Każde zjawisko, w tym również procesy ekonomiczno-społeczne kształtują się pod wpływem dwojakiego rodzaju przyczyn:
głównych, podstawowych, typowych – działają w ściśle określonym kierunku, co pozwala na wskazanie pewnych prawidłowości w uzyskiwanych rezultatach;
ubocznych, przypadkowych, nietypowych – wyniki obserwacji są efektem konieczności i przypadkowości i trudno w tym przypadku o określanie jakichś zależności.
Bezpośredniej obserwacji lub pomiarowi poddawane są elementy składowe zbiorowości (obiekty badania) określane mianem jednostek statystycznych, które charakteryzują się pewnymi właściwościami określanymi mianem cech statystycznych [Ostasiewicz, Rusnak, Siedlecka, 2006, s. 10–15]. Na rysunku 2.1. przedstawiono podział cech statystycznych.
40 Rysunek 2.1. Klasyfikacja cech statystycznych
Źródło: opracowanie własne za: [Ostasiewicz, Rusnak, Siedlecka, 2006, s. 13].
Cechy mierzalne w literaturze nazywane są również zmiennymi i na ich podstawie buduje się wskaźniki diagnostyczne. Wskaźniki są podstawowym narzędziem monitoringu odsłaniającym w sposób wymierny istotę koncepcji badanego zagadnienia (w pracy jest to poziom innowacyjności). Umożliwiają stworzenie statystycznego obrazu regionu z punktu widzenia analizowanego zjawiska. W literaturze nie ma powszechnie przyjętej definicji „wskaźnika”. Na ogół „wskaźnik” i „miernik” są pojęciami używanymi zamiennie. Najważniejszą cechą wskaźnika jest porównywalność jego wartości (w odróżnieniu od cech wyrażonych na ogół wartościami bezwzględnymi), umożliwiająca określenie pozycji danego obiektu/regionu na tle innych obiektów/regionów. W tym sensie wskaźnik jest funkcją jednej lub wielu cech i z reguły występuje jako tzw. miara natężenia, np. udział nakładów na B+R w PKB (wskaźnik jako funkcja PKB [cecha 1] i wielkości nakładów na B+R [cecha 2] [por. GUS, 2011, s. 15].
Rozróżnienie między „wskaźnikiem” a „indeksem” nadal budzi w praktyce oceny poziomu i zmian zjawisk społeczno-ekonomicznych pewne nieporozumienia. W celu ich uniknięcia można przyjąć, że wskaźnik dotyczy pewnego stanu zjawiska, a indeks wyraża jego zmiany w czasie. Indeks wyraża więc dynamikę lub tempo zmian w czasie wartości wskaźnika lub wartości cechy statystycznej.
W wielowymiarowych analizach procesów społeczno-ekonomicznych szczególne znaczenie ma charakter zmiennych z punktu widzenia ich oddziaływania na badane zjawisko. Pod tym względem wyróżnia się trzy typy zmiennych:
stymulanty – im wyższe wartości wskaźnika tym wyższy poziom badanego zjawiska wielowymiarowego, co jest korzystne dla badanych obiektów,
destymulanty – wyższe wartości wskaźnika są niepożądane z punktu widzenia rozpatrywanego zjawiska,
nominanty – zmienne o trudnym do sprecyzowania sposobie oddziaływania na badane zjawisko; mają pozytywny wpływ na badane zjawisko, jeśli ich wartości kształtują się na odpowiednim poziomie, zaś przekroczeniu optymalnego poziomu pogarsza sytuację badanego obiektu.
Charakter zmiennych diagnostycznych określany jest w oparciu o przesłanki merytoryczne, na podstawie odpowiedniej teorii lub opinii ekspertów [Panek, 2009, s. 36]. Można to uczynić również za pomocą analizy korelacyjnej, testowania zgodności rozkładów teoretycznych lub zweryfikować ex post wyznaczając współczynnik korelacji z otrzymanym miernikiem syntetycznym [Młodak, 2006, s. 34]. Ujednolicenie charakteru dla wszystkich wskaźników jest istotne dla poprawności przeprowadzanych analiz. Ponadto w badaniach porównawczych powinno się uwzględniać jedynie zmienne mające charakter stymulanty lub destymulanty, a eliminować zmienne neutralne [Malina, Zeliaś, 1997, s. 12].
CECHY STATYSTYCZNE MIERZALNE (jakościowe) CIĄGŁE SKOKOWE NIEMIERZALNE (ilościowe) GEOGRAFICZNE INNE
41 Przystępując do przestrzennej analizy porównawczej obiektów pod względem zróżnicowania złożonego zjawiska, które nie jest bezpośrednio mierzalne, na wstępie należy kolejno określić:
grupę badanych obiektów,
zbiór zmiennych diagnostycznych zapewniających możliwie pełny i wszechstronny opis badanego zjawiska, wykazujący jednocześnie odpowiednią wartość informacyjną,
zestaw metod statystyczno-ekonometrycznych służących kompleksowej analizie porównawczej badanego zjawiska wielowymiarowego.
Etap pierwszy wydaje się być najprostszym, podczas gdy dwa ostatnie wymagają zastosowania odpowiednich procedur, aby osiągnąć pożądane w nich efekty. Nie ma ustalonej jednolitej metodologii służącej badaniu zróżnicowania obiektów wielocechowych. Skuteczne w określonych sytuacjach narzędzia mogą zawodzić w innych. Inwencja badacza i istota analizowanego zjawiska decydują o wykorzystywanych w badaniu metodach. Dlatego w literaturze można spotkać szereg rozwiązań w tej dziedzinie [Młodak, 2006, s. 27].
Słowo „obiekt” w analizach statystycznych może być różnie interpretowane. W rozprawie, ze względu na ujęcie regionalne i prowadzone w przedziale czasowym analizy, pojęcie obiektu będzie rozumiane na dwa sposoby [Młodak, 2006, s. 26]:
wieloinformacyjny – jako jednostka podziału terytorialnego na poziomie NUTS 22, czyli województwo, dla którego zbiera się szereg informacji statystycznych opisujących jego innowacyjność,
wielostrukturalny – jako pewien poziom agregacji oceny zmiennej strukturalnej: jednostka samorządowo-administracyjna lub konkretny rok, w którym zachodzi określone zjawisko.
Dobór zmiennych opisujących własności obiektów zależy przede wszystkim od celów analizy i jej zakresu. Jednak obowiązują pewne reguły i metody ich doboru, bez względu na cel i zakres analizy. Dobór zmiennych diagnostycznych może być dokonywany za pomocą dwóch kryteriów [Zeliaś, 1991, s. 31]:
pozastatystycznego (obejmującego analizę merytoryczną i formalną) – jako zmienne diagnostyczne wybierane są te zmienne, które w świetle posiadanej wiedzy merytorycznej o badanym zjawisku są najważniejsze dla dokonania analizy porównawczej badanych obiektów, a następnie poddawane są one weryfikacji ze względu na kryteria formalne.
statystycznego – w którym dobór zmiennych przeprowadzany jest za pomocą odpowiednich procedur statystycznych.
Powyższe kryteria wzajemnie uzupełniają się, stąd za najbardziej wskazaną uznaje się procedurę doboru zmiennych diagnostycznych uwzględniającą oba kryteria. Najpierw na podstawie wiedzy merytorycznej i analizy formalnej tworzy się zbiór tzw. potencjalnych zmiennych diagnostycznych, który następnie redukuje się za pomocą procedur statystycznych, co w efekcie daje ostateczny zbiór zmiennych diagnostycznych do przeprowadzenia wielowymiarowych analiz porównawczych [Panek, 2009, s. 17]. Schemat postępowania przy doborze zmiennych przedstawiono na rysunku 2.2.
Podstawą tworzenia zestawów wskaźników innowacyjności jest konkretyzacja koncepcji pomiaru poziomu innowacyjności dokonywana dla potrzeb monitorowania realizacji wielu dokumentów planistycznych (strategii, programów, polityk itp.) opracowywanych na
2
Regiony w Unii Europejskiej klasyfikuje się według nomenklatury NUTS, która została wprowadzona przez Eurostat. Klasyfikacja na jednostki NUTS opiera się na wcześniejszych podziałach instytucjonalnych istniejących w krajach członkowskich. Wszystkie regiony w UE zostały zaliczone do czterech grup: NUTS 0 – dotyczy obszaru poszczególnych krajów członkowskich, NUTS 1 – makroregionów, NUTS 2 – regionów (polskie województwa), a NUTS 3 – mniejszych jednostek podziału terytorialnego.
42 poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym oraz Unii Europejskiej jako całości poprzez określenie dla każdego poziomu uzgodnionego i dobrze określonego zestawu mierników. Rysunek 2.2. Schemat doboru zmiennych diagnostycznych w wielowymiarowej analizie statystycznej
Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Zeliaś, 2000, s. 37; Panek, 2009, s. 18-19, Śmiłowska, 1997].
Analiza statystyczna wskaźników indywidualnych reprezentujących poszczególne filary innowacyjności (przeprowadzona w podrozdziałach 3.1, 4.1, 5.1) będzie obejmowała:
uzasadnienie merytoryczne wyboru zmiennych poddanych analizie,
obliczenie i zobrazowanie charakterystyk statystycznych badanych zmiennych na przestrzeni lat 2005-2017,
prezentację zmian w ujęciu przestrzenno-czasowym dla poszczególnych zmiennych. POTENCJALNY ZBIÓR ZMIENNYCH / WSKAŹNIKÓW DIAGNOSTYCZNYCH KRYTERIA STATYSTYCZNE KRYTERIA FORMALNE
ilościowy charakter zmiennych, czyli możliwość wyrażania poziomu zmiennej za pomocą liczb,
dostępność danych,
kompletność danych dla wszystkich obiektów,
ekonomiczność, czyli koszty zebrania danych.
zdolność dyskryminacyjna zmiennych, czyli ich zmienność względem badanych obiektów,
pojemność (potencjał) informacyjna zmiennych, czyli stopień ich skorelowania z innymi zmiennymi,
stopień trudności w osiąganiu przez zmienne wysokich wartości. KRYTERIA MERYTORYCZNE OSTATECZNY ZBIÓR ZMIENNYCH /WSKAŹNIKÓW DIAGNOSTYCZNYCH wielowymiarowa analiza porównawcza
istotność z punktu widzenia analizowanych zjawisk,
wyczerpanie zakresu zjawisk,
logiczność wzajemnych powiązań,
zachowana proporcjonalność reprezentacji zjawisk cząstkowych.
analiza statystyczna wskaźników indywidualnych
43 2.3. Istota i znaczenie kapitału ludzkiego w kształtowaniu innowacyjności
regionu
Innowacyjność wpisuje się w proces ekonomiczno-społeczny, którego osią i najważniejszym elementem jest człowiek. Od pojedynczego zwykle człowieka, jego poziomu świadomości, wykształcenia, kultury zaangażowania oraz wiedzy, głównie tej nieskodyfikowanej, którą można określić też jako „wiedzę doświadczenia i ludzkich interakcji” zależy skala procesów innowacyjnych, zasięg przestrzenny, tempo i sposób przebiegu oraz efekty [Komorowski, 2005, s. 46].
Współcześnie kapitał ludzki jest kluczowym czynnikiem wpływającym na możliwości zwiększenia innowacyjności i konkurencyjności układów krajowych, regionalnych i lokalnych, a rozwój szkolnictwa zwłaszcza na poziomie wyższym i zwiększanie jego dostępności, ma istotne znacznie w przyspieszaniu tego procesu [Borowiec, Dorocki, 2011, s. 215; Świtała, 2007; Gaczek, 2010]. Kapitał ludzki traktowany jest jako determinanta innowacji poprzez swą zdolność do akumulacji wiedzy i unikatowych umiejętności. Rozwój nowych technologii wywiera coraz większy wpływ na potrzebę dostosowania kompetencji pracowników [Bagieńska, 2010, s. 61]. W dobie gospodarki opartej na wiedzy skuteczne budowanie kapitału ludzkiego stanowi istotne wyzwanie dla głównych aktorów życia społeczno-gospodarczego regionu, w tym zwłaszcza tych zaangażowanych w sferę zarządzania regionem. W kontekście poprawy poziomu innowacyjności regionów istotnym zadaniem przedstawicieli władz publicznych jest tworzenie właściwego klimatu i warunków do tworzenia nowych miejsc pracy.
Za twórców pojęcia „kapitał ludzki” uważa się T.W. Schultza i G.S. Beckera, którzy w latach 60. XX w. stworzyli teorię kapitału ludzkiego. Ich koncepcję kapitału ludzkiego można uznać za szeroką, kapitał ludzki opisywali bowiem jako zbiór cech, wrodzonych talentów, predyspozycji, postaw, wyznawanych wartości, nabytych umiejętności i wiedzy ludzi, które mogą być wzbogacane poprzez inwestycje [Bochniarz, Gugała, 2005, s. 12]. Ponadto z ich rozważań można również wnioskować, że do elementów kapitału ludzkiego zaliczali dodatkowo zdrowie czy energię witalną, jako iż wielokrotnie wskazywali na znaczącą rolę nakładów na opiekę zdrowotną w powiększaniu zasobów kapitału ludzkiego [Schultz, 1961, s. 1-17; Schultz, 1962, s. 1-8; Becker, 1962, s. 9-49].
W wąskim ujęciu kapitał ludzki to „zasób użytecznych i mających określoną wartość kwalifikacji i wiedzy nagromadzonej przez ludzi w procesie ich edukacji i szkolenia zawodowego” [Samuelson, Nordhaus, 2004, s. 387-389]. Cechą kapitału ludzkiego jest więc zdolność do uczenia się oraz ciągłego rozwijania wiedzy [Rekowski, 2009]. Jeszcze szerzej kapitał ludzki definiuje OECD, uznając, iż jest to „połączenie wrodzonych talentów i zdolności jednostek oraz umiejętności i wiedzy, które są zdobywane w trakcie edukacji i szkoleń” [OECD, 2007, s. 29].
Najważniejszą cechą kapitału ludzkiego jest jego nierozerwalny związek z osobą ludzką. Nie jest możliwe oddzielenie człowieka od jego kapitału. Inną istotną cechą tak rozumianego kapitału jest jego unikalność i wielowymiarowość. Ujawnia się ona na wielu płaszczyznach i obejmuje osobniczy kapitał intelektualny, osobniczy kapitał fizyczny i genetyczny (zdrowie, inteligencja, talenty jednostkowe). Najistotniejszą z punktu widzenia konkurencyjności cechą kapitału ludzkiego, zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i zbiorowym, jest jego zdolność do powiększania poprzez inwestycje w człowieka [Gagacka, 2007].
W przeciwieństwie do innych zasobów (kapitału, pracy, ziemi, surowców naturalnych) kapitał ludzki nie posiada własnego rynku, a więc nie może być przedmiotem obrotu rynkowego. Kapitał ludzki nie zależy od potencjału demograficznego kraju, który warunkuje jedynie wielkość społeczeństwa danej gospodarki, natomiast nie determinuje ani ilości, ani jakości zasobów kapitału ludzkiego. Kapitał ludzki odnosi się do „jakości" mieszkańców danego regionu mierzonej, na przykład poziomem wykształcenia, kwalifikacjami,
44 umiejętnościami i predyspozycjami zawodowymi. Nie można go uzyskać przez cechy genetyczne raz na zawsze, ale można go powiększać drogą inwestycji w człowieka. Niestety, może także ulegać deprecjacji w czasie. Właściwością kapitału ludzkiego jest również to, że z jego kształtowaniem wiąże się występowanie efektów zewnętrznych. Oznacza to, iż jednostkowy wzrost poziomu kapitału ludzkiego wpływa nie tylko np. na wydajność danego pracownika, ale również na innych pracowników [Niklewicz-Pijaczyńska, Wachowska, 2012, s. 47-48]. Ponadto kapitał ludzki pozostaje w stałym związku z dokonującymi się w świecie przemianami w zakresie nauki i techniki [Rzeszotarska, 2003, s. 154].
Kapitał ludzki jest więc czynnikiem, który w wymiarze jednostkowym stanowi źródło przewagi konkurencyjnej i wpływa na osobisty oraz społeczny dobrobyt, a także bogactwo gospodarki. Kapitał ludzki wywiera pozytywny wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy, stanowi zarazem źródło, jak i potencjalne ogniwo przekazywania wiedzy do gospodarki [Chojnicki, Czyż 2006. s. 15]. Główne korzyści sprowadzają się do [Makowski, 2001]:
wzrostu innowacyjności i konkurencyjności gospodarek i społeczeństw, ich zdolności do implementacji światowych osiągnięć w dziedzinie nauki, techniki i kultury,
korzystnego oddziaływania na przemiany instytucjonalne i modernizację struktur społecznych i gospodarczych,
pobudzaniu kształtowania nowoczesnej infrastruktury technicznej, organizacyjnej, informatycznej i socjalnej,
sprzyjaniu rozpowszechnianiu nowoczesnych wzorców konsumpcji, podniesieniu jakości życia, promocji etyki pracy i efektywności.
Dla procesów innowacji niezbędne jest występowanie w społeczeństwie jednostek o specyficznych cechach osobowości, m.in.: otwartości na zmiany, wytrwałości, szerokiej wiedzy i umiejętnościach, a także wysokiej motywacji. System edukacji powinien wspierać rozwój postaw innowacyjnych, przedsiębiorczych i kreatywnych już od najmłodszych lat [Gaczek, Matusiak, 2011, s. 5].
Coraz większego znaczenia nabierają tzw. innowacje społeczne. W swojej definicji łączą one takie elementy, jak: dynamiczne zarządzanie, elastyczną organizację, „pracowanie umysłem” (smart working), ustawiczny rozwój umiejętności i kompetencji oraz współpracę pomiędzy organizacjami. Społeczna innowacja jest częścią procesu innowacyjnego, jak również produktu innowacyjnego, swoim zakresem obejmuje bowiem jednocześnie elementy modernizacji w relacjach przemysłowych oraz zarządzania zasobami ludzkimi. Wyróżnienie tego typu innowacji ma związek z kilkoma istotnymi kwestiami [Proniewski, 2012, s. 31–32]:
potrzebą zwiększenia produktywności zasobów ludzkich;
potrzebą rozwoju i lepszego wykorzystania umiejętności i kompetencji potencjalnych pracowników;
przekonaniem, że organizacje prywatne i publiczne mogą czerpać pełne korzyści z innowacji technologicznych tylko wtedy, gdy są one osadzone w innowacjach społecznych;
przeświadczeniem o nadrzędnej roli innowacji społecznej nad innowacją technologiczną. Implementowanie innowacji społecznych wydaje się być szczególnie istotnym czynnikiem konkurencyjności i innowacyjności nie tylko przedsiębiorstw, ale regionów, gdyż coraz silniej akcentowana jest waga kapitału ludzkiego i społecznego, w tym: kwalifikacje zasobów kadrowych, ich zdolność do kreowania i adaptacji rozwiązań innowacyjnych oraz przetwarzania informacji w procesie innowacyjnym. We współczesnej gospodarce globalnej dostępność zasobów naturalnych nie warunkuje przewagi konkurencyjnej. W coraz większym stopniu rolę tą pełni jakość zasobów niematerialnych, w tym zwłaszcza intelektualnych oraz kwalifikacji i postaw przedsiębiorczych. Inwestycje w kwalifikacje człowieka są najtańszym sposobem podnoszenia poziomu konkurencyjności gospodarki. Kapitał ludzki, podobnie jak kapitał fizyczny, wynika z poczynionych w przeszłości inwestycji, a jego bezpośrednim
45 celem jest przynoszenie w przyszłości dochodów. Rozwój jakościowy kapitału ludzkiego wymaga podjęcia działań dotyczących formalnych możliwości kształcenia na wszystkich szczeblach, łącznie ze szkoleniem w czasie pracy, udogodnień związanych z ochroną zdrowia, propagowania studiów dla dorosłych, prowadzenia stosownych badań naukowych, monitorowania rynku pracy i sytuacji ekonomicznej firm, żeby wymienić tylko ważniejsze obszary wymagające aktywności [Rzeszotarska, 2003, s. 156].
Dodatkowo, kapitał ludzki można rozpatrywać jako zasób istotny także na poziomie regionu, zwłaszcza peryferyjnego, w przypadku którego w procesie aktywizacji rozwoju należy efektywnie połączyć kapitał finansowy oraz właśnie kapitał ludzki, jaki warunkuje sprawność procesu akumulacji kapitału, a więc ma wpływ na intensyfikację procesu wzrostu gospodarczego. Uważa się, iż kapitał ludzki traktowany powinien być jako czynnik produkcji, który zwiększa produktywność zasobów materialnych. O jego znaczeniu decyduje m.in. to, że w gospodarce opartej na wiedzy nie liczy się już tylko dostęp do wiedzy, ale też umiejętność jej skutecznego wykorzystania. To właśnie poziom posiadanej przez ludzi – w tym pracowników w organizacjach – wiedzy oraz umiejętność jej wykorzystania, sprzyja akumulacji zasobów. Ponadto, im większy kapitał ludzki, tym szybciej dokonuje się dyfuzja innowacji i w krótszym czasie następuje ich wdrożenie.
2.4. Charakterystyka i znaczenie działalności badawczo-rozwojowej