Instytucje ochrony dóbr kultury w Polsce

Wprowadzenie pojęcia „dobro kultury” do polskiego systemu prawnego wiąże się z ratyfikowaniem Konwencji Haskiej z 1954 r.²². W art. 1 tego doku-mentu odnaleźć można postanowienie stanowiące, iż dobra kultury to „bez względu na ich pochodzenie oraz osobę właściciela:

a) dobra ruchome lub nieruchome, które posiadają wielką wagę dla dziedzic-twa kulturalnego narodu, na przykład zabytki architektury, sztuki lub hi-storii, zarówno religijne jak świeckie: stanowiska archeologiczne, zespoły budowlane posiadające jako takie znaczenie historyczne lub artystyczne, dzieła sztuki, rękopisy, książki i inne przedmioty o znaczeniu artystycz-nym historyczartystycz-nym lub archeologiczartystycz-nym, jak również zbiory naukowe i poważne zbiory książek, archiwaliów lub reprodukcji wyżej określonych dóbr;

b) gmachy, których zasadniczym i stosowanym w praktyce przeznaczeniem jest przechowywanie lub wystawianie dóbr kulturalnych…”.

Upowszechnienie pojęcia dobra kultury wiązać należy jednak przede wszyst-kim z ustawą z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury, która pojęcie to traktowała jako fundamentalne. Legalna definicja dobra kultury zawarta została w art. 2 tej ustawy i stanowiła, iż „dobrem kultury jest każdy przedmiot ruchomy lub nieruchomy, dawny lub współczesny, mający znaczenie dla dziedzictwa i roz-woju kulturalnego ze względu na jego wartość historyczną, naukową lub arty-styczną”. Funkcjonowanie tego pojęcia w systemie szeroko pojętej ochrony praw-nej dziedzictwa kultury wzbudzało i, jak się okazuje, nadal wzbudza kontrowersje.

Pojęciu temu słusznie zarzuca się m.in., iż jest określeniem o wysokim stopniu abstrakcji, niemającym swojego desygnatu, przez co jest niedookreślone i trudne w stosowaniu²³.

22 Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z Regulaminem wy-konawczym do tej Konwencji oraz Protokół o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbroj-nego, podpisana w Hadze 14 maja 1954 r., Dz.U. z 1957 r., Nr 46, poz. 212. Zob. szerzej W. Kowalski, Praktyczna realizacja konwencji haskiej z 1954 r., Ochrona Zabytków 1984, nr 3, s. 172–177.

23 M. Trzciński, Przestępczość przeciwko zabytkom, [w:] www.wspol.edu.pl/przegladpolicyjny/

index.php?option=com_content&view... [12.09.2020].

Konstytucja RP, mówiąc o szczególnej ochronie, jakiej podlega dziedzictwo kulturalne, które stanowi zasób rzeczy materialnych i niematerialnych razem z ich wartością duchową, historyczną czy obyczajową, godną ochrony prawnej i tożsa-mość narodowa, która jest poczuciem wspólnoty z własnym narodem jak też po-czucie odrębności wobec innych narodów. Kształtowana jest przez język, symbole narodowe, historię i kulturę. Czyni to państwo odpowiedzialnym za tę ochronę.

W oparciu o Konstytucję, a także ustawy i inne akty prawne należy stwierdzić, że centralne instytucje państwowe (Sejm RP, Senat RP, Rada Ministrów, Minister-stwa) są odpowiedzialne za przygotowanie, wydanie i realizację niezbędnych ak-tów normatywnych, na podstawie których możliwa jest ochrona i zabezpieczenie dóbr kultury przed wszelkimi zagrożeniami okresu wojny i pokoju²⁴.

Podstawowa dla ochrony dóbr kultury ustawa z 1962 r., po nowelizacjach w 1990 i 1996 roku, stanowi, że ochronę dóbr kultury sprawują następujące organy:

• minister kultury i sztuki (a po zmianie nazwy i nadaniu nowego statutu mi-nister kultury do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego); Zarzą-dzenie nr 44 prezesa Rady Ministrów z 29 marca 2002 r. (M.P. z 5 kwietnia 2002 r.);

• Generalny Konserwator Zabytków działający w imieniu ministra kultury;

• wojewoda przy pomocy wojewódzkiego konserwatora zabytków jako kie-rownika jednostek organizacyjnych (wojewódzkiego oddziału Państwowej Służby Ochrony Zabytków) wchodzącej w skład rządowej administracji ogólnej w województwie;

• dyrektorzy (kierownicy) muzeów w stosunku do zabytków znajdujących się w muzeach;

• dyrektorzy Ośrodka Dokumentacji Zabytków kierujący centralną ewiden-cją dóbr kultury;

• dyrektorzy (kierownicy) jednostek organizacyjnych powołanych do ochrony zabytków;

• Biblioteka Narodowa w Warszawie i biblioteki wyznaczone przez ministra kultury w porozumieniu z właściwymi ministrami (kierownikami urzędów centralnych) i Polską Akademię Nauk w stosunku do zabytkowych mate-riałów bibliotecznych w zakresie im zleconym.

Naczelny nadzór nad ochroną dóbr kultury należy do ministra kultury. Apa-ratem wykonawczym ministra do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodo-wego jest Ministerstwo Kultury. Dziedzictwa Narodonarodo-wego i Sportu²⁵.

W imieniu ministra kultury bezpośredni nadzór nad dobrami kultury sprawuje Generalny Konserwator Zabytków. W strukturze władzy państwowej odpowie-dzialność za organizację przygotowania i aktualizację planów odnowy i zabezpie-

24 J. Czaja, Bezpieczeństwo kulturowe Rzeczypospolitej Polskiej, s. 59, [w:] file:///C:/Users/

User/Desktop/kultur.pdf [14.09.2020].

25 Tamże, s. 59.

99

czenia dóbr kultury przed skutkami zagrożeń wynikających z klęsk żywiołowych oraz konfliktów zbrojnych spoczywa na Generalnym Konserwatorze Zabytków, szefie Cywilnej Obrony Kraju i wojewodach. Na jednostkach organizacyjnych (dyrektorach muzeów oraz użytkownikach i właścicielach dóbr kultury) spoczywa główna odpowiedzialność za opracowanie i aktualizację planów ochrony i zabez-pieczenie oraz zapewnienie sił i środków na ich realizację, przy współpracy ze sta-rostami powiatów i wójtami gmin (prezydentami i burmistrzami miast)²⁶.

Nadzór specjalistyczny nad ochroną dóbr kultury sprawuje Generalny Kon-serwator Zabytków. Kieruje on Państwową Służbą Ochrony Zabytków działającą przy ministrze kultury. Do zadań Generalnego Konserwatora Zabytków należy²⁷: 1) Opracowywanie projektów planów ochrony dóbr kultury oraz założeń

po-lityki konserwatorskiej w poszczególnych dziedzinach, regionach kulturo-wych, wojewódzkich powiatach i gminach;

2) Dokonywanie ocen stanu zachowania dóbr kultury, kierunków działań i zadań resortowych w tym zakresie;

3) Prowadzenie nadzoru i kontroli realizacji zadań związanych z ochroną dóbr kultury;

4) Działanie na rzecz integracji dóbr kultury z przyrodą i środowiskiem, pla-nowaniem przestrzennym oraz budownictwem;

5) Występowanie z inicjatywą organizacji służb ochrony zabytków na szcze-blach administracji rządowej i samorządowej;

6) Inicjowanie rozwiązań prawnych dotyczących ochrony dóbr kultury;

7) Realizacja zadań wynikających z międzynarodowej współpracy w zakre-sie ochrony dziedzictwa kulturowego.

Poza Ministerstwem Kultury. Dziedzictwa Narodowego i Sportu funkcjonują wyspecjalizowane instytucje resortowe podległe bezpośrednio ministrowi, które z jego upoważnienia prowadzą działalność administracyjną, naukowo-badawczą, nadzorczo-kontrolną, usługowo-administracyjną w zakresie swych statutowych uprawnień wspomagania merytoryczną opieką dóbr kultury w całym kraju. Należą do nich²⁸:

• Ośrodek Ochrony i Konserwacji Zabytków;

• Ośrodek Dokumentacji Zabytków;

• Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu;

• Biblioteka Narodowa.

Organizacja ochrony dziedzictwa kulturowego narodu należy do ustawowych obowiązków państwa, stąd funkcjonowanie w strukturze administracji państwowej instytucji, które z racji swych statutowych powinności zajmują się organizacją ochrony dóbr kultury.

Współpraca i współdziałanie tych instytucji pod kierownictwem Ministerstwa Kultury. Dziedzictwa Narodowego i Sportu stanowi bardzo istotny element

26 Tamże, s. 60.

27 Tamże, s. 61.

28 Tamże, s. 61-62.

systemowych działań w zakresie zapewnienia tym dobrom warunków przetrwania i ochrony przed zagrożeniami zarówno okresu pokojowego, jak i na wypadek kon-fliktu zbrojnego²⁹.

Dziedzictwo kulturowe wiąże się z najważniejszymi sprawami narodu. Do-brze, że na straży tych wartości stoją ważne instytucje państwowe, które zapew-niają bezpieczeństwo kulturowe w naszym kraju. Jednak w Polsce brakuje insty-tucji dbającej o bezpieczeństwo kulturowe w obszarze kultury duchowej (symbo-licznej), która stanowi niematerialną część kultury. Są to między innymi wartości, wiedza, przekonania, zwyczaje, ale też i prawo.

5. Rola i znaczenie dziedzictwa kulturowego w opiniach