Inne słowniki, podsumowanie

Wspomnijmy o jeszcze dwóch słownikach walencyjnych: słowniku niemiecko-polskim i słowniku dla uczących się języka polskiego jako obcego.

4.5.1. Słownik walencyjny czasowników niemieckich i polskich

We wprowadzeniu do Słownika walencyjnego czasowników niemieckich i polskich ar-gumenty – zwane tutaj aktantami zgodnie z tradycją w językoznawstwie niemiec-kim11– są abstrakcyjnie scharakteryzowane jako „najważniejsz[e] wyraz[y] w pla-nie budowy zdania” (Morcipla-niec i in. 1995: 5) i – podobpla-nie jak w SSG, ISJP i WSJP – są podzielone na fakultatywne (takie, „które można w zdaniach eliptycznych opuścić”; Morciniec i in. 1995: 6) i obligatoryjne (takie, „których nie wolno opuścić w zdaniu”; ibidem). Przeciwstawione im są „tzw. informacje wolne składniowo”, które „[o]dpowiadają […] w większości przypadków okolicznikom temporalnym, lokalnym, modalnym bądź kauzalnym i są zawsze w zdaniu opuszczalne […]. Ich opuszczenie nie narusza spójności semantycznej i poprawności gramatycznej zda-nia. Informacje wolne składniowo nie należą do planu budowy zdania” (ibidem).

Słownik – ułożony alfabetycznie według lematów niemieckich – jest dosyć ubogi materiałowo; brakuje w nim na przykład typowych tłumaczeń czasowników  (tj.  i ),   czy  (,  i ). Pozostałe dwa czasowniki ruchu rozważane wcześniej, ¹² i ¹³, posiadają m.in. nastę-pujące relewantne schematy walencyjne:

(4.10) a. ktoś  (dokądś / skądś / jakąś trasą)

b. coś 

Już na przykładzie tej pary widać niekonsekwencje w wyróżnianiu argumentów przy czasownikach ruchu, gdyż nie widać powodu, by na przykład podrzędnik adlatywny był argumentem w wypadku , a nie w wypadku .

Z powodu braku w słowniku czasownika  ‘kupić’ czy  ‘nabyć’, nie możemy tutaj porównać informacji przy czasownikach  i ; odno-tujmy tu tylko schemat dla tego ostatniego¹⁴:

(4.11) ktoś  coś • (komuś)

11Sam termin pochodzi oczywiście od Tesnière’a.

12Zob. , znaczenie 2 (Morciniec i in. 1995: 137). Opcjonalny argument określony jest jako przysłówkowy oznaczający kierunek przemieszczania, stąd poniższe dokądś / skądś / jakąś trasą.

13Zob. , znaczenie 1 (Morciniec i in. 1995: 125). Dla niemieckiego czasownika  w słow-niku znajdują się także odpowiedniki  ( ) (ze schematem: ktoś  skądś / dokądś / jakąś

trasą) oraz  (np. samolotem; ze schematem: ktoś  czymś / na czymś).

4.5. Inne słowniki, podsumowanie 69 4.5.2. Praktyczny słownik łączliwości składniowej czasowników polskich

Praktyczny słownik łączliwości składniowej czasowników polskich jest adresowany do

osób uczących się języka polskiego jako obcego. Podobnie jak w wypadku innych słowników, próżno szukać w słowie wstępnym próby wyjaśnienia, na jakiej podsta-wie pewne potencjalne podrzędniki były uznawane za warte wspomnienia w słow-niku, a inne – nie. Choć znaleźć można tu odwołanie do schematów zdaniowych (Mędak 2005: 8), to informacje podane w słowniku nie są schematami możliwych typów argumentów, a jedynie luźnymi zbiorami takich typów¹⁵. Na przykład w wy-padku czasownika  podany jest następujący zbiór możliwych argumentów:

kto/co, co (biernik), czego, czym, dla kogo, gdzie, kogo, komu, na co, od kogo, przez kogo, u kogo, za co, z kim, przysłówek, za ile.

Informacja o współwystępowaniu argumentów podana jest w postaci szczątko-wej – na przykład przy czasowniku  można znaleźć informację, że bierniko-we co alternuje z dopełniaczowym (partytywnym) czego, ale już nie, że alternuje tak-że z osobowym kogo (jak w przykładzie Znany klub sportowy corocznie kupował jednego

najlepszego piłkarza dla swojej drużyny; Mędak 2005: 164). Nie jest też do końca jasne,

które argumenty odpowiadają którym znaczeniom czasownika: choć poszczególne typy argumentów zilustrowane są przykładami uzupełnionymi numerem nia czasownika w danym przykładzie, to brak przykładu w odpowiednim znacze-niu nie oznacza, że dany argument do tego znaczenia nie pasuje¹⁶. W słowniku nie ma także informacji o obligatoryjności czy fakultatywności poszczególnych typów podrzędników.

Dane zawarte w Praktycznym słowniku… przy czasownikach ruchu  i  oraz przy czasownikach  i ¹⁷można zinterpretować w następu-jący sposób¹⁸:

(4.12) a. ktoś  skądś • dokądś / do kogoś • jakąś trasą • po czym • za kim/czym

• przed kim • z kim/czym • jakoś

b. ktoś  czymś • skądś / z czegoś • dokądś • jakąś trasą • gdzieś • jakoś

(4.13) a. ktoś  coś • komuś / dla kogoś • od kogoś / u kogoś • przez kogoś • gdzieś – na czymś, pod czymś, w czymś • za coś • jakoś • na coś • z kimś

b. ktoś  coś • komuś • za coś • gdzieś – na czymś, w czymś, za coś

• jakoś

15Argumenty przeciwko takiemu rozumieniu walencji znaleźć można na przykład w artykule: Herbst 2007.

16Na przykład, nadal dla czasownika , argument czym opatrzony jest przykładem Ten

człowiek kupował (sobie) zaufanie ludzi kłamstwem ze znaczeniem II (pozyskiwać sobie kogoś, zaskarbiać

sobie coś), natomiast przy argumentach biernikowych co i kogo, które oczywiście również mogą z tym znaczeniem czasownika  wystąpić, takich przykładów nie ma.

17W słowniku nie ma osobnych haseł dla dokonanych  i .

18Interpretacja jest niezbędna na przykład przy scaleniu argumentu  oznaczonego jako gdzie (na

co) i opatrzonego przykładem Teraz idę na spacer do parku z argumentem dokądś, a także przy

przy-pisaniu argumentów niedokonanych czasowników  i  ich dokonanym wersjom (opuszczony został na przykład argument po ile przy , gdyż podrzędnik taki jest zapewne mniej typowy przy dokonanym ) itp.

Podobnie jak w wypadku większości wcześniej omawianych słowników, także tutaj widać liczne niekonsekwencje. Na przykład, według podanych informacji, pozosta-jąc w kręgu argumentów, lecieć – ale nie iść – można gdzieś (w górze), natomiast iść – ale nie lecieć – można z kimś, za kimś itp.; kupić – ale nie sprzedać – można przez kogoś czy pod Halą Mirowską, sprzedać można za granicę, ale nie można za granicą

kupić itp. itd.

4.5.3. Podsumowanie

Wydaje się, że w większości słowników walencyjnych – być może z wyjątkiem ISJP, zawierającego szczątkowe informacje o argumentach okolicznikowych – wynikiem braku jasnego rozróżnienia argumentów i modyfikatorów są istotne niespójności wewnętrzne w traktowaniu pewnych typów podrzędników jako argumentów lub modyfikatorów. Niewątpliwe są natomiast duże różnice w schematach walencyj-nych podawawalencyj-nych przez poszczególne słowniki. Różnice te zilustrujmy próbką 4 czasowników (w odpowiednich, najbardziej podstawowych znaczeniach): , -, , ^19,20:

:

ktoś skądś dokądś jakąś trasą przez jakiś czas jakoś gdzieś inne SSG + (+) (+) (+) (+) (+) – – ISJP + (?) (?) (?) (?) (?) (?) (?) WSJP + – + – – – – 1 Walenty (+) (+) (+) (+) – – – – SWCNiP + (?) (?) (?) – – – – PSŁSCP (+) (+) (+) (+) – (+) – 4 :

coś skądś dokądś jakąś trasą przez jakiś czas jakoś gdzieś inne

SSG + – – – – (+) (+) – ISJP + (?) (?) (?) (?) (?) (?) (?) WSJP + – (+) – – – – – Walenty (+) (+) (+) (+) – – – – SWCNiP + – – – – – – – PSŁSCP (+) (+) (+) (+) – (+) (+) 1

19Rozwinięcie skrótowców: SSG, ISJP i WSJP jak wyżej, SWCNiP – Słownik walencyjny czasowników

niemieckich i polskich (Morciniec i in. 1995), PSŁSCP – Praktyczny słownik łączliwości składniowej czasow-ników polskich (Mędak 2005).

20W wypadku WSJP symbol ——— interpretujemy jako podmiot typu ktoś tak, by różnice między schematami WSJP i schematami w innych słownikach były jak najmniejsze.

4.5. Inne słowniki, podsumowanie 71

: komuś /

ktoś coś od/u kogoś dla kogoś za coś jakoś gdzieś inne SSG + + (+/+) (+/+) – – (+) – ISJP + + (+/–) – (+) – – – WSJP + + (+/–) (+/+) (+) – – – Walenty (+) (+) (+/–) (+/–) (+) – – – SWCNiP PSŁSCP (+) (+) (+/+) (+/+) (+) (+) (+) 3 :

ktoś coś komuś za coś jakoś gdzieś

SSG + + (+) (+) (+) – ISJP + + (+) (+) – – WSJP + + (+) (+) – – Walenty (+) (+) (+) (+) – – SWCNiP + + (+) – – – PSŁSCP (+) (+) (+) (+) (+) (+)

Nawiasy w tabelkach jak zwykle oznaczają opcjonalność, przy czym należy pamiętać, że Walenty i PSŁSCP nie odróżniają argumentów obligatoryjnych od fa-kultatywnych. W wypadku ISJP przy czasownikach  i  podana jest ogólna informacja o opcjonalnym okoliczniku, stąd powtórzone symbole ‘(?)’ w wielu ko-lumnach dotyczących okoliczników. Podobnie SWCNiP podaje przy tych czasow-nikach informację o okoliczniku oznaczającym kierunek ruchu, ale tylko o jednym, stąd znowu ‘(?)’ przy podrzędnikach ablatywnym, adlatywnym i perlatywnym²¹. W wypadku trzech czasowników: ,  i  Praktyczny słownik… notuje do-datkowe argumenty, nieuwzględnione explicite w powyższych tabelkach, w liczbie – odpowiednio – 4, 1 i 3 (zob. p. 4.5.2).

Uwagę należy zwrócić przede wszystkim na znaczne różnice między informa-cjami podanymi w słownikach SSG, Walenty i PSŁSCP, które zawierają jawne spe-cyfikacje różnego rodzaju okoliczników. Na przykład w wypadku najmniej kon-trowersyjnego czasownika , PSŁSCP wspomina o okolicznikach sposobu i miejsca, SSG – tylko o okoliczniku sposobu, Walenty zaś – o żadnym z nich. W wy-padku  różnic jest znacznie więcej: SSG i PSŁSCP odnotowują jako warianty od

kogoś i u kogoś, Walenty – tylko od kogoś; SSG i PSŁSCP odnotowują zarówno komuś,

jak i dla kogoś, Walenty – tylko komuś; PSŁSCP i Walenty – ale nie SSG – zauważają argument za coś (choć SSG taki argument odnotowuje w wypadku ); SSG uwzględnia jeszcze okolicznik miejsca, a PSŁSCP – okolicznik miejsca, sposobu i trzy inne typy podrzędników. Wiele jest także różnic w wypadku czasowników ruchu.

21Przypomnijmy także, że słownik ten nie zawiera hasła , stąd pusty rząd w odpowiedniej tabelce.

Oczywiście trudno na podstawie tak małej próbki wyciągać daleko idące wnio-ski. Trochę większa próbka – 48 czasowników ze wszystkimi ich schematami wa-lencyjnymi – była rozważana w artykule: Przepiórkowski i Fast 2005 dotyczącym ewaluacji pewnej automatycznej procedury konstrukcji słownika walencyjnego. Je-den z eksperymentów tam opisanych dotyczył porównania schematów walencyj-nych SSG i ISJP dla tej próbki czasowników. Wynik tego eksperymentu potwierdza nasze obserwacje dotyczące słabej zgodności schematów walencyjnych w różnych słownikach: według pewnej miary (tzw. miara F), przy której 0 oznacza całkowity brak zgodności, a 100 – identyczność, wspomniane słowniki uzyskały wynik ok. 65,5, co oznacza zgodność zdecydowanie powyżej losowej, ale jednak stosunkowo niską. Podobnie zatem jak w wypadku gramatyk języka polskiego, także polskie słowniki walencyjne nie dostarczają odpowiedzi na pytanie o naturę – czy choćby sensowność – odróżniania argumentów od modyfikatorów.

Część II

Rozdział 5

Podrzędniki w słowniku

5.1. Koncepcja słownika podrzędników . . . . 77