tempie dezintegracji ZSRR (faza schyłkowa ZSRR)2, w którym to okresie nowi decydenci polskiej polityki zagranicznej wywodzący się z „Soli‑
* Rozdział ten jest znacznie rozszerzoną wersją mojego artykułu, który ukazał się w roku 2013. Zob. M. Stolarczyk: Rosja w polityce zagranicznej Polski w okresie pozimnowojennym (aspekt polityczny). W: „Studia Politicae Universitatis Silesiensis”, T. 11. Red. J. Iwanek, M. Sto‑
larczyk, współpr. R. Glajcar. Katowice 2013.
1 Zarówno powstanie, jak też zniknięcie państw, stwarza w stosunkach międzynarodowych problem sukcesji, czyli przejęcia praw i obowiązków w odniesieniu do określonego terytorium.
Sukcesja to rezultat zmiany zwierzchnictwa terytorialnego nad częścią lub całością określonego terytorium państwowego. Przedmiotem sukcesji mogą być umowy międzynarodowe, zobowią‑
zania i prawa pozatraktatowe, członkostwo w organizacjach międzynarodowych. R. Bierza‑
nek, J. Symonides: Prawo międzynarodowe publiczne. Wyd. VII. Warszawa 2002, s. 124–125.
Przykładowo, Federacja Rosyjska stała się jedynym sukcesorem ZSRR jeśli chodzi o członkostwo w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. Jednakże dopiero po kilku latach od rozpadu ZSRR, w wyniku kolejnych porozumień międzynarodowych, Rosja stała się jedynym sukcesorem arsenału nukle‑
arnego byłego ZSRR oraz jedynym sukcesorem w zakresie przejęcia całego zadłużenia radziec‑
kiego i wszystkich aktywów byłego ZSRR.
2 ZSRR został rozwiązany w grudniu 1991 r. Jednocześnie w tym samym czasie utworzono luźną formę współpracy państw powstałych na byłym obszarze ZSRR, oprócz państw nadbałtyc‑
kich, w postaci Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP).
darności” dokonali zasadniczej redefinicji polskiej racji stanu zarówno w aspek‑
cie wewnętrznym (gospodarka rynkowa i demokracja parlamentarna), jak i zewnętrznym (odzyskanie pełnej suwerenności w relacjach z ZSRR oraz zacieś‑
nienie stosunków z państwami Zachodu). W przeciwieństwie do wymuszonego następstwami II wojny światowej i realiami systemu jałtańsko ‑poczdamskiego, dominującego w polityce polskiej do 1989 roku kierunku wschodniego, po roku 1989 prymat zyskał kierunek zachodni, w tym dążenie do zmiany sojuszy i in‑
stytucjonalnego połączenia Polski z Europą Zachodnią (trwałe związanie Polski z Zachodem). Istotą nowej polskiej racji stanu realizowanej w polityce zagranicz‑
nej wobec ZSRR było odzyskanie przez Polskę suwerenności i ułożenie relacji z ZSRR na nowych, równoprawnych relacjach, pozbawionych balastu ideologicz‑
nego i zależności typu satelickiego.
Proces przebudowy stosunków nowej Polski ze zbliżającym się do rozpadu ZSRR w „kierunku właściwego kształtowania wspólnych interesów, dobrosą‑
siedzkiej współpracy i partnerstwa opartego na równych prawach”3 rozłożo‑
ny był w czasie. Bardzo znaczący tego przejaw stanowiło stopniowe dążenie nowej polskiej dyplomacji kierowanej przez Krzysztofa Skubiszewskiego do rozwiązania głównych struktur „bloku radzieckiego” (sojuszy dwustronnych, Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej oraz Układu Warszawskiego)4. Jedną z cech charakterystycznych polityki wschodniej rządu Tadeusza Mazowieckiego (12 IX 1989 – 14 XII 1990) i gabinetu Jana Krzysztofa Bieleckiego (12 I 1991 – 5 XI 1991) była przygotowana w pierwszej połowie 1990 roku, a realizowana od jesieni 1990 roku, tzw. koncepcja dwutorowości: rozwijania równoprawnych stosunków z władzami centralnymi ZSRR (Moskwą) z jednoczesnym ustano‑
wieniem i rozwijaniem stosunków z kierownictwami i elitami radzieckich re‑
publik związkowych, przede wszystkim w najbliższym sąsiedztwie Polski, oraz deklarowanym wsparciem dla postępującego w tym czasie na obszarze ZSRR procesu proklamowania państwowej suwerenności przez kolejne republiki5. Jed‑
nym z najważniejszych przejawów postępowania na tym „drugim torze” było uznanie przez RP niepodległości Litwy (26 VIII 1991) i nawiązanie z nią stosun‑
ków dyplomatycznych6 oraz uznanie jako pierwsze państwo na świecie państwo‑
wości Ukrainy (2 XII 1991). Jak pisał Jerzy Marek Nowakowski, polityka rządu polskiego wobec dążeń niepodległościowych Litwy i innych republik ZSRR była
3 Zob. Exposé ministra K. Skubiszewskiego wygłoszone w Sejmie w dniu 26 kwietnia 1990 r.
„Rzeczpospolita”, 28–29 IV 1990.
4 Pod względem formalnym wszystkie struktury RWPG zostały ostatecznie rozwiązane na mocy porozumienia podpisanego przez państwa członkowskie 28 czerwca 1991 r., a przez pań‑
stwa Układu Warszawskiego – 1 lipca 1991 r. W tym kontekście warto wspomnieć, że w swoim exposé z 12 września 1989 r. premier T. Mazowiecki potwierdzał jeszcze zobowiązania sojuszni‑
cze Polski wobec Układu Warszawskiego.
5 Szerzej zob. K. Fedorowicz: Polityka Polski wobec Rosji, Ukrainy i Białorusi w latach 1989–2010. Poznań 2011, s. 49–56.
6 Umowa z dnia 2 września 1991 r. weszła w życie 5 września 1991 r.
2.1. Stosunki polsko radzieckie/rosyjskie… 147 niezwykle ostrożna i wyważona. „Przeważał pogląd, iż należy zachować po‑
wściągliwość, ponieważ nie można przewidzieć, jakie ugrupowania w Związku Sowieckim wyjdą zwycięsko z konfliktu o władzę”7.
Do głównych problemów spornych w okresie schyłkowym stosunków polsko ‑radzieckich w latach 1989–1991 należały kwestie dotyczące: wniosku strony polskiej z września 1990 roku8 o zapoczątkowanie rozmów9 na temat tempa i ostatecznego terminu wycofania oddziałów radzieckich (sowieckich) z terytorium Polski10; odmiennych wizji bezpieczeństwa narodowego i mię‑
dzynarodowego w Europie, w tym radzieckiej/rosyjskiej propozycji zgłoszonej w czasie negocjowanego w roku 1991 traktatu polsko ‑radzieckiego/rosyjskiego zakazu uczestniczenia w sojuszach uznawanych przez drugą stronę za wrogie, co po polskiej stronie interpretowano jako próby ograniczenia suwerennych praw Polski do uczestnictwa w jakichkolwiek sojuszach polityczno ‑wojskowych skie‑
rowanych przeciw drugiej stronie11; regulacji wzajemnego zadłużenia; zaszłości historycznych (rozliczenia zbrodni katyńskiej – rozstrzelania w roku 1940 na podstawie decyzji Biura Politycznego KC WKP (b) z 5 marca 1940 r. ok. 17 tys.
polskich jeńców wojennych, oficerów i podoficerów w Katyniu, Miednoje, pod Charkowem i w innych miejscowościach byłego ZSRR12, odszkodowań za wysie‑
7 J.M. Nowakowski: Polska polityka wschodnia w 1991 roku. „Rocznik Polskiej Polityki Za‑
granicznej 1991” 1993, s. 79–80.
8 Charakterystyczne, że w pierwszej połowie 1990 r. w Polsce nie podnoszono oficjalnie sprawy wycofania wojsk radzieckich z jej terytorium. W sposób formalny polskie władze ogłosiły zamiar wycofania wojsk radzieckich 7 września 1990 r. Tego dnia minister spraw zagranicznych Polski, Krzysztof Skubiszewski, przekazał ambasadorowi ZSRR w Polsce, Jurijowi Kaszlewowi, notę wzywającą do niezwłocznego podjęcia rozmów w tej kwestii.
9 Rozmowy na temat wycofania wojsk radzieckich z Polski rozpoczęły się z inicjatywy stro‑
ny polskiej w grudniu 1990 r.
10 Szacowano, że w latach 1989–1990 oddziały radzieckie stacjonujące w Polsce (Północna Grupa Wojsk Radzieckich, z dowództwem w Legnicy) liczyły ok. 62–66 tys. żołnierzy rozmiesz‑
czonych w 59 miejscowościach na terenie kraju. M. Menkiszak: Trudne sąsiedztwo: problema‑
tyka bezpieczeństwa w stosunkach Polski z ZSRR i Rosją w latach 1989–2000. W: Polska polityka bezpieczeństwa 1989–2000. Red. R. Kuźniar. Warszawa 2001, s. 164. W dniu 10 grudnia 1991 r.
zostało parafowane wstępne polsko ‑radzieckie porozumienie dotyczące kompromisowego termi‑
narza wycofania wojsk radzieckich z Polski. Ustalono konkretne daty: 15 listopada 1992 r. jako koniec działalności jednostek bojowych Armii Radzieckiej, a koniec 1993 r. – jako ostateczny termin wyjścia ostatniego żołnierza tej armii z terytorium Polski.
11 Był to główny element tzw. doktryny Kwiecińskiego/Falina, w myśl której władze ZSRR traktowały nadal nasz region jako „strefę interesów” ZSRR.
12 W czasie wizyty T. Mazowieckiego w ZSRR (23–27 XI 1989) premier rządu polskiego pod‑
kreślał znaczenie wyjaśnienia trudnych spraw w historii stosunków obu państw, a przede wszyst‑
kim zbrodni katyńskiej, dla nowego etapu stosunków polsko ‑rosyjskich, w tym dla prawdziwego pojednania obu narodów.
W październiku 1989 r. polski prokurator generalny wystąpił do swego radzieckiego odpo‑
wiednika z wnioskiem o wszczęcie śledztwa w sprawie polskich oficerów i podoficerów zamor‑
dowanych w 1940 roku w Katyniu, Miednoje i pod Charkowem, a także o rehabilitację 16 przy‑
dlenia i prześladowania w okresie stalinowskim, potępienia układu Ribbentrop‑
‑Mołotow), swobody żeglugi przez Cieśninę Pilawską, problemów gospodarki polskiej związanych z decyzją strony radzieckiej o przejściu w wymianie han‑
dlowej z Polską od 1 stycznia 1991 roku na rozliczenia dewizowe (strona polska sama zaproponowała wprowadzenie w rozliczeniach z ZSRR przejrzystych zasad rynkowych zamiast fikcyjnego pieniądza, jakim był rubel transferowy, ale po‑
stulowała ich ewolucyjne wprowadzenie)13.
W całym okresie po II wojnie światowej, aż do 1989 roku włącznie, Związek Radziecki był największym partnerem handlowym Polski. Udział ZSRR w wy‑
mianie handlowej Polski wynosił pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku ok.
jednej czwartej. W roku 1990 ZSRR przesunął się na drugie, po RFN, miejsce na liście najważniejszych partnerów handlowych. Jego udział w polskim eksporcie wynosił 15,3%, a w imporcie – 18,7%. W 1991 roku nastąpił w tym zakresie dal‑
szy spadek. W polskim eksporcie do ZSRR dominowały wyroby przetworzone, a w imporcie – surowce14.
Większość wymienionych spraw spornych omawiana była w latach 1990–
1991 w czasie spotkań, na różnym szczeblu, przedstawicieli rządu polskiego i ra‑
dzieckiego i na forum tworzonych na te potrzeby zespołów roboczych. Oczywi‑
ście, zagadnienia te były także przedmiotem rozmów na najwyższym szczeblu, w tym w czasie roboczej wizyty w ZSRR premiera RP, Jana Krzysztofa Bieleckie‑
go, (3–4 IV 1991) oraz w czasie spotkań ministrów spraw zagranicznych Polski i ZSRR, Krzysztofa Skubiszewskiego i Eduarda Szewardnadze.
Bardzo istotne dla realizacji interesów bezpieczeństwa Polski w roku 1990 było poparcie przez ZSRR (podobnie jak i przez USA, Francję i Wielką Brytanię) dążeń polskiej dyplomacji do traktatowego potwierdzenia zachodniej granicy polskiej w kontekście przyspieszonego w latach 1989–1990 procesu zjednocze‑
wódców Polskiego Państwa Podziemnego porwanych i osądzonych przez władze stalinowskie w 1945 r. Natomiast w kwietniu 1990 r. prezydent ZSRR, M. Gorbaczow uznał odpowiedzialność stalinowskich władz za zbrodnię katyńską i przekazał Polsce część dokumentów dotyczących tej zbrodni. Zob. M. Menkiszak, M.A. Piotrowski: Polska polityka wschodnia. W: Polityka zagra‑
niczna RP 1989–2002. Red. R. Kuźniar, K. Szczepanik. Warszawa 2002, s. 215.
13 Istotną rolę w podjęciu tej decyzji przez polski rząd, w wyniku której doszło do załamania wzajemnych obrotów handlowych i utraty rosyjskich rynków zbytu przez wiele polskich przed‑
siębiorstw, odgrywały względy polityczne, by w ten sposób zrzucić z siebie zależność od „wiel‑
kiego brata”. W. Bonusiak: Polska – Rosja. Stosunki gospodarcze, bezpieczeństwo energetyczne.
W: Polska wobec wyzwań bezpieczeństwa narodowego. Red. K. Budzowski. Kraków 2010, s. 147–
148; R. Kuźniar: Droga do wolności. Polityka zagraniczna III Rzeczypospolitej. Warszawa 2008, s. 73–77. Po stronie radzieckiej decyzja o przejściu z dniem 1 stycznia 1991 r. na rozliczenia wol‑
nodewizowe i bieżące ceny światowe motywowana była przekonaniem, że dotychczasowy cha‑
rakter rozliczeń w ramach RWPG był znacznym obciążeniem dla gospodarki radzieckiej i formą subsydiowania Polski i innych państw tego ugrupowania. B. Durka: Polsko ‑radzieckie stosunki gospodarcze w nowych uwarunkowaniach. „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1991” 1993, s. 90 i nast.
14 B. Durka: Polsko ‑radzieckie stosunki gospodarcze w nowych uwarunkowaniach…, s. 89.
2.1. Stosunki polsko radzieckie/rosyjskie… 149 nia państwowego Niemiec i związanej z tym konferencji „2+4” w roku 1990 dotyczącej zewnętrznych aspektów zjednoczenia Niemiec15. Jednocześnie jeden z istotnych problemów spornych w stosunkach polsko ‑radzieckich w roku 1991 dotyczył tranzytu wojsk radzieckich wycofywanych z obszaru byłej NRD. Wła‑
dze polskie nie wyrażały zgody na tranzyt drogowy. Natomiast zgodę na tranzyt kolejowy uzależniały od uzyskania prawa kontroli transportów oraz otrzymania opłat tranzytowych w walutach wymienialnych16.
Minister spraw zagranicznych Polski, Krzysztof Skubiszewski, dokonując oceny stanu bezpieczeństwa Polski pod koniec 1991 roku, pisał, że „zewnętrzne zagrożenie przestało istnieć w tym sensie, że nikt nie zamierzał dokonać wobec Polski agresji lub interwencji zbrojnej ani nie kwestionował naszych granic. Na‑
sze bezpośrednie sąsiedztwo na Wschodzie pozostawało jednak niestabilne”17. Rozwój sytuacji na obszarze ZSRR stanowił najpoważniejsze wyzwanie dla polityki zagranicznej Polski. Niestabilność na tym obszarze i wzrost poczucia nieprzewidywalności rozwoju sytuacji na obszarze poradzieckim spowodował, przeprowadzony 19 sierpnia 1991 roku, przez przeciwników polityki Micha‑
iła Gorbaczowa nieudany zamach stanu (tzw. pucz Janajewa). Jednym z jego najpoważniejszych efektów było bardzo znaczące osłabienie władzy prezyden‑
ta ZSRR, M. Gorbaczowa, wzmocnienie tendencji dezintegracyjnych w ZSRR i wzmocnienie roli Borysa Jelcyna w tym procesie, który od 10 lipca 1991 roku sprawował urząd prezydenta Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.
Dla nowej polityki wschodniej RP w roku 1991, zmierzającej do odzyskania pełnej suwerenności w stosunkach z ZSRR, niezwykle istotne było parafowanie w Moskwie w dniu 26 października 1991 roku przez wiceministrów spraw zagra‑
nicznych Polski i ZSRR układu o wycofaniu wojsk radzieckich (Północnej Grupy Wojsk)18 z terytorium RP. Zgodnie z nim, jednostki bojowe armii radzieckiej miały opuścić terytorium Polski do połowy listopada 1992 roku. Dłużej, bo do końca 1993 roku, miały pozostać jednostki pomocnicze, zabezpieczające ewaku‑
ację wojsk rosyjskich (poradzieckich) z Niemiec. Mimo, że parafowanie układu o wyprowadzeniu wojsk radzieckich miało miejsce 26 października 1991 roku,
15 W „Traktacie o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec” z 12 września 1990 r., któ‑
ry finalizował cykl konferencji „2+4” znalazł się m.in. następujący zapis: „Zjednoczone Niem‑
cy i Rzeczpospolita Polska potwierdzą istniejącą między nimi granicę w traktacie wiążącym z punktu widzenia prawa międzynarodowego”. Realizacja tego zapisu nastąpiła poprzez podpisa‑
nie w dniu 14 listopada 1990 r. „Traktatu między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o potwierdzeniu istniejącej między nimi granicy”. Zob. J. Barcz: Udział Polski w konfe‑
rencji „2+4”. Aspekty prawne i proceduralne. Warszawa 1994.
16 J.M. Nowakowski: Polska polityka wschodnia w 1991 roku…, s. 80–81.
17 K. Skubiszewski: Polska polityka zagraniczna w 1991 roku. „Rocznik Polskiej Polityki Za‑
granicznej 1991” 1993, s. 16.
18 Liczebność Północnej Grupy Wojsk na terytorium Polski w lutym 1991 r. wynosiła ok.
53 tys. żołnierzy.
a jego podpisanie w dniu 22 maja 1992 roku, wycofywanie wojsk radzieckich z Polski rozpoczęło się 8 kwietnia 1991 roku, kiedy to garnizon w Bornem Su‑
linowie opuściła stacjonująca tam jednostka rakiet. Ostatnią jednostką bojową (już armii rosyjskiej nie radzieckiej), która opuściła granice Polski, była brygada kutrów rakietowych ze Świnoujścia (28 X 1992). Od końca października 1992 roku na terytorium Polski nadal pozostawały jednostki pomocnicze, zabezpie‑
czające tranzyt wojsk poradzieckich z Niemiec.
Po rozwiązaniu Układu Warszawskiego i sojuszy dwustronnych19 zawartych między byłymi państwami „bloku wschodniego” w polityce bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego Polski przyjęto dwie podstawowe zasady:
po pierwsze, Europa powinna być traktowana jako jednolity obszar bezpie‑
czeństwa; po drugie, Europa Środkowa nie może być strefą zmniejszonego bezpieczeństwa, „szarą” strefą bezpieczeństwa czy strefą buforową, podatną na rywalizację mocarstw o wpływy20. Politycy polscy zdecydowanie popierali amerykańską obecność polityczną i militarną w Europie, którą oceniali jako niezbędną do zachowania stabilności i bezpieczeństwa w Europie21. Akcento‑
wali gotowość Polski do członkostwa w już istniejących strukturach bezpie‑
czeństwa ogólnoeuropejskiego i uznawali NATO za kluczowy element bezpie‑
czeństwa europejskiego. Janusz Prystrom pisał: „Chociaż w 1991 r. Polska nie występowała formalnie do NATO z propozycją uzyskania członkostwa, natow‑
ska opcja sojusznicza była postrzegana jako główna rękojmia bezpieczeństwa państwa. W praktyce nastawiono się na stopniowy rozwój współpracy z tym sojuszem”22. Po stronie polskiej, oprócz dążenia do instytucjonalizacji kontak‑
tów z NATO, pojawiały się propozycje udzielenia przez NATO gwarancji bez‑
pieczeństwa dla Polski i innych państw Europy Środkowej i Wschodniej czy
„parasola bezpieczeństwa” NATO dla państw tego subregionu. Wśród państw członkowskich NATO w owym czasie nie było woli politycznej do tego rodza‑
ju zobowiązań. Powołana do życia 20 grudnia 1991 roku Północnoatlantycka Rada Współpracy (North Atlantic Treaty Council), tworząca instytucjonalną formę współpracy państw członkowskich NATO i byłych państw członkow‑
skich Układu Warszawskiego, była interpretowana, szczególnie w państwach
19 Jedną z przyczyn wygaśnięcia umów będących podstawą formalno ‑prawną sojuszy dwu‑
stronnych Polski z państwami byłego „bloku wschodniego” (traktatów sojuszniczych), na którą powoływały się nowe grupy rządzące zarówno w Polsce jak i w pozostałych państwach byłego
„bloku wschodniego”, była zasadnicza zmiana okoliczności. Nie budzi wątpliwości, że rozpo‑
częte w roku 1989 zmiany ustrojowe w tych państwach, oznaczały pod tym względem zasadni‑
czą zmianę okoliczności w stosunku do okresu, kiedy to w kolejnych latach począwszy od roku 1945 podpisywane były a następnie przedłużane, dwustronne traktaty sojusznicze Polski z ZSRR i z pozostałymi państwami „bloku radzieckiego”.
20 J. Prystrom: Problemy bezpieczeństwa w polityce zagranicznej Polski. „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1991” 1993, s. 27.
21 K. Skubiszewki: Polska polityka zagraniczna w 1991 roku…, s. 20.
22 J. Prystrom: Problemy bezpieczeństwa…, s. 30.
2.1. Stosunki polsko radzieckie/rosyjskie… 151 Trójkąta Wyszehradzkiego, jako swoisty przejściowy substytut ich członkostwa w zachodnim Sojuszu23.
Wraz z przyspieszeniem w drugiej połowie 1991 roku procesu rozpadu ZSRR zintensyfikowana została w Polsce dyskusja na temat określenia perspektywy działań Polski na Wschodzie. Jerzy Marek Nowakowski pisał, że w toku debat na ten temat zarysowały się trzy opcje: „jedna, którą można nazwać zachowawczą, zakładała duże prawdopodobieństwo przetrwania struktur sowieckich i stawiała na Gorbaczowa; opcja druga, można nazwać ją prometejską, stawiała na unie‑
zależniające się republiki sąsiedzkie, ze szczególnym uwzględnieniem Ukrainy, postulując politykę niechętną wobec Rosji i ignorującą istnienie Kremla jako so‑
wieckiego ośrodka władzy. Wreszcie opcja trzecia (bodaj najczęściej reprezento‑
wana) zakładała konieczność normalizacji stosunków z Rosją. Żadna z nich nie zdobyła ewidentnej przewagi. Powszechnie doceniano jednak znaczenie stosun‑
ków z Rosją i Ukrainą dla interesów Polski”24.
Po formalnym rozwiązaniu ZSRR w grudniu 1991 roku po raz pierwszy od czasów jagiellońskich państwo polskie nie znalazło się w bezpośrednim, obejmu‑
jącym całą granicę wschodnią, sąsiedztwie Rosji czy, jak to było przez kilka dzie‑
sięcioleci, sąsiedztwie ZSRR. Granica polsko ‑radziecka liczyła 1252 km, z kolei granica polsko ‑rosyjska przy obwodzie kaliningradzkim – 209 km. Po rozpa‑
dzie ZSRR Polska na wschodzie graniczy, oprócz Rosji (poprzez enklawę kali‑
ningradzką) z Litwą, Białorusią i Ukrainą. Państwa te to wspólni sąsiedzi Polski i Rosji. Granica zachodnia Rosji cofnęła się (oprócz enklawy kaliningradzkiej) do stanu z początku XVII wieku. Z tych już tylko względów sytuacja geopo‑
lityczna Polski w okresie pozimnowojennym stała się zdecydowanie bardziej korzystna niż w okresach minionych. Za główne etapy na drodze do poprawy geopolitycznego usytuowania Polski wobec Rosji po roku 1989 uznaje się za‑
zwyczaj: ostateczny rozpad w latach 1989–1991 bloku wschodniego i struktur go symbolizujących (m.in. rozpad sojuszy dwustronnych; RWPG; UW) i zdecydo‑
wane pomniejszenie wpływów rosyjskich w Europie Środkowej (Rosja, w sensie jej strefy wpływów, została odepchnięta na wschód); rozszerzenie NATO w 1999 roku o Polskę, Czechy i Węgry oraz rozszerzenie NATO w roku 2004, kiedy to przyjęto do tego sojuszu m.in. państwa nadbałtyckie (Litwę, Łotwę i Esto‑
nię) i związany z tymi rozszerzeniami wzrost wpływów Stanów Zjednoczonych w tej części Europy, przede wszystkim w płaszczyźnie politycznej i bezpieczeń‑
stwa; rozszerzenie Unii Europejskiej w roku 2004 m.in. o Polskę i państwa nad‑
bałtyckie.
Po rozpadzie ZSRR decydenci polityki zagranicznej Polski stanęli przed za‑
daniem określenia na nowo celów polskiej polityki wschodniej, w tym jej prio‑
rytetów oraz określenia środków i metod ich realizacji. Wypracowanie spójnej
23 Ibidem, s. 32–35.
24 J.M. Nowakowski: Polska polityka wschodnia w 1991 roku…, s. 87.
koncepcji i opartej na niej polityki było tym trudniejsze, że cały obszar pora‑
dziecki znajdował się w okresie przejściowym i charakteryzował się brakiem stabilności.
2.2. Budowa podstaw traktatowych (1992–1993)
Etap ten charakteryzował się odzyskaniem pełnej suwerenności przez Pol‑
skę w relacjach z Federacją Rosyjską, czego najbardziej wymownym przykładem było wycofanie w roku 1993 ostatnich oddziałów byłej armii radzieckiej stacjo‑
nujących w Polsce oraz przyjęcie nowych regulacji formalnoprawnych stanowią‑
cych podstawę w tym zakresie dla nowego etapu stosunków polsko ‑rosyjskich.
Najważniejszym porozumieniem w tym obszarze był negocjowany jeszcze ze stroną radziecką w roku 1991 i parafowany z ZSRR 10 grudnia 1991 roku, a pod‑
pisany już z Federacją Rosyjską (22 V 1992) w trakcie wizyty prezydenta RP Lecha Wałęsy w Moskwie „Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Federacją Rosyjską o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współpracy”25. W tym samym dniu, jak już zostało wspomniane, podpisano też m.in. układ kończący negocjacje rozpo‑
częte w listopadzie 1990 roku w sprawie wycofania wojsk Federacji Rosyjskiej z terytorium Polski26 oraz umowę o tranzycie przez terytorium RP wojsk FR wy‑
cofywanych z terytorium zjednoczonych w roku 1990 Niemiec. Polsko ‑rosyjski traktat polityczny, mimo że nie rozwiązywał wielu problemów spornych, otwie‑
rał drogę do normalizacji i szerokiej współpracy Polski i Rosji. Strony zobowią‑
zywały się w nim m.in. do „zaufania, równouprawnienia i wzajemnego szacun‑
ku”27 oraz „poszanowania suwerenności, nienaruszalności granic, integralności terytorialnej, nieingerencji w sprawy wewnętrzne” (art. 1)28. Wykluczały możli‑
wość użycia siły lub groźby jej użycia w stosunkach wzajemnych i zobowiązały
25 Traktat wszedł w życie 8 maja 1993 r., po wymianie dokumentów ratyfikacyjnych. Zob.
Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Federacją Rosyjską o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współ‑
pracy. W: J. Kukułka: Traktaty sąsiedzkie Polski odrodzonej. Wrocław 1998, s. 226–231. Traktat zawarty został na 15 lat. Ulegał on automatycznemu przedłużeniu każdorazowo na okres 5 lat, jeżeli żadna ze stron nie wypowie go na 6 miesięcy przed upływem danego okresu. Należy od‑
notować, że w roku 1992 Polska zawarła także układy międzypaństwowe z innymi wschodnimi sąsiadami: z Ukrainą (18 V) oraz z Białorusią (23 VI).
26 W miesiącach poprzedzających podpisanie traktatu polsko ‑rosyjskiego trwała dyskusja m.in. w sprawie propozycji strony rosyjskiej utworzenia przedsiębiorstw o kapitale mieszanym opartym na majątku pozostawionym w Polsce przez Północną Grupę Wojsk. Ostatecznie, w wy‑
niku negatywnego stanowiska Polski wobec tych propozycji, strona rosyjska zrezygnowała z pro‑
niku negatywnego stanowiska Polski wobec tych propozycji, strona rosyjska zrezygnowała z pro‑