Inne kopaliny

4.6.1. piaskowce trzeciorzędowe

Aktualne znaczenie surowcowe piaskowców trzeciorzędowych, tzw. silikretów, wydaje się być niewielkie a nawet żadne. We wczesnym średniowieczu jednak te kopaliny pocho-dzące z odsłonięć znajdujących się w okolicach Konina były stosowane przez lokalnych kamieniarzy na użytek miejscowy.

TaBeLa 2.38. Skład chemiczny, mineralny oraz wartości niektórych parametrów fizykomechanicznych gez wapiennych z odkrywek adamów i Koźmin według widery (1999)

Parametr, składnik Odkrywka i wartość parametru

Adamów Koźmin

Gęstość pozorna [Mg/m³] 1,59 1,46

Porowatość [% obj.] 34,4 40,6

4.6.2. głazy narzutowe

Głazy narzutowe odznaczające się mniejszymi gabarytami wykorzystywano w prze-szłości do produkcji kruszywa stosowanego w budownictwie lub drogownictwie. Od-bywało się to drogą kruszenia w miejscowych, prywatnych kruszarniach. Wytwarzano z nich około 2,5 tys. Mg kruszywa rocznie (Widera 2001b). Duże głazy nadające się do cięcia i szlifowania służyły do wytwarzania galanterii kamiennej – płyt nagrobkowych czy wykładzinowych.

W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku dokonano próby oszacowania ilości gła-zów zalegających w glinach zwałowych w złożu Adamów. Oceniono je na ponad 8 tys. na-rzutniaków o kubaturze ponad 1 m³ każdy. W tej sytuacji COB-P Górnictwa Odkrywkowego POLTEGOR opracował koncepcję ich wykorzystywania. Wynikało to także z okresowego dużego surowcowego zainteresowania się nimi. Rocznie wydobywano wówczas nawet kil-kanaście tysięcy okazów głazów. Sprzedawano je zarówno lokalnym zakładom kamieniar-skim, jak i nabywcom zagranicznym z Austrii, Holandii czy Niemiec. Rychło okazało się jednak, że w trakcie cięcia i szlifowania płyty się często łamały. Stąd też ich aktualne wy-korzystanie ma raczej charakter epizodyczny. Rocznie sprzedaje się niedużą ilość okazów okolicznym zakładom kamieniarskim.

4.6.3. Torfy

Z północnej części złoża Pątnów III znane są dwa obszary torfowe. Kopaliny te udoku-mentowano w kategorii C₁. Ich zasoby wyniosły ponad 4 mln m³. Z uwagi na niską jakość, a stąd nieprzydatność zarówno dla celów opałowych, jak i rolniczych (m.in. z racji dużej zawartości popiołu dochodzącej do 45% wag.) zakwalifikowano je do pozaklasowych. Tym nie mniej torfy są nadal sprzedawane okolicznym rolnikom. Wykorzystuje się je przede wszystkim w rolnictwie. Sprzedaż waha się w granicach od kilkunastu do kilku tysięcy Mg.

4.6.4. wody kopalniane

W ostatnich latach w kopalni Konin wypompowywano blisko 100 mln m³ wód kopal-nianych rocznie. Z tej ilości średnio 50% pochodzi ze studni, a pozostałe 50% zbierane jest powierzchniowo. W kopalni Adamów odpompowuje się średnio około 90 mln m³ wody.

W odkrywkach tej Kopalni około 65% pochodzi ze studni, a 35% z rząpia, czyli z odwod-nienia powierzchniowego.

Wody z odwodnienia powierzchniowego są zanieczyszczone zawiesinami mineralnymi i pyłem węglowym. Po oczyszczeniu grawitacyjnym w osadnikach ziemnych i osiągnięciu parametrów odpowiadających II klasie czystości, odprowadzane są do naturalnych cieków powierzchniowych. Natomiast wody z odwodnienia głębinowego odpowiadają II, a nawet I klasie czystości. Dlatego też nadają się bezpośrednio do celów socjalno-bytowych, tech-nologicznych i rolniczych (Szwed 1998).

Aktualnie wody głębinowe wykorzystywane są jedynie w kopalni Konin. Z otworu usytuowanego na zachodnim obrzeżeniu odkrywki Lubstów, zafiltrowanego w osadach kredy górnej, czerpie się wodę dla celów spożywczych. Jej ilość zaspakaja nie tylko po-trzeby kopalniane, ale jest też gazowana i butelkowana pod nazwą Konaqua. Odbiorcom zewnętrznym jest dostarczana pod marketingową nazwą Licheńska. Podobne działania w la-tach 1983–1996 podejmowano w kopalni Adamów. Nie zakończyły się one jednak pełnym powodzeniem. Z powodu wzrastającej konkurencji i wymagań jakościowych (a miały być wykorzystywane w sieci miejskiej Turka) zaniechano ich wykorzystania dla celów spożyw-czych (Grzeszczyk i Jachna-Filipczuk 1999).

Skład chemiczny wód kredowo-trzeciorzędowych z odkrywki Lubstów według Widery (2001b) jest podany w tabeli 2.39.

TaBeLa 2.39. Skład chemiczny kredowo-trzeciorzędowej wody mineralnej z odkrywki Lubstów według widery (2001b)

Skład chemiczny

aniony mg/dm³ kationy mg/dm³

HCO₃^– 501,3 Ca²⁺ 142,8

Cl^– 45,1 Na⁺ 25,0

SO₄^2– 10,3 Mg²⁺ 16,9

Mineralizacja 756,7 K⁺ 2,8

Jako perspektywiczny kierunek zagospodarowania wód kopalnianych można uznać inny sposób, realizowany od kilku lat w wielkopolskich kopalniach węgla brunatnego. Ma on charakter rekreacyjny. W 1994 roku na obszarze zwałowiska wewnętrznego nieczyn-nej odkrywki Bogdałów wykonano zbiornik wodny o powierzchni 10,84 ha i pojemności 600 tys. m³. Część zasilających go wód pochodziła z odwodnienia powierzchniowego od-krywki Adamów. Następny, znacznie większy zbiornik jest budowany na zwałowisku we-wnętrznym odkrywki Adamów. Planowana powierzchnia zbiornika ma wynosić 132,2 ha, a pojemność około 5 mln m³. Podobne przedsięwzięcia są planowane w kopalni Konin.

W najbliższym czasie zostanie uformowany zbiornik wodny w miejscu wyrobiska odkrywki Kazimierz. Zbiornik ten częściowo będzie napełniany wodami z odwodnienia głębinowego odkrywki Kazimierz Północ.

4.6.5. pozostałe surowce i substancje mineralne

W złożach węgla brunatnego rejonu Konina i Turka spotykane są również inne odmiany surowców czy substancji mineralnych. Są to czarne dęby, bursztyny, kreda jeziorna. Nie spełniają one kryteriów kopalin towarzyszących. Tymczasem budzą niekiedy zainteresowa-nie praktyczne.

Najbliższa spełnienia definicji kopaliny towarzyszącej była kreda jeziorna ze złoża Lubstów. Zalegała tam w formie ciągłego przewarstwienia w nadkładzie czwartorzędowym,

mającego miąższość 60 cm. Jej zasoby zostały ocenione na około 130 tys. Mg. Nigdy jednak nie stanowiła przedmiotu eksploatacji i wykorzystania.

Również większego zainteresowania praktycznego nie budzą tzw. czarne dęby. Zdaniem Widery (2001c) corocznie od kilku do kilkudziesięciu m³ ich znalezisk ulega bezpowrotnej stracie. Tymczasem, „polski heban” (jak nazywane są dęby), dzięki swemu unikatowemu pięknu nadaje się do wyrobu tarcicy, jak i oklein. Niestety, jak dotąd nie stwierdzono zain-teresowania się nimi ze strony zakładów meblarskich. W niewielkim stopniu służą one do celów dekoracyjnych, np. w pomieszczeniach Działu Geologicznego kopalni Adamów oraz sal dydaktycznych w Instytucie Geologii UAM w Poznaniu.

Nie znalazły jak dotąd większego zainteresowania użytecznego również bursztyny.

Znajdowane okazy mają jedynie znaczenie kolekcjonerskie.

Zbiorcze zestawienie kopalin towarzyszących zalegających w odkrywkach węgla brunat-nego kopalń rejonu Konina i Adamowa oraz możliwości ich wykorzystania według Widery (2001b) podaje tabela 2.40.

TaBeLa 2.40. Zestawienie kopalin towarzyszących zalegających w wielkopolskich złożach węgla brunatnego według widery (2001b), (zaktualizowana)

Gezy wapienne kilka tys. m³

y przemysł cementowy

y do schudzania surowców ilastych przy produkcji ceramiki czerwonej y w hutnictwie do form odlewniczych y do produkcji tynków syntetycznych

w stanie uszlachetnionym

y przemysły: szklarski, farb i lakierów;

materiałów ściernych, ceramiczny; y surowiec korekcyjny do produkcji

cementu

(podsypki pod drogi i linie kolejowe)

selektywna eksploatacja, przesiewanie, szlamowanie

5. złoża antropogeniczne

Zarówno kopalnia Konin, jak i Adamów, w celu zapewnienia możliwości wykorzystania kopalin towarzyszących, problem ten usiłują rozwiązać drogą tworzenia złóż antropogenicz-nych. Kopalnia w Koninie posiada zresztą niezbyt dobre doświadczenia związane z tego typu złożami. Jak wspomniano, dotyczą one udokumentowanych iłów trzeciorzędowych z odkrywek złoża Pątnów jako kopaliny przydatnej do produkcji keramzytu. Z myślą o dal-szym ich wykorzystaniu zgromadzone one zostały w sposób nieselektywny na składowisku.

Uniemożliwiło to dalsze ich wykorzystanie, a zgromadzone w ten sposób kopaliny uległy bezpowrotnej stracie.

Omówienia aktualnych zagadnień złóż antropogenicznych w złożach wielkopolskich węgla brunatnego dokonali Widera i Szczurek (2014).

Podjęcie decyzji o budowie zakładów ceramicznych przez kopalnię Konin wymagało zmagazynowania na zwałowisku wewnętrznym w latach 1985–86 około 5,5 mln m³ iłów nadkładowych. W latach 1988–91 odłożono dalszych 1,3 mln m³. W tym samym czasie w pobliżu tych składowisk utworzono złoże wtórne gromadzące 3340 tys. m³ piasków podwęglowych. Miały one służyć jako dodatek schudzający iły w procesach

technologicz-TaB. 2.40 cd.

(polski heban) kilkadziesiąt m³/rok y przemysł meblarski (okleina i tarcica) y kolekcjonerstwo

nych. Wynikało to z planowanego zintensyfikowania produkcji przez Zakłady Ceramiczne Honoratka (Jachna-Filipczuk i in. 2001).

W odkrywkach należących do kopalni Adamów o gromadzeniu kopalin towarzy-szących w złożach antropogenicznych zaczęto myśleć pod koniec lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia (Markowiak 1967). W 2012 roku w Kopalni tej istniały dwa złoża antropogeniczne. Pierwsze z nich zostało zlokalizowane na zwałowisku wewnętrznym funkcjonującej do 2009 roku odkrywki Koźmin – południe (złoże Janiszew). Złoże to gromadzi neogeńskie iły nadkładowe. Zalega w nim 18 tys. m³ tych iłów. Wykorzystywa-ły je zakłady ceramiczne w Wieleninie. Z kolei w odkrywce Władysławów (zamkniętej w 2012 roku) odłożono czwartorzędowe piaski i żwiry. Pozostało do zagospodarowania blisko 12 tys. m³ tych kopalin.

W kopalni Konin istnieją trzy złoża wtórne – przy zakładach ceramicznych Honoratka oraz przy odkrywkach Kleczew i Bilczew. Zgromadzono w nich następujące odmiany kopa-lin towarzyszących: iły podwęglowe, piaski podwęglowe i piaski czwartorzędowe. Pierwsze z tych złóż zlokalizowane jest na przedpolu nieistniejącej od 2011 roku odkrywki Pątnów, w bezpośrednim sąsiedztwie zakładów w Honoratce. Zgromadzono w nim neogeńskie iły i piaski. W drugim, położonym w pobliżu zamkniętej w 2011 roku odkrywki Kazimierz Pół-noc zeskładowano iły nadwęglowe. Natomiast trzecie, usytuowane w sąsiedztwie czynnej odkrywki Drzewce, gromadzi czwartorzędowe piaski. W sąsiedztwie zakładów ceramicz-nych Honoratka w złożach wtórceramicz-nych zalega dalej około 710 tys. m³ iłów nadwęglowych i 640 tys. m³ piasków podwęglowych. W złożu wtórnym Bilczew pozostaje do zagospodaro-wania ponad 700 tys. m³ piasków czwartorzędowych (były one częściowo wykorzystywane pod budowę autostrady A-2).

Fotografie 26 i 27 przedstawiają złoże antropogeniczne gromadzące iły poznańskie, któ-re w przeszłości wykorzystywane były przez Zakłady Ceramiczne w Wieleninie. W celu ewentualnego przyszłego ich wykorzystania są one nadal składowane (fot. 28). W tej samej odkrywce (Koźmin) poniżej wyeksploatowanego pokładu węgla znajduje się składowisko gez. Z kolei w odkrywce Drzewce gromadzone są piaski celem przyszłego ich ewentualnego wykorzystania (fot. 29).

Fot. 26 i 27. Odkrywka Koźmin. Złoże antropogeniczne iłów poznańskich wykorzystywanych przez Zakłady Ceramiczne w Wieleninie

Fot. 28. Odkrywka Koźmin. Iły poznańskie zgromadzone w formie zwałów celem ich przyszłego wykorzystania

Fot. 29. Odkrywka Drzewce. Piaski zgromadzone na zwałowisku z przeznaczeniem na potrzeby lokalne

ZŁOżE WęGLA BRUNATNEGO TURóW

1. wstęp

Od niemal siedemdziesięciu lat, od chwili kiedy ukazały się pierwsze informacje na temat obecności kopalin towarzyszących w złożu węgla brunatnego Turów, pojawił się po-gląd, że reprezentują one surowiec o bardzo interesujących właściwościach użytecznych.

Stwierdzenie to dotyczyło głównie kopalin ilastych. Z uwagi na ich specyfikę zaczęto na-zywać je iłami turoszowskimi. Ustalono, że stanowią one około 70% profilu osadów se-rii brunatnowęglowej. W złożu ich zasoby oszacowano na 4,6 mld Mg. Przez następne lata pogląd o unikalności ich charakteru surowcowego i olbrzymich zasobach zaczął się utrwalać. Wynikało to m.in. z rezultatów pierwszych badań, z treści pojawiających się pu-blikacji i opracowań dotyczących tych iłów. Niemal entuzjastyczne opinie o ich dużych gospodarczych wartościach były też formułowane na konferencjach naukowych tematycznie dotyczących tych zagadnień. Z czasem zaczęły stanowić też przedmiot zainteresowania cen-tralnych i regionalnych władz administracyjnych. Badania zaczęto finansować ze środków państwowych. Stały się też jednym z głównych zagadnień badawczych, którymi przez długi czas zajmował się wiodący w skali kraju w problematyce górnictwa odkrywkowego COB-P Górnictwa Odkrywkowego POLTEGOR. Były również obiektem zainteresowań naukowych innych krajowych placówek naukowo-badawczych czy uczelni wyższych. Dotyczyła ich np.

Uchwała Rady Ministrów z dnia 5 grudnia 1967 roku w sprawie zatwierdzenia kierunków rozwoju Turoszowskiego Okręgu Przemysłowego. Jeden z załączników tej uchwały odnosił się do zagadnień kopalin towarzyszących. W tej sytuacji utrwalała się wspomniana opinia, że oto w krajowym bilansie kopalin pojawiły się nowe ich odmiany, w które kraj nasz do-tąd nie obfitował. Powstał mit największego i najcenniejszego nagromadzenia surowców glinokrzemianowych w Polsce.

W ślad za tym nastąpił okres prób i etap prac zmierzających do przemysłowego wyko-rzystania tych kopalin. Wymagało to wnikliwszego badania ich użyteczności praktycznej, a także realizowania prac geologiczno-złożowych stanowiących podstawę do ich udokumen-towania, wydobycia i wykorzystania. I wówczas w tej dość optymistycznej jak dotąd bu-dowli pojawiły się rysy. Okazało się, że jakość surowcowa tych kopalin nie zawsze jest tak wyśmienita jak mogłoby się wydawać na podstawie wyników pierwszych prac. Stwierdzono w nich obecność partii czy wręcz odmian zanieczyszczonych związkami żelaza, wtrącenia-mi substancji węglistej, z tendencjawtrącenia-mi do przechodzenia w osady piaszczyste. Powodowało to, że właściwości iłów, zwłaszcza w stanie surowym, nieprzetworzonym, stawały się ogra-niczone, zaś ich utylizacja wymagała opracowania i zaproponowania indywidualnych norm technologicznych umożliwiających ich wykorzystanie. Sytuacja ta zaczęła się niekorzystnie przekładać na stopień zainteresowania nimi, a przez to i na wydobycie. Znalazło to też, być

może mniej spektakularny wyraz w terminologii, która z upływem czasu była praktykowa-na w przypadku tych iłów – od praktykowa-nazwania ich surowcami glinokrzemianowymi (termin ten figurował w tytułach niektórych konferencji naukowych) poprzez zastępowanie tego sfor-mułowania nazwą „iły pod-, między- i nadwęglowe” aż do stwierdzenia obecności w złożu utworów niewęglowych o zróżnicowanych właściwościach surowcowych. To stopniowanie, być może niezamierzone, sugerowało dający się zauważyć postępujący proces obniżania przydatności iłów. Potwierdziła to rychło praktyka. Miało się okazać się, że tylko 2% iłów turoszowskich spełniało kryteria umożliwiające ich wykorzystanie praktyczne.

W 2004 roku ukazała się praca Niecia i współautorów nosząca tytuł „Iły turoszowskie – mit kopalin towarzyszących”. W sposób kompleksowy omawia ona problematykę iłów tu-roszowskich. Stanowi podsumowanie dotychczasowej wiedzy geologiczno-surowcowej na ich temat. Znaleźć w niej można informacje dotyczące rodzaju i jakości iłów, metodyki dokumentowania, wielkości zasobów i wydobycia, stanu rozpoznania złożowego. Płynące stąd wnioski miały dać odpowiedź na pytanie, czy iły te nadal można traktować jako kopa-linę towarzyszącą. Ocenę tych zagadnień i odpowiedź na to pytanie autorzy zawarli niejako w tytule swej pracy. Dalsze ich traktowanie jako kopaliny towarzyszącej uznano za mit. Do-tychczasowa opinia na temat tych iłów w kontekście traktowania ich jako tego typu kopalin wymagała zmiany. W wątpliwość stawiana jest możliwość i celowość ich dalszego wyko-rzystania. Uzasadnienie tej opinii wynikało z „niedostatków badań geologii złoża, warun-ków zalegania poszczególnych odmian litologiczno-surowcowych utworów ilastych a zatem braku udokumentowanego, wiarygodnego a nie życzeniowego poglądu na temat budowy złoża (…), wątpliwości budzi też sposób opróbowania złoża”. Są to zresztą stwierdzenia nie nowe. Już wcześniej Cyganek i in. (1988) uważali, że w przypadku iłów turoszowskich

„brak jest systematycznych badań dokumentacyjnych (…) na ten stan rzeczy, złożyły się zarówno duża różnorodność jak i spowodowane tym trudności określenia w miarę jedno-znacznych kryteriów jakościowych”. Dalsze losy tych kopalin wymagają więc kolejnych prac niezbędnych do ich udokumentowania. Dzieje się tak, mimo że w 1994 roku w ramach prowadzonej przez PIG weryfikacji złóż kopalin ilastych iły turoszowskie zostały zaliczone do grupy o najwyższych walorach surowcowych – OK i A (Wyrwicka i Wyrwicki 1994).

Dodatkową komplikację stanowi fakt, że racjonalne wykorzystanie tych kopalin wymagać będzie modyfikacji ich cech fizykochemicznych a także stosowania zaawansowanych metod przetwórstwa czy wzbogacania. Sytuacja ta skłoniła właśnie autorów wspomnianej pracy do użycia terminu „mit” w kontekście traktowania ich jako kopaliny towarzyszącej. Nie neguje ona ich niewątpliwych właściwości surowcowych, stymulujących potrzebę dalszego zainteresowania się nimi. Tym nie mniej sposób i stopień ich rozpoznania nie spełnia kryte-riów decydujących o możliwościach traktowania ich jako kopalin towarzyszących. Dotyczy to w głównej mierze stanu rozpoznania geologiczno-złożowych warunków ich zalegania.

Po publikacji pracy Niecia nie zanikło zainteresowanie właściwościami surowcowymi i możliwościami wykorzystania tych kopalin. Prace takie powstają nadal. Stanowią treść wystąpień na forach różnych konferencji naukowych. Autorami niektórych z nich są pra-cownicy Kopalni. Przez to dotychczasowa wiedza na ten temat ulega ciągłemu wzbogace-niu. Pozwala ona prognozować nie tylko inne, nowe kierunki ich wykorzystania, ale tak-że sposoby i metody wzbogacania czy przeróbki. I właśnie potrzeba kontynuowania tego

rodzaju prac, a zwłaszcza zmierzających do ustalenia kryteriów geologiczno-złożowych, zdaje się gwarantować aktualność tezy o potrzebie istnienia dalszego zainteresowania się nimi jako kopalinami towarzyszącymi. Być może, w ten sposób pojęcie „mitu” zmieni się w pozytywną, realną rzeczywistość (m.in. Pacelt i in. 1979; Kaczerewski i Kwiatkowski 1993; Kaczerewski i in. 2007).