Wojenne losy budynku oraz zbiorów Instytutu Geograficznego UJ

Geografia krakowska w latach II wojny światowej

zbiorów uczelnianych. Masowy wywóz urządzeń i zbiorów nastąpił dopiero od końca lipca 1944 roku¹⁵⁴.

Collegium Novum początkowo było siedzibą sądu polowego, potem umieszczono tu przeniesiony z Warszawy Urząd Statystyczny GG. Jesienią 1939 r. (Ryc. 81, 82).

Niemcy zakończyli prace adaptacyjne w nowym gmachu Biblioteki Jagiellońskiej przy al. Mickiewicza. Otwarcie Biblioteki, już jako Staatsbibliothek, nastąpiło w dniu 4 kwietnia 1941 r. (Ryc. 83). Mogli z niej korzystać swobodnie Niemcy i Ukraińcy, a z Polaków tylko te osoby, które pracowały w niemieckich placówkach naukowych¹⁵⁵. W dniu 19 kwietnia 1940 r. powołano do życia Institut für Deutsche Ostarbeit (In-stytut Niemieckiej Pracy na Wschodzie), w skrócie zwany In(In-stytutem Wschodnim (Ostinstitut). Do głównych jego celów należało udowodnienie wkładu niemieckiego w rozwój „kraju Wisły”. Jego siedzibą zostało Collegium Maius. Pracami kierował bezpośrednio Hans Frank. Nawiązując do przedwojennych tradycji na dziedzińcu Collegium Maius okupanci organizowali koncerty symfoniczne „nur für Deutsche”.

Natomiast wewnątrz budynku urządzano propagandowe wystawy, świadczące o ger-mańskim rodowodzie tych ziem i polskiej kultury. Warto dodać, że na międzynarodo-wej liście sporządzonej przez aliantów w 1943 r. Ostinstitut został uznany za instytucję przestępczą¹⁵⁶.

6. Wojenne losy budynku oraz zbiorów Instytutu Geograficznego UJ

W momencie wkroczenia wojsk niemieckich spośród geografów przebywał w Kra-kowie jedynie Stanisław Leszczycki. Jemu też rektor T. Lehr-Spławiński polecił w dniu 11 września opiekę nad budynkiem i całym Instytutem Geograficznym (Ryc. 84). Aby uchronić Instytut przed zajęciem przez Niemców, część pomieszczeń przekazano Pol-skiemu Komitetowi Opiekuńczemu, które opiekowało się ludnością wysiedloną. We wrześniu i październiku do Krakowa powrócili Jerzy Smoleński, Wiktor Ormicki oraz pozostali asystenci. Nieobecny był Józef Szaflarski, który po tułaczce wojennej powró-cił do Krakowa dopiero w dniu 8 listopada¹⁵⁷, a także Władysław Milata, wędrujący

154A. Chwalba, 2002, Kraków w latach 1939–1945 …, dz. cyt., s. 170–171. Zob. także Losy nauki i oświaty w Krakowie…, dz. cyt.

155A. Chwalba, 2002, Kraków w latach 1939–1945 …, dz. cyt., s. 172–173.

156Tamże, s. 48–49.

157 J. Szaflarski, Do Komisji opracowującej historię Uniwersytetu Jagiellońskiego podczas wojny, rkp. nie datowany, do Komisji pismo wpłynęło 9 maja 1945 r., Archiwum UJ, sygn.

KHUW-12.

63

Ryc. 81. Collegium Novum z wmurowaną

„gapą” hitlerowską, około 1943 r.

Muz. Hist. m. Krakowa

Fig. 81. Collegium Novum with Nazi insignia on the front wall, 1943

Historical Museum of the City of Kraków.

Ryc. 82. Gubernator Hans Frank przemawia do słuchaczy Akademii Administracji GG, aula Collegium Novum, październik 1943 r.

NAC, sygn. 2-2837

Fig. 82. Governor Hans Frank gives a lecture at the General Government Administration Academy, Main Hall of the Collegium Novum, October of 1943

National Digital Archives, Ref. No. 2-2837.

Ryc. 83. Nowy gmach Biblioteki Jagielloń-skiej, przemianowanej przez Niemców na Staatsbibliothek (Biblioteka Państwowa).

Otwarcia dokonał w kwietniu 1941 r.

Hans Frank (pierwszy z lewej)

NAC, sygn. 2-9624

Fig. 83. New building of the Jagiellonian University Library, renamed by the Ger-mans the Staatsbibliothek (State Library).

Library officially opened by Hans Frank (first from left) in April of 1941

National Digital Archives, Ref. No. 2-9624

Ryc. 84. Instytut Geograficzny UJ przy ul. Grodzkiej 64. Fot. z 1938 r. Na

fronto-nie budynku był umieszczony napis

„Instytut Geograficzny”

oraz herb Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Oznaczenia te usunęli Niemcy na przełomie 1939/1940 r.

Archiwum IGiGP UJ

Fig. 84. Jagiellonian University Institute of Geography at 64 Grodzka Street as seen

in 1938. Note the name

“Institute of Geography”

on the front of the building and the coat of arms of the Jagiellonian University.

The insignia were removed by the Germans in late 1939

Jagiellonian University Institute of Geography and Spatial Management Archives

wtedy do Francji. Z przedwojennej kadry brak było również Jana Flisa, internowanego w tym czasie na Węgrzech. Instytut Geograficzny funkcjonował do listopada 1939 r.

W tym czasie geografów kilkakrotnie odwiedzali Niemcy, zapewne w celach rozpo-znania zawartości zbiorów oraz możliwości wykorzystania samego budynku.

Po aresztowaniu krakowskich profesorów budynek Instytutu przejął Wydział Ludnościowy i Opieki Społecznej przy rządzie gubernatorstwa. W budynku pozo-stali M. Klimaszewski oraz Z. Figlewiczówna. Zajmowali się oni ewidencją prac pro-wadzonych przez Wydział Ludnościowy, ale ich głównym zadaniem była opieka nad zasobami Instytutu. Przez cały okres wojenny nad Instytutem czuwał również woźny Adam Figuła, zatrudniony przez Niemców do spraw porządkowych.

W styczniu 1940 r. Wydział został przeniesiony do budynku rządowego GG (dawna Akademia Górnicza). Nastąpiła też częściowa parcelacja majątku Instytutu.

Niektóre rzeczy zabrał ze sobą Wydział Ludnościowy, część przekazano do Ostinsti-tut, zaś księgozbiór trafił do Biblioteki Państwowej (Staatsbibliothek), mieszczącej się w nowym budynku Biblioteki Jagiellońskiej. W 1941 r. po powrocie z obozu w Dachau opiekę nad „rozparcelowanym” majątkiem Instytutu ponownie sprawował na polecenie rektora S. Leszczycki. Dzięki Klimaszewskiemu i Leszczyckiemu niemal całość zbio-rów „przywłaszczonych” przez Wydział Ludnościowy zostało uratowanych. W 1941 r.

budynek Instytutu przejął Wydział Zdrowia rządu GG, który rezydował tu do lipca 1944 r. Potem lokal zajęło wojsko, które stacjonowało tutaj przez ostatnie półrocze wojenne. Wtedy też dokonano ostatecznego zrujnowania wnętrza obiektu.

Większość dawnej biblioteki Instytutu oraz zbiorów kartograficznych znalazła się w posiadaniu sekcji geograficznej (Landeskunde) Ostinstitut. Na polecenie rektora, a także władz Polski Podziemnej, do pracy w tej placówce zostali skierowani: daw-na pracownica Instytutu Stanisława Milatowa, a także studenci starszych lat geografii Zofia Cieślanka, Andrzej Lorentski i Mieczysław Kłapa. Sekcja Landeskunde przy-gotowywała studia geopolityczne, mające udokumentować niemożliwość istnienia w historii państwa polskiego i polskiej państwowości. Podstawę dla snucia takich stwierdzeń miała stanowić analiza poszczególnych elementów środowiska geograficz-nego, zwłaszcza klimatu. Zatrudniani w sekcji Polacy byli wykorzystywani głównie jako kreślarze i rysownicy map oraz różnych wykresów. Wielu pracowników Ostinsti-tut, w tym również zatrudnieni tam geografowie (zwłaszcza Kłapa i Lorentski) uczest-niczyli w akcji ośmieszania nauki niemieckiej, m.in. poprzez dostarczanie okupantom nieprawdziwych danych. Jednak do podstawowych zadań polskich pracowników na-leżała ochrona zrabowanego mienia uniwersyteckiego i pomoc polskim naukowcom w korzystaniu z zagrabionych zbiorów bibliotecznych. Szaflarski wspomina zwłaszcza o wielkiej ofiarności w tym zakresie studenta geografii Andrzeja Lorentskiego¹⁵⁸.

158J. Szaflarski, Do Komisji opracowującej historię Uniwersytetu Jagiellońskiego podczas wojny, rkp. nie datowany, do Komisji pismo wpłynęło 9 maja 1945 r., Archiwum UJ, sygn. KHUW-12.

64

Geografia krakowska w latach II wojny światowej

W lipcu 1944 r. Niemcy wywieźli do Bawarii większość zbiorów Ostinstitut. Dzię-ki pracującym w tej placówce Polakom udało się jednak odnotować pilnie strzeżo-ne przez Niemców adresy, pod które wysyłano transporty. Przekazano je aliantom, co umożliwiło odnalezienie znacznej części wywiezionych zbiorów, które szczęśliwie powróciły do Krakowa. Pracownicy polscy uratowali też przed wywiezieniem niemal całość zbioru map. Ocalała również ta część księgozbioru Instytutu, która została przekazana do Biblioteki Państwowej (Staatsbibliothek)¹⁵⁹.

Budynek Instytutu Geograficznego UJ Niemcy pozostawili niemal całkowicie zde-wastowany. Wszystkie urządzenia i instalacje zostały zrabowane lub zniszczone. Już 18 stycznia 1945 r., a więc w dniu wkroczenia do Krakowa armii radzieckiej, budynek został zabezpieczony przez Stanisława Leszczyckiego, Stanisławę Milatową oraz woź-nych Adama Figułę i Alojzego Szarugę. Jedynym rodzajem mebli, jaki zastali w całym gmachu pierwsi „odkrywcy” były mocno sfatygowane meble (głównie biurka i krzesła).

Wstrząsy wywołane wysadzeniem przez uciekających Niemców Mostu Dębnickiego spowodowały, że w większości okien brakowało szyb. Popękały też stropy i ściany. Tra-dycyjnie już duże kłopoty sprawiał dach, nieremontowany w latach wojny. Okupanci zniszczyli całą instalację elektryczną, wodociągową, a także centralnego ogrzewania.

Niemcy „poszatkowali” salę wykładową oraz seminaryjną licznymi ściankami, tworząc w tych pomieszczeniach szereg niewielkich pokoi.