Inne postawy

cyjnych żołnierzy i określenie charakteru ich działania wymagałoby przeprowadzenie bardzo obszernej i dokładnej kwerendy archiwalnej, co wykraczało poza ramy założeń przyjętych przy konstruowaniu zakresu tej książki.

Najwięcej informacji o podziemnej działalności przekazał nam w swoich wspo-mnieniach Stanisław Leszczycki. Przede wszystkim współpracował on z Biurem In-formacji i Propagandy Armii Krajowej. Nasilenie tej aktywności nastąpiło zwłaszcza w 1944 r., kiedy stał się oficjalnym emisariuszem BIP na terenie Podhala, a w szcze-gólności na Spiszu i Orawie. Podziemnemu państwu chodziło przede wszystkim o podtrzymanie ducha polskości mieszkańców tych regionów, które zostały oderwane od dawnego województwa krakowskiego i włączone do nacjonalistycznej Republiki Słowackiej. Leszczycki przewoził tam prasę podziemną oraz pieniądze na prowadze-nie działalności konspiracyjnej. Swoją bazę miał w Rabce w domu Elfrydy i Czesława Trybowskich, przedwojennych absolwentów geografii UJ. Przy przydzielaniu Lesz-czyckiemu tej funkcji wzięto pod uwagę jego doskonałą znajomość regionu Podhala i ludzi tam mieszkających, jaką nabył podczas prowadzenia tam przez 10 lat ba-dań naukowych¹⁷⁸. Z BIP-em współpracował również Mieczysław Klimaszewski¹⁷⁹. Aktywnymi działaczami Armii Krajowej byli m.in. Julian Stanoch, Adam Gadomski (zob. rozdz. 3), Andrzej Lorentski, Mieczysław Kłapa oraz późniejszy geograf Jerzy Pokorny.

10. Inne postawy

Podczas gdy większość mieszkańców Krakowa i wielu ich przyjaciół na świecie nigdy nie zaakceptowało najazdu niemieckiego na Polskę i polityki eksterminacyjnej okupanta, zdarzały się jednostki, które jawnie kolaborowały z Niemcami. Dla pełno-ści obrazu historycznego geografii tamtego okresu powinniśmy zatem przynajmniej wspomnieć o takich osobach. Taką postacią był niestety geograf Włodzimierz Kubijo-wicz, którego cała kariera naukowa związana była z Uniwersytetem Jagiellońskim. Był jedynym geografem krakowskim, który podjął współpracę z Niemcami¹⁸⁰.

178S. Leszczycki, 1991, Życie na przełomie …, dz. cyt., s. 19–20; S. Leszczycki, Wspomnienia emisariusza z lat 1943–1944, druk. bez opisu i nie datowany, Archiwum IGiGP UJ.

179B. Izmaiłow, K. Krzemień, 1999, Mieczysław Klimaszewski 1908–1995, [w:] B. Kortus, A. Jackowski, K. Krzemień (red.), Geografia w Uniwersytecie Jagiellońskim 1849–1999, T. 2:

Wybitni geografowie Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 224.

180 Sylwetkę W. Kubijowicza oraz próbę oceny jego działalności zaprezentowali Autorzy w książce Z dziejów geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim (XV–XXI wiek), Kraków, 2009b, s. 157–167.

74

Geografia krakowska w latach II wojny światowej

Przypomnijmy, że Kubijowicz był wychowankiem Uniwersytetu, w 1923 r. uzy-skał tu stopień doktorski, a w 1928 r. został docentem UJ w zakresie antropogeografii Europy Wschodniej. Był jednym z bliskich współpracowników Ludomira Sawickiego.

Aktywnie działał w Kole Geografów oraz w Polskim Towarzystwie Geograficznym.

W okresie 1928–1939 nieprzerwanie prowadził wykłady w Instytucie Geograficznym (Ryc. 98).

Mniej więcej od końca lat 20. ubiegłego wieku nadrzędnym celem jego aktywności stały się działania na rzecz utworzenia niepodległego państwa ukraińskiego. Niemal wszystkie jego prace z tego okresu były nasycone treściami geopolitycznymi. Stał się on wyrazicielem ukraińskich idei geopolitycznych, które głosił nie tylko w Polsce, ale rów-nież poza jej granicami. W swoich pracach i wypowiedziach niejednokrotnie negował granice II Rzeczypospolitej. Tego typu działalność o charakterze nacjonalistycznym była obca wypracowanemu przez stulecia etosowi pracownika Uniwersytetu. Musiała więc pociągnąć za sobą określone konsekwencje. Tak się też stało. W dniu 16 czerwca 1939 r. Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Wojciech Świętosław-ski cofnął Kubijowiczowi prawo wykładania na Uniwersytecie JagiellońŚwiętosław-skim w zakre-sie antropogeografii Europy Wschodniej¹⁸¹. Być może to wydarzenie spowodowało, że nie podjął on próby interwencji u władz niemieckich w sprawie uwolnienia swoich kolegów geografów, aresztowanych w ramach Sonderaktion Krakau.

W latach wojny Kubijowicz był przewodniczącym Centralnego Ukraińskiego Komitetu Narodowego w Krakowie. Głównym jego celem była działalność socjalna.

Równocześnie Komitet był uznawany za ukraińskie przedstawicielstwo wobec władz Generalnego Gubernatorstwa. Z tej racji dość często Kubijowicz odwiedzał na Wa-welu Generalnego Gubernatora Hansa Franka (Ryc. 99, 100). Ale jego działalność znacznie jednak wykraczała poza podstawowe cele Komitetu. I właśnie ta aktywność do dziś wzbudza największe kontrowersje wśród polskich badaczy.

Wybuch wojny niemiecko-radzieckiej w czerwcu 1941 r. Ukraińcy przyjęli z ra-dością. Kubijowicz wystosował odezwę do ludności ukraińskiej, w której m.in. stwier-dzał:

„dzień 22 czerwca 1941 roku przejdzie do historii jako data o wyjąt-kowym znaczeniu. W tej radosnej chwili uczucia nasze kierują się ku niezwyciężonym żołnierzom niemieckim. […] Będziemy modlić się za Führera”¹⁸².

181Pismo Ministra WRiOP W. Świętosławskiego do W. Kubijowicza z dnia 16 czerwca 1939 r., Archiwum UJ, sygn. S II 619.

182 Cyt. za: A. Chwalba 2002, Kraków w latach 1939–1945, dz. cyt., s. 92–93.

75

Ryc. 99. Gubernator Hans Frank przyjmuje na Wawelu delegację ludności ukraińskiej w pierwszą rocznicę utworzenia Generalnego Gubernatorstwa. W. Kubijowicz składa

gratulacje H. Frankowi, październik 1940 r.

NAC, sygn. 2-3402

Fig. 99. Governor Hans Frank welcoming a Ukrainian delegation at the Wawel Castle on the first anniversary of the birth of the General Government in Nazi-occupied Poland.

W. Kubijowicz congratulates H. Frank, October of 1940

National Digital Archives, Ref. No. 2-3402.

Ryc. 100. Ukraińska delegacja dożynkowa u Gubernatora Hansa Franka na Wawelu.

Pierwszy od lewej w pierwszym szeregu W. Kubijowicz, 24 października 1943 r.

NAC, sygn. 2-2919

Fig. 100. Ukrainian “harvest delegation” visiting Governor Hans Frank at the Wawel Castle.

First from left, first row: W. Kubijowicz, October 24, 1943

National Digital Archives, Ref. No. 2-2919

W latach 1940–1943 występował do Hansa Franka z propozycjami wydzielenia w strukturze terytorialno-administracyjnej Generalnej Guberni kantonów polskich i ukraińskich, a także dokonania przesiedleń ludności polskiej z ziem „etnicznie ukra-ińskich”, za które uważał Chełmszczyznę, Podlasie, Galicję¹⁸³.

Nie ulega wątpliwości, że Kubijowicz miał znaczący udział w utworzeniu w 1943 r.

formacji wojskowej, działającej u boku armii hitlerowskiej. Chodzi o 14 Dywizję Gre-nadierów SS (1 ukraińską) czyli 14. Waffen-Grenadier-Division der SS (galizische Nr. 1), potocznie nazywaną Dywizją SS-Galizien. Po uzyskaniu zgody na utworzenie tej formacji wojskowej Kubijowicz w dniu 28 kwietnia 1943 r. składał gorące podzię-kowania Frankowi, a za jego pośrednictwem również Adolfowi Hitlerowi. W 1944 r.

postanowiono wykorzystać tę formację do zwalczania elementów polskich. Niektóre oddziały są obciążane odpowiedzialnością za masakry Polaków na Podolu – w Hucie Pieniackiej, Podkamieniu i Chodaczkowie Wielkim. Dodajmy, że Kubijowicz nigdy nie ustosunkował się do tych zbrodni.

Zaangażowanie się Kubijowicza w sprawę tworzenia dywizji SS Galizien w na-szym odczuciu było najwiękna-szym jego błędem politycznym¹⁸⁴. Żadnym wytłumacze-niem nie jest twierdzenie, że jedynym celem tej współpracy z hitlerowcami była chęć posiadania własnej siły zbrojnej, która po osłabieniu Związku Sowieckiego i hitlerow-skich Niemiec miała stanowić ważki argument przy tworzeniu niepodległego państwa ukraińskiego¹⁸⁵.

Kubijowicz uciekł z Krakowa do Niemiec w przeddzień wkroczenia oddziałów radzieckich. Obecnie nazywany jest „godnym przywódcą ukraińskiej geografii”¹⁸⁶.