Podrzędniki we FrameNecie

Kłopoty ze spójnym zdefiniowaniem typów podrzędników najściślej związanych z predykatami, a więc prototypowych argumentów, wynikają właśnie z zależności ich roli semantycznej od semantyki danego predykatu. O ile zatem na przykład

5.3. Podrzędniki we FrameNecie 89 okolicznik czasu ma intuicyjnie to samo znaczenie niezależnie od tego, z jakim pre-dykatem występuje, o tyle trudno zdefiniować semantycznie agensa czy patiensa w sposób ogólny, niezależny od nadrzędnika.

W literaturze lingwistycznej i w projektach leksykograficznych występują trzy główne podejścia do semantycznej klasyfikacji argumentów. Chyba nadal najczęst-sze polega na przyjęciu pewnego niewielkiego zestawu ról semantycznych typu

agent, patient czy experiencer. We współczesnej lingwistyce podejście to rozwinięte

zostało w latach 60. i wczesnych 70. (Gruber 1965, Fillmore 1968, Jackendoff 1972), ale podobny zestaw kategorii występuje już w pracach Pāṇiniego, gramatyka in-dyjskiego żyjącego około V w. p.n.e. (Kiparsky 1993). Role semantyczne tego typu – zwane też tematycznymi – przyjmowane są powszechnie w gramatyce genera-tywnej, nie tylko transformacyjnej kojarzonej z nazwiskiem Noama Chomskiego, ale także nietransformacyjnej, np. w Lexical Functional Grammar. Rolami takimi oznaczane są także argumenty w niektórych słownikach walencyjnych, na przykład w angielskim słowniku VerbNet (Kipper i in. 2000, 2006) i w nowszych edycjach pol-skiego słownika Walenty (Andrzejczuk i Hajnicz 2016, Przepiórkowski i in. 2017b). Argumenty przeciwko takiemu podejściu zostały zebrane w artykule Davida Do-wty’ego (1989), który zwraca uwagę między innymi na brak operacyjnych definicji poszczególnych ról i na brak procedur, które doprowadziłyby do wyłonienia jed-nego zestawu takich ról, zamiast obecnych tuzinów systemów ról semantycznych przyjmowanych przez różnych lingwistów i leksykografów.

W późniejszym często cytowanym artykule Dowty (1991) omawia różne aspekty pojęć agens i patiens i w dużym uproszczeniu proponuje metodę klasyfikacji argu-mentów do tych dwóch ról na podstawie liczby ich cech typowych dla agensów i typowych dla patiensów. Na tej metodzie opiera się słownik PropBank (Palmer i in. 2005), w którym jako Arg0 oznaczane są argumenty bliższe prototypowym agensom (w sensie Dowty’ego), jako Arg1 zaś – bliższe prototypowym patiensom. W wypadku większej liczby argumentów, etykiety Arg2, Arg3 itd. przydzielane są jednak arbitralnie. Podejście to w minimalnym zatem stopniu opiera się na konkret-nych – tylko dwóch – rolach semantyczkonkret-nych.

Trzecim, jeszcze bardziej ekstremalnym, podejściem byłaby całkowita rezygna-cja z ogólnych ról semantycznych. W takim podejściu argumenty byłyby oznaczane etykietami odzwierciedlającymi ich idiosynkratyczną relację semantyczną do cza-sownika. Tak więc na przykład w wypadku czasownika  ‘lubić’ możliwymi ro-lami byłyby: liker i likee, a w wypadku  ‘kupić’: buyer, product, seller itp. Niekiedy jako reprezentujący takie podejście postrzegany jest słownik FrameNet, nie jest to jednak obserwacja trafiona.

We FrameNecie (https://framenet.icsi.berkeley.edu/; Fillmore i in. 2003, Fillmore i Baker 2015, Ruppenhofer i in. 2016) role semantyczne – zwane tam

na poziomie ram interpretacyjnych14. Ramy interpretacyjne to struktury kognityw-ne odpowiadające sytuacjom, zdarzeniom i własnościom. Na przykład rama Ap-ply_heat odpowiada zdarzeniom podgrzewania jedzenia. Określone leksemy czy wyrażenia mogą przywoływać (ang. evoke) określone ramy. Na przykład ramę Ap-ply_heat przywołują między innymi formy leksemów:  ‘piec’,  ‘gotować’,  ‘smażyć’,  ‘podgrzewać w mikrofalówce’ itp. W zdarzeniach opisa-nych przez każdy z tych czasowników występują lub mogą występować takie same elementy: agens podgrzewający jedzenie (etykietowany jako Cook), podgrzewane jedzenie (Food), pojemnik, w którym jedzenie jest podgrzewane (Container), sub-stancja pośrednicząca w przekazywaniu ciepła (Medium), temperatura podgrze-wania (Temperature_setting) itd. Elementy takie mogą zwykle być wyrażone jako podrzędniki predykatu przywołującego daną ramę, np.:

(5.2) Boil [the potatoes]_Food[in a medium-sized pan]_Container. (5.3) [Drew]_Cookfried [the garlic]Food[in butter]_Medium.

(5.4) [He]_Cook baked [the cookies]Food [at 350 degrees]_{Temperature_setting} [for 11 minutes]Duration.

A zatem role typu Cook, Food, Containter itp. zdefiniowane są nie dla poszczegól-nych predykatów, ale dla całych ich klas.

Jest jednak jeszcze jeden powód, być może ważniejszy, dla którego FrameNet nie może być uznany za reprezentanta podejścia rezygnującego z ogólnych ról semantycznych. Wiąże się on z faktem, że ramy interpretacyjne nie stanowią luź-nego zbioru, tylko są uporządkowane w hierarchię¹⁵. Tak więc na przykład rama Apply_heat jest podtypem ramy Intentionally_affect, która odpowiada wszelkim sytuacjom, w których jeden element (Agent) świadomie oddziałuje na inny (Patient) w jakiś sposób (Manner), być może za pomocą jakiegoś narzędzia (Instrument) itd. Inne podtypy ramy Intentionally_affect to na przykład: Arrest, Attack, Cutting itd. Bycie podtypem oznacza, że role semantyczne zdefiniowane w ogólniejszej ramie są także rolami w ramie bardziej szczegółowej, a więc są one dziedziczone, przy czym w ramie bardziej szczegółowej mogą być także zdefiniowane dodatkowe role, specyficzne dla sytuacji opisywanych przez tę ramę. Na przykład w ogólniejszej ramie Intentionally_affect nie występują role Temperature_setting, Container, Me-dium itp. – są one zdefiniowane dopiero w ramie Apply_heat, gdyż są one właści-we sytuacjom podgrzewania jedzenia, a nie wszystkim sytuacjom świadomego od-działywania. Dziedziczenie informacji we FrameNecie ma charakter monotoniczny: ramy podrzędne zwykle dodają nowe informacje do tych odziedziczonych z ramy nadrzędnej, nie mogą jednak takich odziedziczonych informacji odrzucić.

14Terminologia polska dotycząca FrameNetu została zapożyczona z prac w tomie: Zawisławska 2010. Ramy interpretacyjne w sensie znanym z FrameNetu nie powinny być mylone z ramami wa-lencyjnymi przyjętymi w Walentym i innych słownikach tego typu (choć oczywiście istnieje związek między tymi dwoma pojęciami).

15Omawiana poniżej relacja dziedziczenia jest tylko jedną z kilku relacji między ramami zdefi-niowanych we FrameNecie, choć zapewne najważniejszą. Niniejszy opis jest uproszczony także pod innymi względami; pełną charakterystykę FrameNetu znaleźć można w pracy: Ruppenhofer i in. 2016.

5.3. Podrzędniki we FrameNecie 91 Istotną – choć często niezauważaną – cechą FrameNetu jest to, że role odziedzi-czone z bardziej ogólnych ram mogą zostać uszczegółowione i przemianowane w ra-mach bardziej szczegółowych. Tak też jest w wypadku ramy Apply_heat, w której odziedziczona z ramy nadrzędnej rola Agent przemianowana jest na Cook, a rola Pa-tient – na Food¹⁶. A zatem FrameNet nadal zakłada istnienie ról typu agens i patiens, tyle że są one określone w dosyć ogólny sposób na wyższych piętrach hierarchii dziedziczenia i uszczegóławiane (a czasami także przemianowywane) w ramach odpowiadających węższym klasom predykatów. Dzięki temu mniej dokuczliwy staje się pierwszy z problemów omawianych przez Dowty’ego (1989), tj. problem braku operacyjnych definicji takich ról: nawet jeżeli w najbardziej ogólnych ramach definicje takich ról są rozmyte, to są one na tyle dobrze sprecyzowane w ramach szczegółowych, że w praktyce łatwo jest przypisać konkretne podrzędniki danego predykatu do konkretnych ról. Zauważmy, że także drugi problem omawiany w ar-tykule Dowty’ego, tj. problem braku jednolitego zestawu ról, nie dotyczy podejścia framenetowego, gdyż podejście to z założenia nie polega na jednolitym niewielkim zestawie ról i dopuszcza role specyficzne dla niewielkich klas predykatów (jak Tem-perature_setting dla predykatów przywołujących ramę Apply_heat).

Na koniec tej krótkiej charakterystyki podejścia framenetowego przyjrzyjmy się, jak została rozwiązana tam kwestia ewentualnego odróżniania argumentów od mo-dyfikatorów. Ze względu na główną tezę niniejszej monografii bardzo atrakcyjną ce-chą FrameNetu jest to, że ramy zawierają informację o wszelkich rolach semantycz-nych – zarówno tych realizowasemantycz-nych przez typowe argumenty, jak i tych odpowiada-jących typowym modyfikatorom. Tak więc na przykład rama Apply_heat, oprócz takich ról jak Agent (Cook), Patient (Food) czy Temperature_setting, definiuje także role realizowane przez typowe modyfikatory, np. Manner, Place, Duration i Time. Gdyby traktować FrameNet jako słownik walencyjny, to byłaby to jedna z głównych praktycznych różnic między tym słownikiem a bodajże wszystkimi innymi słowni-kami walencyjnymi (w tym wspomnianym praskim słownikiem PDT-Vallex), które odnotowują tylko argumenty, a nie modyfikatory.

Nie oznacza to jednak, że słownik z Berkeley rezygnuje z dychotomii będącej tematem niniejszej monografii. Odpowiada jej rozróżnienie ról semantycznych na jądrowe (ang. core) i peryferyjne (ang. peripheral). Rozróżnienie to jest jednak tak samo rozmyte, niespójne i – w związku z tym – nieoperacyjne, jak w innych pracach lingwistycznych i leksykograficznych. Na przykład w artykule: Fillmore i Baker 2015: 801 wspomniane są tylko następujące częściowe kryteria rozróżniania argu-mentów i modyfikatorów¹⁷:

16W obecnej (połowa roku 2017) wersji interfejsu sieciowego do słownika FrameNet, https:// framenet.icsi.berkeley.edu/, te zależności pomiędzy nazwami ról nie są widoczne, są one jednak formalnie zdefiniowane w XML-owej dystrybucji słownika, w pliku frRelation.xml (sprawdzone dla wersji 1.5–1.7).

17Zob. też Ruppenhofer i in. 2016: 23–24, gdzie oprócz poniższych kryteriów wspomniana jest również – także jako test jedynie częściowy – obligatoryjność semantyczna (omówiona w rozdz. 2, w p. 2.3.2).

• jeżeli rola musi być wyrażona w tekście, to jest jądrowa (jest to więc jedno-stronne kryterium obligatoryjności składniowej),

• jeżeli rola jest wyrażona jako podmiot lub dopełnienie bliższe, jest jądrowa (ale kryterium to nie powinno być stosowane do dopełnień bliższych realizujących rolę beneficjenta w konstrukcjach typu I’ll bake you a cake ‘Upiekę ci ciasto’, ani do dopełnień bliższych w konstrukcjach rezultatywnych typu I ate my plate

clean, dosł. ‘Wyjadłem talerz do czysta’),

• jeżeli rola jest realizowana jako „fraza o leksykalnie uwarunkowanej postaci morfoskładniowej” (ang. by phrases with lexically specific morphological marking), powinna być uznana za jądrową.

Wszystkie te kryteria są częściowe w tym sensie, że jeżeli dana rola je spełnia, to jest uznana za jądrową, nie jest jednak powiedziane, jaki jest status ról niespełniają-cych tych kryteriów. Ponadto jedno z tych kryteriów, odwołujące się do funkcji gra-matycznych, nie stosuje się bezwyjątkowo, co wyraźnie osłabia jego operacyjność. Trudno uniknąć wrażenia, że konieczność powoływania się na taki zbiór idiosynkra-tycznych częściowych kryteriów oznacza po prostu brak jednego spójnego pojęcia dychotomii argument–modyfikator, że jest jedynie ukłonem w stronę tradycji.

Rozróżnienie na role jądrowe i peryferyjne jest także źródłem pewnego proble-mu formalnego. Jak wspomniano, ramy zorganizowane są w hierarchię z monoto-nicznym dziedziczeniem informacji o rolach semantycznych. Zdarzają się jednak sytuacje, gdy rola oznaczona w jednej ramie jako peryferyjna staje się jądrowa w wypadku ramy podrzędnej lub odwrotnie. Tak jest na przykład w wypadku ogólnej ramy Event, przywoływanej m.in. przez czasowniki oznaczające ‘zdarzyć się’, a więc , ,   itp.: w ramie tej role Place i Time oznaczone są jako jądrowe, choć są uznane za peryferyjne w zasadzie we wszystkich 27 ra-mach bezpośrednio podrzędnych¹⁸. Sytuacje takie są problematyczne, gdyż wydają się zaprzeczać zasadzie monotoniczności dziedziczenia: skoro rola jest uznana za, powiedzmy, jądrową w jakiejś ramie nadrzędnej, to powinna pozostawać jądrowa w ramach podrzędnych, opisujących przypadki szczególne ramy nadrzędnej.

Rozróżnienie na role jądrowe i peryferyjne wydaje się nie mieć żadnego prak-tycznego znaczenia we FrameNecie: nie ma żadnych uogólnień czy analiz, które od-woływałyby się do tej domniemanej dychotomii. Rozróżnienie to będziemy zatem w dalszych częściach pracy ignorować.