BEZPIECZEŃSTWO KULTUROWE POLSKI – WYBRANE ASPEKTY
3. Skala i specyfika przestępczości przeciwko dziedzictwu kulturowemu w Polsce
Pojęcie „przestępstwo przeciwko zabytkom” jest w obszarze prawa kra- jowego trudnym terminem do dokładnego zdefiniowania. W żadnym polskim
16 http://niematerialne.nid.pl/Ochrona_dziedzictwa/ [26.08.2020].
kodeksie karnym nie występują przestępstwa przeciwko zabytkom. Pojęcie „prze-stępczości przeciwko zabytkom” jest pewnego rodzaju uogólnieniem, wprowadzo-nym na użytek kryminalistyki i kryminologii17.
Omawiając poziom bezpieczeństwa kulturowego, należy zwrócić szczególną uwagę na wpływ danej przestępczości na poziom zagrożenia poszczególnych ro-dzajów dóbr kultury. Tego typu przestępczość przybiera różne formy i nakiero-wana jest na różne elementy. Kradzież obrazu, zniszczenie renesansowej kamie-nicy, przemyt za granicę ważnego archiwum czy też grabież stanowiska archeolo-gicznego, są to działania godzące w dziedzictwo kulturowe. Jednak kwalifikacja prawna tych zachowań, modus operandi sprawców oraz poziom szkodliwości będą odmienne.
Straty spowodowane kradzieżą, niszczeniem oraz nielegalnym wywozem za-bytków z kraju, są bardzo trudne do dokładnego oszacowania, ponieważ walorem większości zabytków nie jest tylko ich wartość materialna, ale też ich niepowta-rzalna wartość historyczna i naukowa.
Jednym z głównych źródeł informacji na temat przestępczości przeciwko dziedzictwu kulturowemu są opracowania Komendy Głównej Policji.
Dane INTERPOLU mówią jednoznacznie, że Polska obecnie znajduje się w czołówce państw, które są zagrożone przestępczością przeciwko zabytkom. Do najczęstszych przestępstw zalicza się: nielegalny wywóz zabytków za granicę, zniszczenie bądź uszkodzenie zabytku, kradzież (kradzież z włamaniem) oraz pa-serstwo. Przedmiotem przestępstwa stają się najczęściej: dzieła sztuki plastycznej (obrazy, grafiki), wyroby rzemiosła artystycznego, wytwory techniki, materiały biblioteczne, numizmaty, zabytki archeologiczne różnych kategorii (np. ceramika, broń, oporządzenie jeździeckie)18.
Dobra kultury zagrożone są przede wszystkim następującymi czynami prze-stępczymi19:
• zniszczeniem;
• kradzieżą zwykłą (bez włamania do obiektu);
• kradzieżą z włamaniem do obiektu;
• rozbojem (napadem);
• wymuszeniem rozbójniczym;
• umyślnym podpaleniem;
• nielegalnym wywozem z kraju.
17 T. Rydzek, Kryminalistyczno-kryminologiczne aspekty kradzieży dóbr kultury w Polsce w latach 1946–1977, Warszawa 1986, s. 14.
18 M. Trzciński, Kryminalistyczne i kryminologiczne aspekty przestępstw przeciwko zabytkom ar-cheologicznym, Przegląd Policyjny 2007, nr 3, s. 26–33.
19 http://nimoz.pl/pl/wydawnictwa/wydawnictwa-nimoz/cenne-bezcenne-utracone-1/cenne- bezcenne-utracone-archiwum/2000/nr-42000/raport-w-sprawie-zagrozen-zwiazanych-z-ochrona-dobr-kultury-czesc-i/print [10.09.2020].
95
Wykres 1. Liczba przestępstw przeciwko dobrom kultury w latach 2012 – 2019.
Źródło: opracowanie własne na podstawie statystyk policyjnych.
Liczba przestępstw przeciwko dobrom kultury ujętych w statystykach policji po 2014 roku znacznie zmalała i utrzymuje się na niskim poziomie do 2019 roku.
W 2012 roku było to 1058 przestępstw, w 2013 – 1819 czy w 2014 – 1295, to w roku 2015 spadła do 104, a od 2016 do 2018 oscyluje wokół liczby 90, a następ-nie w roku 2019 wzrosła do 144. Można się zastanawiać czy są to dane rzeczywiste czy wynikają z faktu nie zgłaszania wszystkich przestępstw przeciwko dobrom kultury organom ścigania.
Przestępstwa przeciwko dobrom kultury stanowią niewielką część w obszarze wszystkich przestępstw przeciwko mieniu. Jednak istotne jest to, że są to straty bardzo często niewymierne, ponieważ dotyczą wartości artystycznej czy też histo-rycznej. Statystyki policyjne wskazują, że co roku występuje około 1000 takich przestępstw gdzie łupem są dzieła sztuki. W związku z tym, że jest to proceder bardzo opłacalny, dlatego też można zaobserwować duże zainteresowanie nim ze strony środowisk przestępczych.
Wzrost tego typu przestępstw ma wiele uwarunkowań, do których trzeba za-liczyć przede wszystkim20:
• słabe zabezpieczenia techniczne (zwłaszcza obiektów sakralnych);
• brak poczucia zagrożenia przestępczością zwłaszcza u administratorów od-powiedzialnych za zabezpieczenie obiektów, w których zgromadzone są dobra kultury;
20 http://nimoz.pl/pl/wydawnictwa/wydawnictwa-nimoz/cenne-bezcenne-utracone-1/cenne- bezcenne-utracone-archiwum/2000/nr-42000/raport-w-sprawie-zagrozen-zwiazanych-z-ochrona-dobr-kultury-czesc-i/print [10.09.2020].
• wzrost zainteresowania ze strony zorganizowanych grup przestępczych tego typu przestępczością;
• wysokie notowania cenowe dzieł sztuki na rynkach antykwarycznych;
• brak nowych inwestycji zmierzających do poprawy fizycznego i technicz-nego zabezpieczenia muzeów, galerii i obiektów sakralnych;
• wyraźne tendencje zmierzające do ograniczenia ochrony fizycznej obiek-tów, w których znajdują się dobra kultury;
• wchodzenie pracowników odpowiadających za ochronę dóbr kultury w struktury grup przestępczych;
• osłabienie kontroli celnej;
• łatwość w podrobieniu lub przerobieniu zezwoleń wydawanych przez wo-jewódzkich konserwatorów zabytków na wywóz dóbr kultury poza granice kraju;
• przeciętny poziom usług świadczonych w zakresie technicznej ochrony mienia;
• brak wystarczających środków na sfinansowanie technicznych zabezpie-czeń.
Obowiązujący system prawnokarnej ochrony zabytków obok kwalifikowa-nych typów przestępstw przewidziakwalifikowa-nych w art. 294 § 2 k.k. obejmuje też przestęp-stwa określone w przepisach karnych ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zbytkami, którymi są21:
1) zniszczenie, uszkodzenie zabytku (art. 108);
2) nielegalne wywiezienie bez pozwolenia zabytku za granicę lub po legal-nym wywiezieniu nie sprowadzenie go do kraju w okresie ważności po-zwolenia (art. 109);
3) przerobienie, podrobienie zabytku (art. 109a);
4) wprowadzenie przerobionego lub podrobionego zabytku do obrotu (art. 109b).
W sytuacji dużego zainteresowania środowisk przestępczych kradzieżą dóbr kultury bardzo ważną kwestią jest prowadzenie ewidencji skradzionych oraz zagi-nionych dóbr kultury. Jest ona już prowadzona przez Ośrodek Ochrony Zbiorów Publicznych. Niewątpliwie nie jest to pełna baza danych, ponieważ zawsze jest to zależne od zgłoszenia takiej kradzieży, a niestety z tym bywa różnie. Informacje, które przekazywane są przez „Cenne, bezcenne, utracone” baza danych na płytach CD, baza danych w Internecie oraz wysyłanie danych do prasy, radia czy telewizji, to jedyne działania, które są podejmowane w celu naświetlenia przestępczego procederu.
W bazach danych skradzionych jak też nielegalnie wywiezionych dóbr kul-tury znajdują się różnego typu informacje, które są pomocne w zwalczaniu prze-
21 Art. 109a oraz 109b zostały wprowadzone do porządku prawnego ustawą z dnia 24 lutego 2006 r.
o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami – Dz. U. z 2006 r., Nr 50, poz. 362.
97
stępczości. Podstawowymi informacjami, które powinny znajdować się w takich bazach są:
• bardzo dokładny opis obiektu;
• zdjęcie obiektu z opisanymi cechami szczegółowymi;
• informacja o pochodzeniu dzieła i jego właścicielu;
• dokładna informacja na temat czasu i okoliczności zaginięcia.
Im więcej informacji będzie znajdowało się w bazie danych na temat utraco-nego obiektu, tym skuteczniejsze będzie korzystanie z niej.