przyczyniło się do zwiększonego zainteresowania analizą innowacji na poziomie regionalnym. Różnice regionalne w poziomie działalności innowacyjnej mogą być znaczne, a wskazanie głównych cech i czynników sprzyjających działalności innowacyjnej oraz rozwojowi określonych sektorów na poziomie regionalnym może przyczynić się do lepszego zrozumienia procesów innowacyjnych i stanowić cenny wkład w kształtowanie polityki publicznej [OECD i Eurostat, 2008, s. 41]. Innowacyjność jest efektem skumulowania w regionie kapitału ludzkiego, społecznego, funkcjonowania instytucji otoczenia biznesu jak i dobrej infrastruktury [Gaczek, 2005, s. 9].
Regionalne różnice w poziomach działalności innowacyjnej polegają na identyfikowaniu głównych cech i czynników, które promują innowacje, działalność B+R określonych sektorów na poziomie regionalnym i mogą pomóc w procesach innowacyjnych oraz ocenie z punktu widzenia polityki innowacyjnej regionu. Dlatego rozwijane są regionalne systemy i strategie innowacji, w których zaznacza się obecność instytucji badawczych, dużych dynamicznych firm, gron przemysłu, kapitału dla przedsięwzięć innowacyjnych, silnych przedsiębiorczych środowisk to nowe elementy, które powinny znaleźć miejsce w ocenie innowacyjnych osiągnięć regionów. Tworzą one potencjał innowacyjny przez kontakty z dostawcami, klientami, uczestnikami i publicznymi instytucjami badawczymi. Ważną rolę w tym obszarze odgrywa również regionalna infrastruktura [OECD i Eurostat, 2008].
Innowacja jest procesem wielofazowym, uzależnionym od wielu zróżnicowanych czynników, wewnętrznych i zewnętrznych w stosunku do przedsiębiorstwa. Proces innowacji to powtarzająca się sekwencja cyklicznych działań [Gaczek, 2007]. Poszczególne fazy cyklu występują w pętli sprzężeń zwrotnych a przebieg procesu ułatwiają jednostki współpracujące w sieci powiązań, które uczestniczą w procesie innowacji, takie jak jednostki sektora B+R, jednostki pośredniczące oraz jednostki kanałów dystrybucji. Wykorzystanie w odpowiednim czasie aktualnych informacji i wiedzy w warunkach współpracy sieciowej warunkuje efektywny przebieg procesu innowacji. Innowacyjność gospodarki regionu nie jest, wobec tego prostą sumą zdolności i możliwości wprowadzania efektywnych zmian w przedsiębiorstwach. Czynniki innowacyjności obejmują:
czynniki wewnętrzne (zasobowe przedsiębiorstw) – wykorzystywane zasoby pracy
37
czynniki zewnętrzne – wynikające z impulsów dalszego i bliższego otoczenia
przedsiębiorstw, w tym otoczenia prawnego, rynkowego, politycznego, instytucjonalnego i przestrzennego, takie jak warunki makroekonomiczne, regulacje prawne dotyczące zakresu swobody działalności gospodarczej, krajowego systemu innowacyjnego, dostępności technologii, finansowania badań naukowych przez państwo, specyfika i otwartość rynku krajowego;
czynniki bliższego otoczenia przedsiębiorstwa – powiązane z sytuacją lokalną
i regionalną, kształtowane w dużym stopniu przez władze samorządu terytorialnego. Do tej grupy należą między innymi naturalne i demograficzne zasoby regionu, potencjał naukowo-badawczy, kapitał ludzki i społeczny regionu, instytucje regionalne, wewnętrzna polityka rozwoju wraz z regionalną polityką innowacyjną.
Na działalność badawczo-rozwojową oraz innowacyjną oddziałuje wiele determinant, zależnych od sytuacji ekonomicznej, politycznej i społecznej występującej w danym regionie. Kształtowanie procesów innowacyjnych wymaga identyfikacji czynników, które te procesy określają, jak również ekonomicznych mechanizmów, oddziałujących na te procesy. Jednocześnie należy uwzględnić konkretne, specyficzne cechy i warunki ekonomiczne występujące w podmiotach gospodarczych. Relacje zachodzące między procesami innowacyjnymi a ich uwarunkowaniami mają charakter sprzężenia zwrotnego (interakcyjność). Biorąc pod uwagę te spostrzeżenia, można stwierdzić, że:
złożoność związków między innowacyjnością a jej determinantami wymaga rozpatrywania ich interakcyjności,
procesy innowacyjne zachodzące w przedsiębiorstwach są rezultatem (wypadkową) wielu czynników pobudzających i pochodzących z otoczenia oraz wnętrza firmy,
ocena wpływu determinant na badane procesy innowacyjne wymaga określenia ich siły i kierunku oddziaływania,
należy dążyć do intensyfikacji działalności innowacyjnej i sfery badawczo-rozwojowej oraz zmiany jej struktury w przedsiębiorstwach, które w rozwiniętych gospodarkach stanowią podstawowe ogniwo działalności innowacyjnej,
działalność badawczo-rozwojowa przedsiębiorstw jest niezbędna do podnoszenia konkurencyjności podmiotów, które ją wprowadzają.
Na procesy innowacyjne wpływają liczne warunki występujące w otoczeniu takie jak natężenie konkurencji, dostępność zasobów finansowych, intensywność i wydajność produkcji, rozmiar rynku, system prawny, normy socjalne, poziom infrastruktury itp. Czynniki determinujące procesy innowacyjne w regionie najogólniej można podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne. Do zewnętrznych można zaliczyć: politykę państwa, mechanizmy rynkowe, system edukacji, potencjał naukowo-badawczy oraz typ sektora dominującego w regionie. Czynniki te zależą od uwarunkowań specyficznych dla danego regionu i w efekcie odmiennie oddziałują na procesy innowacyjne w poszczególnych regionach. Czynniki wewnętrzne to przede wszystkim zasoby rzeczowe, ludzkie i kapitałowe, którymi dysponuje przedsiębiorstwo.
Wśród determinant (czynników) innowacyjności w ujęciu regionalnym w literaturze wymienia się między innymi [Markowski, Kot, Stawasz, Stawasz,1997, s. 59]:
motywacyjny system prawno-patentowy,
różnorodność gospodarczą,
wysoki poziom wykształcenia,
akumulację kapitału i inwestowanie w B+R,
wyższe uczelnie i jednostki naukowo-badawcze,
współpracę biznesu i nauki,
38
skłonność do ryzyka,
klimat przedsiębiorczości,
sprawny system informacji,
mobilność przestrzenną mieszkańców,
dobrze funkcjonujący system komunikacji i transportu,
rozwinięty system kształcenia,
sprawnie funkcjonujący system ośrodków wspierania innowacji,
dostępność kapitału i kredytu.
Innowacyjność regionu można określić ustalając poziom innowacyjności poszczególnych grup czynników, które mają istotny wpływ na produkcję, dyfuzję, absorbcję i transfer technologii w regionie. Szerokie spektrum czynników innowacyjności regionu można pogrupować w następujące kategorie [Chądzyński, Nowakowska, Przygodzki, 2012, s. 144– 145; Nowakowska, Przygodzki, Sokołowicz, 2011, s. 61]:
innowacyjność przedsiębiorstw zlokalizowanych w regionie,
potencjał badawczo-rozwojowy regionu,
występowanie w regionie sprzyjających warunków do rozwoju przedsiębiorczości,
poziom kapitału ludzkiego i społecznego w regionie,
sprzyjające warunki do rozwoju współpracy międzynarodowej (np. korzystne warunki do napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych, czy też sprawnie funkcjonujący system wspierania procesów dyfuzji innowacji),
innowacyjność i przedsiębiorczość władz publicznych w regionie.
Stopień rozwoju i innowacyjności wskazanych wyżej czynników zależy przede wszystkim od kapitału ludzkiego. Właściwości obecnego w regionie kapitału ludzkiego związane z poziomem jego socjalizacji, zaufania społecznego, a także zakres wiedzy teoretycznej i jej koncentracja wpływają bezpośrednio na rozwój poszczególnych obszarów [Nowakowska, Przygodzki, Sokołowicz, 2011, s. 61]. Podstawową cechą współczesnej gospodarki jest wzrost znaczenia wiedzy i informacji jako źródła decydującego o tempie, kierunku i charakterze rozwoju społeczno-gospodarczego. Zdolność do tworzenia, wdrażania i rozprzestrzeniania innowacji wpływa na wzrost konkurencyjności podmiotów gospodarczych, regionów i poszczególnych krajów. Innowacje będące siłą napędową rozwoju umożliwiają odnowienie struktur gospodarczych oraz sprzyjają tworzeniu nowych form aktywności produkcyjnej, usługowej i organizacyjnej.
Procesy innowacyjne mają różny charakter i zależą od sytuacji gospodarek w których występują. Podstawową formą oddziaływania na procesy innowacyjne jest mechanizm rynkowy. Jednak w warunkach transformacji, gdy występują jeszcze struktury nieprzychylne rynkowi potrzebna jest polityka innowacyjna państwa. Korzystają z niej także kraje wysoko rozwinięte. Unia Europejska skupia na ogół kraje wysoko rozwinięte, gdzie działalność innowacyjna przedsiębiorstw jest wyższa niż w Polsce. W krajach tych mimo istnienia gospodarki wolnorynkowej z jej mechanizmami rządy prowadzą politykę proinnowacyjną. Polska dopiero od 1989 roku przechodzi transformację ustrojową od gospodarki centralnie planowanej do rynkowej. Współcześnie polityku innowacyjna prowadzona jest na różnych szczeblach zarządzania, począwszy od poziomu przedsiębiorstwa i regionu, poprzez poziom narodowy i ponadnarodowy (dzięki m.in. rozporządzeniom Unii Europejskiej wspierającym procesy innowacyjne i skierowanym do wszystkich państw członkowskich).
Polityka innowacyjna to świadoma i celowa działalność organów władzy publicznej zmierzająca pośrednio lub bezpośrednio do wspierania innowacyjności a przez to konkurencyjności gospodarki. Głównym celem polityki innowacyjnej państwa jest rozwój systemu innowacyjnego (zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym), który służy: promowaniu innowacji zwiększających konkurencyjność gospodarki i podnoszących poziom
39 życia mieszkańców, reorientacji gospodarki opartej na pracy w gospodarkę opartą na wiedzy, zacieśnieniu powiązań pomiędzy elementami systemu innowacji (nauką, techniką, edukacją, przedsiębiorstwami, rynkiem, administracją rządowa i samorządową, organizacjami pozarządowymi itp.).
W. M. Gaczek [Gaczek, 2007, s. 78] proponuje, aby czynniki innowacyjności regionalnej pogrupować według typów sektorów wprowadzających zmiany czy oddziałujących na ich przyspieszenie i wydziela w ten sposób:
sektor B+R i jego podstawowe cechy strukturalne;
instytucje otoczenia biznesu, zwłaszcza ich znaczenie dla sektora MSP;
przedsiębiorstwa przemysłowe i usługowe realizujące ostatni etap wdrażania różnego typu innowacji;
władze regionalne i lokalne odpowiedzialne za politykę innowacyjna w regionie;
instytucje finansowe krajowe, regionalne bądź pomocy unijnej na rzecz działalności innowacyjnej.
Podobne ujęcie uwarunkowań innowacyjności przedstawia, m.in. A. Nowakowska [Nowakowska, 2011, s.140-158; Nowakowska, 2009b], A. Pawlik [Pawlik, 2012] czy S. Ciok i H. Kaniewska-Dobrowolska [Ciok, Dobrowolska-Kaniewska, 2009]. Wszyscy badacze podkreślają, że dla osiągnięcia wysokiego poziomu innowacyjności w regionie nie wystarczą jedynie niektóre z wymienionych determinant, lecz potrzebne jest ich współwystępowanie. Ponadto wskazane filary wzajemnie przenikają się bądź nakładają i nie można wyznaczyć między nimi ścisłych granic.
W identyfikowaniu uwarunkowań innowacyjności pomocna może być metodologia KAM (Knowledge Assessment Methodology, 2006) [Chen, Dahlman, 2006] opracowana przez organizację Banku Światowego, zgodnie z którą system innowacyjny jest jednym z czterech kluczowych filarów gospodarki opartej na wiedzy. Metoda KAM służy do pomocy przy identyfikowaniu szans i mocnych stron państw w drodze budowania GOW i obejmuje 80 wskaźników opisujących 4 filary GOW.
Na podstawie przeprowadzonych studiów literatury i mając na uwadze potrzebę mierzalności czynników determinujących innowacyjność w regionie w pracy wyodrębniono oraz analizie poddano następujące filary innowacyjności:
potencjał kapitału ludzkiego,
sferę działalności badawczo-rozwojowej,
aktywność innowacyjną podmiotów gospodarczych,
funkcjonowanie instytucji wspierania innowacji.
Wyodrębnione filary innowacyjności poddano głębszej analizie w kolejnych podrozdziałach, po wprowadzeniu teoretycznej koncepcji i własności wskaźnika.