wów i rzeczowników formy 2ej, że w tamtych przybierająca spółgłoska pieściwa przechodzi przed cechą ich ony, enie, na łagodną, w braku ła godnej na przesadną (§ 477, 2), w tych zaś przechodzi twarda na pieści- wą, tym tedy sposobem Chciał duch języka formę lszą od 2ej odróżnić, np.
zwie-dzienie młodziefica; odw ifdź-iłjdzony chory, odwidzenie chorego; odwfód-łj edż-ony od zam ysłu, odwiedzienie od zam ysłu; częstokroć popełniamy
błędy przeciw temu prawidłu, osobliwie w 1. m. wymawiamy dz, c, za miast d i, ć, np.przygniecony, przygnieceni,przygniecenie zamiast.-p rzyg n ie
ciony, p r z y gniecieni, p r z y gniecienie; pobodzony, pobodzeni, pobodzenie, za
miast pobodziony, pobodzieni, pobodzienie; kładzenie zamiast Jcładzienie. T r y b b e z o k o l i c z n y .
tr w .n d o k . gnieść, ros(t)nąć — róść żąć, żreć, szyć,
częst. ndok. gniatać, rastać, !(§ 160), żynać, żerać, szywać,
część. ndok. pogniatać, porastać, pożynać, pożerać, poszywać,
trw. dok. zgnieść, zrosnąć=zzróść, zeżąć, zeżreć uszyć,
częst. dok. pozgniatać, pozrastać, pozeżynać, pozeżerać, poszyć,
część- dok. pognieść, porosnąć=poróść, pożąć, pożreć, poszyć,
T r y b o z n a j m u j ą c y . 181
-Czas teraźniejszy.
gniot-e, rosn-ę, żn-ę, żr-ę, szy-j-e (§84, o),
gnieć-esz, rośń-esz, żń-esz, żresz (§139,6), szy-j-esz,
gnieć-e, rośń-e, żń-e, żr-e, szy-j-e,
gniecie się, rośnie się żnie się, żre się, szyje się, gnieć-emy, rośń-emy, żń-emy, żr-emy, szy-j-emy, gnieć-ecie, rośń-ecie, żń-ecie, żr-ecie, szy-j-ecie,
gniot-ą, rosn-ą, żn-ą. żr-ą, szy-j-ą.
Czas p rze szły niedokonany»
gniotłem, ros(ną)łem, żąłem, żarłem, szyłem itd. Czas p rze szły dokonany.
zgniotłem, zros(ną)łem, zeżąłem, zeżarłem, uszyłem itd. pogniotłem, poros(ną)łem, pożąłem, pożarłem, poszyłem itd.
Czas za p rzeszły niedokonany.
gniotłem był, ros(ną)łem był, żąłem był, żarłem był, szyłem był itd. Czas za p rze szły
dokonany-zgniotłem był, zros(ną)łem był, zeżąłem był, zeżarłem był, uszyłem był itd. pogniotłem był, poros(ną)łem był, pożąłem był, pożarłem był, poszyłem był itd.
Czas p rzy szły niedokonany.
będę j gnieść, rosnąć—róść, żąć, żreć, szyć itd. alb o: będę i gniótł, rósł, żął, żarł, szył itd.
Czas p r z y s z ły jednotłiw y i dokonany.
zgniotę, zrosnę, zeżnę, zeżrę, uszyję itd. } j ak czas
te-pogniotę, porosnę, pożnę, pożrę, poszyjęitd. ) raźniejszy. T r y b ż y c z ą c y .
a) bezwzględny b) względny.
Czas terażń. p r z y s z ły niedole, i dok.
- 182 — obym, bodajem, bodajbym obym, bodajem bodajbym ) gniótt-a-o, | zgniótł-a-o, ' pogniótł-a-o itd. I był gniótł ? byt zgniótł j był pogniótł itd
gniótłbym, rós(ną)łbym itd. zgniótłbym, zrós(ną)łbym itd. pogniótłbym, porós(ną)łbym itd. Czas przeszły.
byłbym gniótł itd. byłbym zgniótł itd. byłbym pogniótł itd. T r y b w a r u n k o w y ,
bezwzględny b) względny.
Czas terażń. p r z y s z ły niedok. i dok.
jeżeli chyba że
(gniotę, gnieciesz itd.
) będę gnieść
i zgniotę, pogniotę itd.
gdybym jeżelibym chybabym gniótł-a-o, zgnióU-a-o, bylebym l pogniótła-o chociażbym )
Czas p rzeszły niedok. i dok. | gniolłem-am-om, gdybym j był gniótł jeżeli i zgniotłem-am-om, chybabym (
bylebym \
był zgniótł chyba że [ pogniolłem-am-omitd. był pogniótł itd.
chociażbym ^ T r y b r o z k a z u j ą c y .
l.p . gnieć, rośniej, żniej, żrej, szyj,
zgnieć, zrośniej, zeżniej, zeżrej, uszyj, * pognieć, porośniej, później, pożrćj, poszyj,
j gniecie, rośnie. żnie, żre, szyje,
niech zgniecie, zrośnie, zeżnie, zeżre, uszyje, • pogniecie. porośnie, pożnie, pożre, poszyje, l.m . gniećmy, rośniejmy, żniejmy, żrejmy, szyjmy,
zgniećmy, zrośniejmy, zeżmejrny, zeżrejmy, uszyjmy pogniećmy, porośniejmy, pożniejmy, pożrejmy, poszyjmy,
- 183 —
gniećcie, rośniejcie, żniejcie, żrejcie, szyjcie, zgniećcie, zrośniejcie, zeżniejcie, zcżrejcie, uszyjcie, pogniećcie, porośnićjcie, pożniejcie, pożrejcie, poszyjcie,
gniotą, rosną, żną, żrą, szyją,
zgniotą, zrosną, zeżną, zeżrą, uszyją, pogniotą, porosną, pożną, pożrą, poszyją.
I m i e s ł o w y .
,) czynne. 2) bierne. 3) nijakie. teraiń. gniotąc, gniotący- gnieciony-a-e, rosnąc,
a-e, żnąc, żnący- żęty-a-e, rosnący-a-e. a-e, żrąc, zrący- żarty-a-e.
a-e, szyjąc, szyją- szyty-a-e. cy-a-e.
przeszły nd. gniotłszy, rosłszy,
żąwszy, rosły-a-e,
źarłszy, szywszy.
przeszły dok. z g n ió tłs z y , p o z g n ie c io n y , p o g n ie c io n y , zrósłszy,
g n ió tłs z y , ze- zeżętę, pożęty, porósłszy,
żąwszy, pożą- zeżarty, pożarty, zrosły-a-e, wszy,zeżarłszy, uszyty, poszyty, porosły-a-e, pożarłszy,uszy
wszy , poszy wszy.
przyszły. > gnieść, żąć, 1
gniecio-mając i zgnieść, zeżąć, 1 nym-ą-em, mając rosnąć pognieść, pożąć . gnieść, , , \zgn iecio- mający-a-ebyc ) / nym-ą-em, albo róść. mający-a-e mający-a-e j zgnieść, łpogniecio- rosnąć =
pognieść. ) nym-ą-em. róść. , żąć, alb o: ) gnieŚ? r mający-a-e j zeżąć, ^ pożąć itd. i . ! zanieść, mający-a-e się R z e c z o w n i k i .
gniecienie, żęcie, żarcie, szycie, rośnienie, rosłość, zgniecienie, zeżęcie, zeżarcie, uszycie, zrośnienie, zroslość, pogniecienie, pożęcie, pożarcie, poszycie, porośnienie, porosłość,
§ 482, W bardzo wielu czasownikach wyrzucamy głoski ną w czasie
przeszłym i imiesłowie czasu przeszłego, niektóre z nich także w trybie bezokolicznym i czasie teraźniejszym (§ 160), np.
— 184
-cieknął i ciekł, cieknąći ciec (§ 171), cieknę i ciekę, ciekły, wś)cieknął i wściekł się, w ścieknąć i wściec się, wścieknę i wściekę, wściekły, kładnął i kładł, kładnąć i k łaść, kładnę i kładę, kładziony (bierny), przylgnął i przyległ, przylegnąć i przyledz, przylegnę, przyległy, wylęgnął i wylągł, wylęgnąć i wylądz, wylęgnę i wyIęgę, wylęgły, roz)przęgnął i rozprzągł się, ro zp rz ę g n ą ć iro z p rz ą d z ,ro z p rz ę g n ę iro z p rz ę -gę, rozprzęgły, prysnął i prysł, pzysnąć, pryśnie, prysły albo pryśniony, rzeknął i rzekł, rzeknąć i rzec, rzeknę i rzekę, rzeczony (bierny), przy)sięgnął i przysiągł, przysięgnąć i przysiądz, przysięgnę i przysięgę, przysięgły, zaprzysiężony (bierny), stanął wyrzuca głoski ną tylko w złożonych i w zaim kow em :
stał się, stać się, stanę się, podobnież: wstał, został, przestał itd. (§160). do)sięgnął i dosiągł, dosięgnąć, dosięgnę i dosięgę, dosięgniony (bierny).
Uwaga. W ielu pisarzów używa legnąć zamiast legnąć, zkąd wielkie
zabałamucenie pomiędzy pochodnemi od nich pow stało: niedokonane lę
gnąć (częstotl. lęgać, wylęgać płód) ma czas teraźń. lęgnę, lęgniesz, albo
od skróconego lę g fn ą )l= lą g ł (§ 116), lągfłjć = lądz (§ 170), lęgę, lęiesz
lęże, tryb rozk. lą i, w ylęgfn-ąłjń-ony, wylfąg-IJęi-ony, wylęgnie nie i w y tężenie; dokonane zaś legnąć (częstotl. legaćj ma czas przyszły jednotliwy legnę, legniesz, legnie, rozk. legniej, skrócone legfnąjł, ledz, poległ, pole g ły , legnienic, tak też: obiegnąć, obledz, obiegnę, obiegniesz, obiegfn-ąłj- ii-ony, oblegnienic, albo oblefg-łjż-ony, obłożenie, obleżeniec, błędnie oblężony, oblężenie, oblężcniec. Tak np. dwa pomysły przez jeden i ten
sam wyraz przedstawione znajdujemy: T ak więc kw ia t lęie ( legnie), któ
rego p r z y uicroci ostry pług dosięże (Papr. Ryc. 28). I m y lążm y fle- gniejm yj p o d bukiem, czas nam niech tak bieży (Gaw. Siei. 364). Puchacz orła, a sowa nie lęie (właściwe znaczenie) sokoła (Min. R yt. 2, 10). Robac two, które się w zbożu lęie, ja k o czerwie, pandrow ie i m yszy (Cresc. 151).
§ 484. W czasow nikach czynnych na n ą l zakończonych u ra biam y im iesłów bierny na ony, rzeczow niki na enie zob. § 4 6 6 ,2; urabianie ich na gty, ęcie, jako niepraw idelne wychodzi coraz więcej z używania (§ 192), jako to : ciągfn-ąljń-ony-enie, uci- fsną-łjm -ony-cnie, tchfn-ąljń-ony-enie, natchniony, natchnienie, zatk(n -ą łjń -o n y-en ie, p o m kfn -ą ljń -o n y-en ie, z a g a r fn - ą łjń -o n y - enie, rozgarniony, rozgarnienie, posu(n-ąi)ń-ony-enie, coffn-ąłjń- ony-enie, dźw ig fn-ąłjń-ony-enie, np. Zgłębiajcie teorję sztu k i estety kę icy winioną z dziejów u m y słu i filozofji w yższej (Chłęd. I, 159).
Teorja m artw a z Arystotelesa wyciągniona (Chłęd. I , 179). W yjm ują się: rzfn-ąłjń-ęty-ęcie, obwifn-ąłjh-ęty-ęcie, zawifn-ął)ń-ęty-ęcie
- 185 —
dla odróżnienia od obwińfiłjony-enie, zaw ińfiłjony-enie; tk(n-ął)ii-ęty-ęcie,
pch(h-ąłjfy-ęty-ęcie używają się jeszcze często zamiast tkniony, tlenienie, pchniony, pchnienie.
§ 485. Czasowniki zakończone na a rl wyrzucają a w czasie teraźniej szym, w trybie zaś bezokolicznym przestawiają głoski (§ 462, 3), a to dla uniknienia dwuznacności i tw ardości brzm ienia, np.
p a r ł , pfajrę, p fa jr z e s z , p fa jrze (§ 1 1 1), p fa jrzem y, pfajrzccie, p fa jr ą ,
pfajrący, p arty (parzony byłoby od p arzyć), przeć (parć byłby 2 sp. 1. m. od parciej.
§ 480. W czasownikach na spółgłoskę przed l zakończonych przem ieniam y w potocznej m owie poprzedzające o n a e w le j os. ł. p. i 3ej os. 1. m. czasu teraźniejszego, tudzież w rodz. żeń. czasu przeszłego zob. § 155.
§ 487. C z a s o w n i k i n i e p r a w i d e l n e :
J ( a d i ) < ‘«ć (§ 462, 2, 118), czas teraźń. przez wyrzutnię dla uniknienia dwuznaczności: j(a d )ę = zje m (§ 49), je s z, je , jem y, jecie, jed zą , rozk. je d z zamiast jeją , je j (§ 181, 2)i zjedzony zamiast zjedziony (§ 480, 3), zjedzenie. U T ( i ( ł > c , kolg, kolesz itd. częstotl. w ykalać, przechodzi na prawidelne:
klu fłjć, kłuję, kłuty, częstotl. w ykluw ać (§ 192, 4).
M e ł l , m leć, odm iany: m ielę, mielesz itd. zm ielony, zmielenie, częstotl.
mielać, pochodzą oczywiście od mieli(l)ć (§ 192, 4); według lej formy
wypadałoby odm ieniać: mielę, m ielisz, m ieli, m ielim y, m ielicie, m ielą, przeszły: m ielił, zm ielił.
I’ e l l , pleć przeszło już na praw idelne: plew ifłjć, plew ię, p lew isz, ple
w ił, wyplctciony, wyplewienie; częstotl. plewiać.
P r ó ( ł ) ć , p o r ę , porzesz, częstotl. w yp a ra ć, przeszło na praw idelne:
p ru fłjć , p r u ję , częstotl. wypruwać.
Ś i a d ( ł ) e ś ć , (§ 462, 3, 118) czasownik dok., ma czas przyszły jednotl. i dok. siędę, siędziesz itd. siędą, rozk. siądź (§ 451).
S z e d ł , dawniej iszed ł, przez wyrzutnię ma tryb bezokol. iść zamiast
isześć, czas teraźń. idę, idziesz itd. idą, podobnież złożone: w eiść— wejść
(§ 81), wejdę, w ejdziesz, błędnie: w n iść, w nidę; w y iść— wyjść, wyjdę; przeiść— przejść, p rzejd ę, pójdę, znajdę; w czasie przeszłym używają się
pojedyncze i złożone z w yrzutnią: szedłem , szfed jła m , szło m ; szedłeś,
szla ś, szłoś; szedł, szła, szło; sz liś m y — śliśmy (§ 129, b), szłyśm y; śliście, szłyście; śli, szły; rzeczownik czasowy tylko w złożonych używamy: wej ście, przejście, wyjście, nadejście, podejście, zejście.
§ 488. Czasowniki ułomne czyli nie mające w szystkich czasów: X n a l ( a z ł ) e ź ć ^ sąto czasowniki dok. a zatem niemające czasu tc- K n a ( s z e d ł ) j i ć ) raźniejszego, pierwszy nie ma nawet przyszłego
je-dnotliwego i dokonanego; drugi m a: zn a jd ę, znajdziesz itd., w czasie teraźń. używamy częstotl. znajdfow ałjujg, znacho(dził)dzę. Niektórzy uży wają błędnie: n a ła zł, naszcdł, zamiast: zn a la zł, znaszedl; n a leić, najść znaczą bowiem w wielkiej liczbie p rz y jść , np. nalazło do m iodu (wiele)
mrówek.
Z w y l i i m t — z w y k ł, naw yknął — n a w ykł jestto czasownik dok. po chodzący od w yknąć. Czas przeszły dokon. zw ykłem tłomaczymy w ob cych językach przez teraźniejszy, np. zw ykłem (ich pflege) rano wstawać; czas zaprzeszły zaś przez przeszły niedok. np. z w y k ł b ył (pflegte) mawiać,
z w y k ł był wszystko sobie zapisywać.
S E a w i s n ą t = zaw isł jestto czasownik dok. niemający odpowiedniego dokonanego, w isnął bowiem nie używa się, czas przeszły, zaw isł tłoma- czy się w obcych językach przez teraźniejszy (hangt ab), np. to zawisło od szczęścia.
III. Form a.
§ 489. Do 3ąj formy należą czasowniki na al zakończone. 186
-§ 4 9 1 . T r y b b e z o k o l i c z n y .
trw. niedok. łgać, porównywać, rozumieć, siw ieć,
częst. niedok. łgiwać , porównywać, — —
część, niedok. — — — —
trw „ dok. zełg ać, p orów nać, zrozumieć , osiwieć,
częst. dok. po łg ać, — —
__
część, dok. — — — posiwieć, T r y b o z n a j m i i j ą c y .
Czas teraźniejszy.
łg a-m , albo: łż -ę , porów nyw a-m , rozum- ę , siwie-j-ę, łgiwa-m, albo: porów n-uję,
łga-sz, » łż-esz, porówny w a-sz, rozum-esz, siwie-j-esz,
łgiwa-sz, porówn - u jesz,
łś a , łż-e, porów nyw a, ro zu m -e, siw ie-j-e,
łgiw a, porów n-uje,
łga się, łże się, porównywa się, rozumie się, siwieje się, łgiwa się, porów nuje się,
rozum-emy,
łga-my, łż-emy. porównywa-my, siwie-j-emy,
łgiwa-my, porówn-ujemy,
rozum-ecie,
łga-cie, » łż-ecie, porównywa-cie, siwie-j-ecie,
łgiwa-cie, porówn-ujecie,
łga-j-ą, łż-ą. porównywa-j-ą. rozum -ą, siwie-j-ą. łgiwa-j-ą, porówn-ują. nieprawid. rozumieją.
— 187 — łgałem, łgiwałem. zełgałem, połgałem. łgałem b y ł, łgiwałem był.
Czas p rze szły niedok.
porów nyw ałem , rozumiałem, siw iałem ,
Czas p rze szły dok.
porów nałem , zrozumiałem, osiwiałem, posiwiałem. Czas za p rze szły niedok.
porównywałem był. rozum iałem był, siwiałem był.
będę
Czas za p rze szły dok.
zełgałem był, porównałem był. zrozumiałem był, osiwiałem był,
połgałem był, posiwiałem był.
Czas p r z y s z ły niedok. .łg a ł, porównywał, rozum iał,
albo: łgać, porów nyw ać, rozum ieć, łgiwał,
albo: łgiwać.
Czas p rzy szły jednotl. i dok. zełga-m , porów na-m ,
zełż-ę , zrozum -ę,
połga-m.
p0lz' ę- T r y b ż y c z ą c y .
a) bezwzględny. b) względny.
Czas teraźniejszy, p r z y s z ły niedokonany i dokonany. siw iał, siwieć itd. osiwie-j-ę itd. posiwie-j-ę. obym bodajem bodajbym porównywał-a-o, porównał-a-o, rozumiał-a-o, zrozumiał-a-o itd.
porównywałbym, porównywałabym itd. porów nałbym , porów nałabym itd. rozum iałbym, rozum iałabym itd. zrozumiałbym, zrozumiałabym itd. Czas p rze szły .
obym bodajem bodajbym
porównywał, porówna) itd. rozum iał, zrozumiał itd. siwiał, osiwiał, posiwiał itd. porównywał był, itd
porów nał był, itd. --rozum iał był, itd. 3 zrozumiał był, itd.
T r y b w a r u n k o w y ,
a) bezwzględny. b) względny.
Czas teraźniejszy, p r z y s z ły niedokonany i dokonany. l porównywam , porów- gdybym j
jeżeli f nam itd. jeżelibym 1
chyba że 1 rozumię, zrozumię itd. chybabym '
' bylebym i
188
-Czas p rze szły niedokonany i dokonany. jeżeli
chyba że
i porównywałem itd. porów nałem itd. rozumiałem itd. ' zrozumiałem itd. gdybym chybabym bylebym chociażbym
był porów nywał itd. był porów nał itd. ' był rozumiał itd.
\ był zrozumiał itd.
T r y b r o z k a z u j ą c y .
.p . łgaj albo: łżej, porównywaj, rozumiej, siwiej,
łgiwaj, albo: porów
nuj,
porów naj, zrozumiej,osiwiej, posiwiej, zełgaj
połgaj
zelżej, połżej, j łga albo: łże,
niech i łgiwa’ I zełga „ zełże, 1 połga „ połże, 1. m. łgajmy a lb o : łżejmy, łgiwajmy zełgajmy „ zelżejmy, połgajmy „ połżej my, łgajcie „ łżejcie, łgiwajcie, zełgajcie połgajcie j łgają albo: łżą, niech łgiwają’ | zełgają „ zełzą: ) połgają „ połżą
porównywa, rozumie, siwieje, albo: porów nuje,
porów na, zrozumie, osiwieje, posiwieje
porównywaj- rozumiejmy, siwiejmy, my albo: po
równujmy,
porównajm y, zrozumiejmy, osiwiejmy, posiwiejmy, rozumiejcie, siwiejcie, porów nywaj
cie albo: po równujcie, porównajcie,
t) czynne, terai. łgając albo: łżąc,
łgający-a-e, łżący-a-e, łgiwając, łgiwąjący-a-e, porównywając-y-a-e, a lb o : porównując-y-a-e,
rozumiąc, rozumiący-a-e,
przeszły nieci, łgawszy, łgiwawszy,
porównywawszy, rozumiawszy,
zelżejcie, porównajcie, zrozumiejcie, osiwiejcie,
połżejcie, posiwiejcie,
porównywają, rozumią, siwieją, albo: porów nują,
porów nają, zrozumią, osiwieją, posi wieją. I m i e s ł o w y .
2) bierne. 3) przym iotne. łgany-a-e, siwiejąc, rozumiany-a-e, siwiej ący-a-e, porównywany-a-e,
osiwiawszy, osiw ialy-a-e, posiw iaw szy, posiw iały-a-e, ¡s iw ie ć , S-' osiw ieć, SI N .
.
I posiw ieć, | I siw ieć, ? ! jr j osiw ieć, g i posiw ieć, - 189 — R zeczowniki. łganie, rozumienie, porównywanie, siwienie,łgiwanie, zrozumienie, porów nanie, osiwienie, osiwiałość,
zełganie, posiw ienie, posiw iałość,
połganie,
§ 492. Czas teraźniejszy, przyszły jednotliw y i dok. urab ia my przy 3ej formie trojakim sposobem:
1.
Na«i.
ss.T e są czw orakie:
a j kończące się tylko na m , sz;
bj kończące się na w a m , w a s z, albo je , je s z ; c) kończące się na am , a s z , albo g, esz;
d) kończące się na y w a m , yio a sz, iw a m , iw a s z , albo uję,
ujesz.
aj N a m, sz.
Czasowniki częstotliw e 2gim, 3eim, 4tym> 5tym, 6tym, Tmym, 8mym, gtym i lOtym sposobem § 418 urobione, zakończamy
W czasie teraźniejszym tylko na m , s z , jak łg a m , Igasz. bj N a : team, wasz, a l b o : ję, jesz.
Częstotliwe: p o jzn a w a ć , daw ać, sta w a ć i z nich złożone: u - zn a w a ć , d o zn a w a ć , p r z y z n a w a ć , p rze d a w a ć , u d a w a ć , w y d a prseszły dok. zełgawszy, połgawszy,
porównawszy, zrozumiawszy,
przysz. nicod■ 1 łgać, rozumieć, / łgiw ać, zrozumieć, mając / zełgać, porów nyw ać,
j połgać, porównać, „ odmień, \ łgać, rozumieć,
( łgiw ać, zrozumieć, mający-a-e / zełgać, porów n yw ać,
I połgać, porównać, zełgany, połgany-a-e, zrozumiany-a-e, porównany-a-e, / łgany-a-e, ■o l zełgany-a-e, ¿ ‘ 1 połgany-a-e, V / rozumiany-a-e, ń, \ zrozumiany-a-e, V jporów nyw any-
® I a-e,
wać, dostawać, przestaw ać, ustaw ać itd. odmieniamy w czasie terazn. dw ojako, tj. na: m, sz, i na: ę, esz, e, w ostatnim r a zie zamieniamy przybierające w na j: p o zn a w a m albo poznaję, daw am albo daję, staw am albo staję, W dawnych pisarzach znajdujem y praw idelne odmiany, do którychby tym bardziej p o w rocie w ypadało, gdy tryb rozkazujący tylko od praw idelnej postaci urabiam y: poznaw aj, daw aj, stawaj, np. W czernie da- wacie winę człowiekowi temu? (Z arn. Post. 3 , 771). R ów ny występek jest, gdzie zbyw a, ja k gdzie niedostawa. W yzn a w a , iż je st zw yciężonym (Gór. Sen. 332).
cj N a : am, asz, a l b o : ę, esz.
Z trw ałych i niezłożonych dokonanych przybierają jedne po odrzuceniu l tylko m , sz, np. hochadjm , kochasz, m rugafłjm , m rugasz, p u ka fljm , m otafljm , da/łjm ; drugie zaś dwojako od m ieniam y tj. zamieniamy I na m , sz, albo a l na g, esz, ę (zob. § 194, 195, 196), w ostatnim razie przybierająca spół głoska tw ard a przechodzi na łagodną, w braku łagodnej na ła- godno-przesadną, w braku i tej na p ie śc iw ą ; przybierające g, k przechodzą wyjątkow o na łagodno-przesadne (§ 113 wy- jąt.) np. Iclopotafłjm albo kłopocę; b a zg ra fłjm albo bazgrzę; kąsafljm albo Icąszę; brzechafłjm albo brzeszę; d rzem a fłjm albo drzemę; strugafljrn albo strużę; p łu ka fłjm albo płuczę; głaslca- fłjm albo głaszczę.
T e są następujące:
190
-k o leb a ć, głaskać, szarpać, babrać, łechtać,
d łu b a ć , krakać, czerpać, gmerać, bełkotać,
d y b a ć , brukać. łapać. kąsać, chlustać,
g rze b a ć, kwokać, capać. zakasać, krzekotać,
dzióbać, gdakać, kapać, krzesać. k r z e k t a ć .
rąbać, glukać, skrzypać, ciosać, szelestać.
skrzybać, kwakać, szczepać, hasać, łeptać,
sk rob ać, łokać, szczypać, szeptać, szamotać,
skubać, płukać, drapać, łaskotać, marmotać.
szczerbać, wikłać, chrupać, gołgotać. szczebiotać,
zobać, paplać, chrypać. chlastać, rzegotać,
gwizdać(żdzę), szyplać, rypać, kołatać, szwargotać,
gwazdać(żdżą), chromać. trzepać, gruchotać, św iegotać,
191
-brzechać, drzemać, terpać, deptać, turkotać,
krajać. kłamać, chlupać, cbrostać, trestać.
tajać, łypać, ciupać, chłostać, bluzgotać,
łajać, kopać, chlipać, świstać, chichotać się,
bajać, łupać, sicpać, kłopotać, druzgotać,
ziajać, tupać, żłopać, chrobotać, dygotać,
kajać, chłapać, żebrać, klekotać, grzechotać,
pluskać, chlapać, bazgrać, chłeptać, chobotać,
mlaskać, chapać, szemrać, zgrzytać, chybotać,
muskać, kłapać, czochrać, migotać, chichotać,
klaskać, kąpać, gdyrać, trzepotać, m arkotać,
skakać, klepać, guzdrać, plątać, rzezać.
N iektóre z tych czasowników zakończamy częściej na m, sz, inne częściej n a g, esz; do ostatnich należą m ające po sobie dwa a np. głaskać, łapać, kapać, krajać, kłam ać, łamać; zda je się, iż to czynimy dla większej harm ońji, której dw a jed n a kow e po sobie następ u jące brzm ienia a mniej sprzyjają, jed n ak że tryb rozk. urabiam y częściej z praw idelnej postaci: głaskaj, łapąj, nie p o kapaj mnie, krajaj, łam aj; wyjąwszy: nie kłam . Jużto z tego try b u rozkazującego, już z wielu czasowników m a jących po sobie d w a a pokazuje się, że te n wzgląd na harm o- ńję nie je st pow szechny, a zatem niekonieczny (np. sarkam , w racam , p a d a m , g m atw am , pobłażam , za m a rza , obawiam się itp.) i dlategoto gram atyka w duchu języka (s 192) do praw i- delnycli odm ian tych czasowników zachęca.
W następujących upow szechniła się odm iana czasu teraźri. na ę, esz, tak dalece, że ich już nigdy na m , sz, nie zakończamy:
czesać, mazać, słać,
karać, orać, s s a ć ,
kazać (dok.), opasać (dok). sypać.
klizać, pisać, wiązać,
kołysać, płakać, zwać,
lizać, rwać, żwać (żuć),
Uwaga. Do tych pow innoby należeć: sp a fłjć, śpię, śpiesz, śpic, śpicrmg
(zob. 493). Rwać, ssać, zwać, zwać zc złożoncmi pow inny w le j os. 1. p. i w 3ej os. i."m. mieć pieściwą spółgłoskę przybierającą, jak ją mają w in nych osobach, gdyż przy 3ej formie łagodnieje lub pieściwieje przybie rająca spółgłoska tw arda we wszystkich czasownikach przed ę, a zatem i przed ą (§ 492, , , c): rwię; rw iesz, rw ią, zw ię, zw iesz, zw ią albo zowię,
wy-śsig, icyśsią; rwę, zowę, ssę są już zastarzałe (zob. § 190); w imiesłowie
z 3ej os. 1. m. urobionym mają zawsze pieściwą spółgłoskę przybierającą:
rw iąca (nie rw ącą) woda, zw iący (nie zicący) się D ym itrem , używamy
tylko jeszcze ssący zamiast śsiący; powszechnem atoli u nas jest praw i dłem: Jaka spółgłoska przybierająca jest przed i', taka jest i w 3ej osobie, a zatem na odwrót: jaka jest przed ą , taka też pow inna być przed ę, n p.
kładę, kładą; radzę, radzą; gwiżdżę, gwiżdżą; pomnię, 'pom nią od pom - ni/ałjeć; pom nę, pom ną, od pom iąfłjć.
dj N a : yw am , iw am , l u b : uję.
O dm iany czasowników na yw a ł, iw a ł zakończonych jeszcze się zupełnie nie ustaliły. Z tąd trzy ich działy:
a) Jedne przeszły już zupełnie ze zakończenia yw am , iwam na uję, np. przepisuję, odczytuję, widuję, nakazuję, oczekuję, zasługuję się, oszukuję itd.
P) D rugie są w przechodzie ze zakończenia yw am , iwam na uję, i dlatego dwojako je jeszcze odmieniamy, np. w yw oływ ani i w yw ołuję, zaniedbyw ani i zaniedbuję, w ykonyw am i w ykonu ję, przekonyw am i p rzeko n u ję, w yczerpyw am i wyczerpuję, roz-
sza rp yw a m i rozszarpuję, oddziaływam, i oddziałuję itd. lecz tryb rozk. już częściej od nowszej odmiany urabiam y: odwołuj, niezaniedbuj itd. Z tego się pokazuje, że duch języka poświęca praw idelność jednostajnośei odmian.