I. Struktura demograficzna

Wskaźników struktury demograficznej nie można odbierać jako elementu statycz­ nego, ale jako parametr odznaczający się silną dynamiką zmian w liczbie, struktu­ rze, rozłożeniu przestrzennym mieszkańców itp. Oprócz czynników, które można obiektywnie wyrazić liczbowo (np. liczba obywateli, współczynnik urodzeń i zgo­ nów, struktura wiekowa itp.), ważną rolę odgrywają też czynniki odnoszące się do jakościowego określenia struktury ludności (np. narodowościowa, religijna itp.). Ich wartość nie zawsze może być wyrażona w cyfrach, jednakże mogą mieć wpływ pozytywny, o ile wyrażają homogeniczność, solidarność i lojalność w stosunku do państwa i jego polityki wewnętrznej lub zewnętrznej, ale również mogą wpływać negatywnie, jeżeli wyrażają narodowościową, etniczną, religijną i polityczną he- terogeniczność, która prowadzi do wewnętrznych różnic i konfliktów.

Ilościowa charakterystyka struktury demograficznej16

Parametry ilościowe charakteryzują się silną dynamiką w zależności od liczby lud­ ności, struktury, rozmieszczenia przestrzennego itp. Z demograficznego punktu widzenia istotne są przede wszystkim takie zmiany w strukturze demograficznej, które wpływają na wielkość i rozłożenie populacji. Ruchy ludności mogą być dwo­ jakie:

a) naturalny ruch populacji (zmiany wewnętrzne), czyli proces naturalnego roz­ mnażania się i umieralności ludzi, którego wynikiem jest przyrost lub ubytek naturalny,

b) ruch migracyjny (zmiany zewnętrzne), czyli zmiany struktury demograficznej związane z wyprowadzaniem się (emigracja) lub przyjazdem (imigracja) lud­ ności. Na podstawie obu tych procesów można mówić o migracyjnym przyro­ ście lub ubytku ludności.

Ruch demograficzny P jest wynikiem działania następujących czynników: - liczby narodzeń (N),

- liczby zgonów (M), - liczby imigrantów (I), - liczby emigrantów (E). co można wyrazić równaniem:

P = (N-

m )+(i-e)

Naturalny ruch demograficzny charakteryzują dwa przeciwstawne zjawiska: współczynnik urodzeń i umieralność. Wynikiem jest przyrost naturalny (N > M), lub ubytek naturalny (N < M), który można wyrazić jako:

N M

¿=—.1000-—.1000

s s

k - relatywny przyrost (ubytek) naturalny N - liczba żywych porodów

M - liczba zgonów

S-średni stan liczbowy ludności

Istotnym wskaźnikiem procesu reprodukcji jest współczynnik urodzeń, który wyraża następujący związek:

¿V

T] =—.1000 5

Oznaczenie symbolów tożsame ze wzorem poprzednim.

Struktura demograficzna, określana według płci i wieku, należy do podsta­ wowej charakterystyki ludności. Oprócz dostarczenia istotnych informacji w celu opracowania demograficznych i geograficznych modelów demograficznych, ma ona znaczenie również przy określaniu zasobów ludzkich dla potrzeb gospodarki i obrony (sił zbrojnych). Struktura demograficzna ze względu na płeć jest najczę­ ściej wyrażana za pomocą indeksu maskulinizmu (IJ lub indeksu feminizmu (lf), które reprezentują wzajemny podział osób jednej płci w stosunku do drugiej:

/„,=—.1000

f

Ir =— .1000 r M

M - liczba mężczyzn w obserwowanym zbiorze F - liczba kobiet w obserwowanym zbiorze

5. Środowisko w naukach o bezpieczeństwie 117

Wiekową strukturę populacji określa się według podstawowych grup wieko­ wych, które dzielą obywatelstwo na grupy:

- przedprodukcyjna (0-17 lat),

- produkcyjna (18-64 lat dla mężczyzn, 18-59 lat dla kobiet),

- poprodukcyjna (65 i więcej lat dla mężczyzn, 60 i więcej lat dla kobiet). Analizę złożenia struktury wiekowej umożliwia indeks witalności, który okre­ śla stosunek przedprodukcyjnej (Np) i poprodukcyjnej (Npp) grupy ludności:

N

Ą=^.100

Wskaźnik ten umożliwia analizę wewnętrznej demograficznej witalności. Jego interpretację zawarto w poniższej tabeli.

Tab. 2. Klasyfikacja populacji według indeksu witalności

Wartość indeksu Typ populacji

301 i więcej silnie progresywny

201-300 progresywny

151-200 ustabilizowany rosnący

121-150 ustabilizowany

101-120 stagnacyjny

mniej niż100 regresywny

Źródło: opracowanie własne.

Ujemny przyrost demograficzny, przejawiający się stałym spadkiem udziału ludności zdolnej do pracy w stosunku do ludności w wieku emerytalnym, niepro­ dukcyjnym, wpływa negatywnie na system socjalny państwa, który może stracić zdolność realizacji funkcji socjalnej i zagrozić społecznej równowadze w regionie.

Analiza jakościowych czynników struktury demograficznej

Oprócz czynników, które mogą być w określonym, obiektywnym wymiarze wy­ rażone liczbowo, ważną rolę odgrywają również czynniki określające jakościowy wymiar populacji. Ich wartość i wpływ nie zawsze można wyznaczyć ilościowo. Mogą mieć pozytywny wpływ, jeżeli określają homogeniczność, solidarność i lo­ jalność w stosunku do państwa i jego polityki wewnętrznej czy zagranicznej. Ale mogą też wpływać negatywnie, jeżeli określają narodowościową, etniczną, religij­ ną i polityczną heterogeniczność, której skutkiem mogą być konflikty wewnętrz­ ne. Dla potrzeb analizowanego problemu należy określić skład narodowościowy i strukturę wyznaniową społeczeństwa.

Skład narodowościowy społeczeństwa jest istotną cechą charakteryzującą re­ gionalnie państwo i czynnikiem wskazującym stopień jedności obywateli. Z punk­ tu widzenia stabilności wewnętrznej państwa, analiza taka ma duże znaczenie dla poznania narodowościowej, etnicznej lub rasowej struktury ludności, kontekstu

historycznego, tworzenia struktury narodowościowej oraz formowania związków między grupami narodowościowymi.

Charakterystyczną cechą epoki globalizacji jest stała zmiana struktury naro­ dowościowej państw na skutek migracji (legalnej i nielegalnej). Według wyników obecnej polityki azylowej przewidywać można, że zjawisko to będzie mieć ten­ dencję rosnącą. Skutki napływu migrantów i rozszerzanie się struktury narodo­ wościowej, nie musi jednak komplikować sytuacji bezpieczeństwa. Ważne jest bowiem nastawienie lokalnych wspólnot. Wzrost liczby grup etnicznych i dia­ spor w jednym państwie może prowadzić do konfliktów społecznych. Imigranci wywołują w rdzennych mieszkańcach obawę przed utratą kontroli nad swoimi granicami, poczucie zagrożenia własnej niezależności, etnicznej homogeniczno- ści. Przybysze różnią się stylem życia, zwyczajami religijnymi i tradycją kulturową. W ekstremalnych sytuacjach napięcie między tubylcami i imigrantami może pro­ wadzić do wzrostu agresywności, rasizmu i ksenofobii.

Religijna struktura ludności odzwierciedla podział obywateli należących do poszczególnych organizacji religijnych i wyznaniowych. Stopień religijności lub religijna homogeniczność państwa może być czynnikiem jednoczącym. Dla we­ wnętrznej równowagi w państwie ważne jest, aby były zagwarantowane jednako­ we prawa dla wszystkich grup wyznaniowych. Poczucie krzywdy płynące z dyskry­ minacji lub religijne spory między poszczególnymi grupami wyznaniowymi mogą stać się przyczyną konfliktów wyznaniowych.

5.3.2.2. Zróżnicowanie społeczne ludności

Ostatnie lata XX wieku diametralnie zmieniły środowisko społeczne, głównie w państwach byłego bloku wschodniego. Transformacja polityczna i ekonomicz­ na doprowadziła do nowego społecznego zróżnicowania (dyferencjacji) społe­ czeństwa. Można zaobserwować coraz więcej jego oznak w do niedawna prawie homogenicznych społeczeństwach, na przykład:

- różnice w wynagrodzeniach, majątku, stylu życia pojedynczych osób i grup obywateli,

- powstanie zamkniętych, zarobkowych elit polityczno-ekonomicznych, niedo­ stępnych dla reszty społeczeństwa,

- powstanie licznej najniższej warstwy społecznej złożonej z ludzi będących na utrzymaniu państwa i organizacji charytatywnych.

Nowe podziały struktury społecznej różnią się zasadniczo od stratyfikacji funk­ cjonującej do 1989 roku - obecnie przypomina system rozwiniętych państw za­ chodnich. Jednak zróżnicowanie społeczeństwa nie zawsze jest postrzegane jako sprawiedliwe i zagraża poczuciu bezpieczeństwa obywateli. Do głównych przyczyn zachwiania wewnętrznej równowagi państwa i potencjalnych konfliktów należą: 1) zwiększająca się liczba rodzin o niskim statusie społeczno-ekonomicznym, 2) niewykorzystywanie możliwości stwarzanej przez nową strukturę społeczną,

głównie z powodu rozczarowania współczesnością,

3) wzrastający rozmiar i zasięg bezrobocia, zagrażający jednolitej strukturze spo­ łecznej,

5. Środowisko w naukach o bezpieczeństwie 119

4) zmniejszająca się różnica w dochodach i pozycji społecznej między warstwą średnią a najniższą,

5) nierówności na rynku pracy (dyskryminacja osób starszych, absolwentów szkół bez praktyki, kobiet samotnie wychowujących dzieci itp.),

6) wykluczenie niektórych grup społecznych (narodowościowych, etnicznych, wyznaniowych, politycznych) z życia społecznego i politycznego.

Część obywateli postrzega więc swoją sytuację jako krzywdzącą. Część klasy średniej odczuwa, że jest traktowana niesprawiedliwie - że choć pracuje, nie jest adekwatnie wynagradzana, stosownie do talentu i wysiłku, a często ich sytuacja jest gorsza od bezrobotnych żyjących na koszt państwa. W odczuciu części spo­ łeczeństwa nierówności zaniżają poczucie godności obywatelskiej, zanikają więzi społeczne i satysfakcja społeczeństwa jako całości. Takie odczucia często prowa­ dzą do szybkiego wzrostu przestępczości.

Ubóstwo

Czynnikiem, który wyraźnie wpływa na formowanie wewnętrznego środowiska bezpieczeństwa jest ubóstwo - jest też jednym z czynników limitujących rozwój ludzkości. Ogólnie mówiąc, ubóstwo to szczególne okoliczności, które nie pozwa­ lają ludziom nim dotkniętym uczestniczyć w życiu zbiorowym i w istotny sposób zmniejszają ich możliwości uczestniczenia w podstawowych instytucjach społecz­ nych, od rodziny poczynając, na wymiarze sprawiedliwości kończąc. Ubóstwo jest przyczyną wykluczenia społecznego.

Według Geista, ubóstwo jest sytuacją, w której pojedyncza osoba lub grupy społeczne nie są w stanie z własnych źródeł zaspokoić najbardziej podstawowych potrzeb egzystencjalnych17. Pojawia się tu po raz kolejny problem zdefiniowania najbardziej podstawowych potrzeb egzystencjalnych. Według jednej z definicji ubóstwa18, za najbardziej podstawowe potrzeby można uważać żywność, usługi i działalność, które są w społeczeństwie odbierane jako normalne, a także zasoby umożliwiające obywatelom wypełnianie obowiązków, które są od nich oczekiwa­ ne, stosownie do ich pozycji, roli i pozycji społecznej.

17 B. Geist, Sociologicky slovnik,Praha 1992.

18 A. Zilova, Neziaduce individualne a spolocenske konzekvencie chudoby, Banska Bystri­ ca 2005.

Ubóstwo bywa zróżnicowane obszarowo (wyraźnie wyższe jest na obszarach wiejskich i w regionach słabo rozwiniętych). Ekonomiczna słabość w środowisku wiejskim, w porównaniu z obszarami uprzemysłowionymi, prowadzi do ubóstwa powiązanego ze znacznym bezrobociem różnych grup społecznych i wysokim uzależnieniem od zasiłków socjalnych. Istnieją tak zwane regiony ubóstwa, któ­ re charakteryzują się wyraźnym wzrostem liczby osób przez dłuższy czas nieza- trudnionych i skazanych na pomoc socjalną, niskim wynagrodzeniem ludności ekonomicznie aktywnej, słabym poziomem uprzemysłowienia i usług, wyższym wskaźnikiem zatrudnionych w rolnictwie i nieobecnością nowoczesnej infrastruk­ tury. Grupami ryzyka są tu głównie osoby starsze (emeryci), rodziny wielodzietne

i niepełne, trwale bezrobotni, osoby z niskim wykształceniem, członkowie niektó­ rych grup etnicznych, imigranci.

5.3.2.3. Zróżnicowanie regionalne

Równowaga między regionami ma znaczny wpływ na wewnętrzną stabilność państwa. Nierównomierny rozwój jest przyczyną niepokojów ludności w mniej rozwiniętych regionach i migracji wewnętrznej. Analizując rozwój regionów nale­ ży wziąć pod uwagę następujące czynniki:

a) poziom społecznego, ekonomicznego i cywilizacyjnego rozwoju regionów: ocenia się różnice między regionami rozwiniętymi a zacofanymi. Wyraźne międzyregionalne zróżnicowanie przyczynia się przede wszystkim do aktywi­ zacji regionów o zadowalającym poziomie rozwoju gospodarczego, społecz­ nego i terytorialnego, z wysokim potencjałem socjalnym. Regiony bardziej za­ cofane, oznaczające się niedostatecznym rozwojem gospodarczym, wysokim bezrobociem są pasywniejsze i oczekują państwa - chodzi tu głównie o struk­ turalnie słabe osady wiejskie, starsze obszary z jednym rodzajem przemysłu i tereny o niewielkiej infrastrukturze;

b) charakter i częstotliwość napływu inwestycji kapitałowych do regionów: w tym sektorze wyraźniej widać zróżnicowanie regionów. Inwestycje trafiają częściej do regionów rozwiniętych, z zadowalającą infrastrukturą i dobrym dostępem komunikacyjnym, które są atrakcyjniejsze dla zagranicznych inwestorów. Nie­ równomierne rozłożenie inwestycji pogłębia więc różnice społeczno-ekono­ miczne między regionami, szczególnie między centrum a peryferiami; c) rozmiar bezrobocia i możliwości jego rozwiązywania: bezrobocie jest ciążą­

cym problemem gospodarczego i społeczno-ekonomicznego rozwoju regio­ nów. Wysoki poziom bezrobocia w obszarach bardziej zacofanych jest przy­ czyną powstawania konfliktów między grupami społecznymi;

d) jakość i aktywność potencjału ludzkiego jako głównego czynnika rozwoju: jego nierównomierne rozłożenie komplikuje społeczno-demograficzne wa­ runki dalszego rozwoju. Przyczyną tego negatywnego zjawiska jest fakt, że wraz z rosnącymi problemami obszarów wiejskich, dochodzi do migracji lud­ ności ekonomicznie aktywnej do miast (przestrzeni miejskich) oraz to, że mło­ dzi ludzie po skończeniu studiów nie wracają na wieś. Wieś się w ten sposób wyludnia, redukuje się jej ekonomiczny i intelektualny potencjał. Potencjał ludzki skupia się więc w wielkich miastach, blokując trendy rozwojowe we wsiach i mniejszych miastach;

e) przestrzenna pozycja regionu (lub miejscowości w ramach regionu): jest to źródło znacznej polaryzacji i międzyregionalnego zróżnicowania. Analizując ten czynnik można określić:

- poziom makro, na którym uwidacznia się niekorzystne usytuowanie regio­ nu w stosunku do państwa (np. sytuacja niektórych obszarów przygranicz­ nych i regionów poza głównymi pasami urbanizacji),

- poziomo średni, przejawiający się niekorzystną pozycją przestrzenną głów­ nie wsi, ale też regionów przygranicznych i słabo zurbanizowanych,

5. Środowisko w naukach o bezpieczeństwie ₁₂₁

- poziom mikro, na którym widać wpływy niekorzystnej pozycji regionu, miast i wsi.

Znaczący z perspektywy analizowania wewnętrznego środowiska bezpieczeń­ stwa jest również regionalny aspekt przestępczości. Przestrzeń jest znaczącym obszarem, a z powodów demograficznych, ekonomicznych i społecznych wyraź­ nie zdeterminowanym przez przestępczość.

Do wzrostu przestępczości przyczyniają się takie zjawiska, jak industrializacja, migracje, konflikty międzykulturowe, urbanizacja, środki masowego przekazu i kultura przemocy. Generalnie można przyjąć, że przestępczość, wykorzystując większy stopień anonimowości, skupia się w większych miastach. Natomiast naj­ lepsza sytuacja w zakresie bezpieczeństwa panuje w słabo zurbanizowanych ob­ szarach.