W dniu Zmartwychwstania Pańskiego, 12 kwietnia bieżącego roku, minęła 100. rocznica urodzin wybitnej poetki, pisarki, tłumaczki, krytyka literackiego oraz au-torki książek dla dzieci i młodzieży – Anny Kamieńskiej.
Zaplanowane uroczystości w Krasnymstawie i innych miejscowościach na Lubelszczyźnie, ze względu na zaist-niałą sytuację epidemiczną nie mogły się odbyć, dlatego zostały odłożone na później.
Anna Kamieńska urodziła się w miasteczku nad Wie-przem, o czym również świadczy wpis poetki w księdze pamiątkowej w tutejszym Muzeum Regionalnym, które-go dokonała 16 maja 1974 roku w postaci początku swoje-go wiersza pt. ,,Krasnystaw Me Genuit”, co w tłumaczeniu z języka łacińskiego znaczy ,,Krasnystaw mnie zrodził”.
Również w tym dniu Anna Kamieńska miała spotkanie autorskie w Bibliotece Gminnej w Izbicy.
Wiersz ukazał się w 1956 roku w 7–8 numerze mie-sięcznika społeczno-literackiego pt. „Kamena”.1 Później był wznawiany w krasnostawskich albumach2 pod tytu-łem Krasnystaw.
W wierszu nakreślony został obraz wojny polsko-bol-szewickiej 1920 roku, w tamtym dramatycznym okresie większość rodzin, podobnie jak rodzina poetki, musiało opuścić tereny zamieszkania w pobliżu linii frontu i prze-mieścić się w głąb Lubelszczyzny. Kiedy Kamieńscy na dobre zatrzymali się w stolicy województwa: 28 czerw-ca 1927 roku sporządzono akt urodzenia Anny Kamień-skiej w kościele pw. św. Michała Archanioła w Lublinie.3
Czytając pierwszy wers utworu nasuwa się pytanie, dlaczego Krasnystaw jest określony jako ,,[…miasteczko o dzikiej nazwie półruskiej –…]’’? Co mogło wpłynąć, że poetka użyła takich epitetów, jak dzikiej, półruskiej?
W historii miasta liczącego 626 lat od nadania praw miejskich na prawie magdeburskim oraz pierwszej wzmianki pod nazwą Ščekarevъ w 1219 roku4 poświadcza się, że znajdowało się w obrębie ziemi chełmskiej. Pierw-sze wzmianki o niej pochodzą z latopisu Nestora sporzą-dzonego w 981 r. Mówi się w nim, że książę ruski Włodzi-mierz I wyruszył na podbój Lachów i zajął Przemyśl wraz z Grodami Czerwieńskimi, zamieszkałymi przez Lędzian, których teren odpowiadał późniejszej ziemi chełmskiej (po lewej stronie Bugu). Po przyłączeniu ziemi chełmskiej
1 Anna Kamieńska, Krasnystaw Me Genuit, [w:] ,,Kamena” nr 7-8, Lublin 1956, s. 28-29.
2 Jan Henryk Cichosz i in., Krasnystaw wczoraj i dziś. Album, Zamość 2006, s.
34 oraz Krasnystaw wczoraj, Krasnystaw dziś, Krasnystaw 2012, s. 39.
3 Artur Borzęcki, Metryka Kamieńskiej, [w:] ,,Nestor” nr 3(33), Krasnystaw 2015, s. 14-15.
4 Polnoje sobranije russkich lětopis’ej, t. II, S. Petersburg 1846, s.162. →
do Rusi Kijowskiej rozpoczęło się tutaj osadnictwo ruskie (szukające schronienia przed ekspansją mongolską), na-wet po rzekę Wieprz. W ten sposób powstało pograni-cze o mieszanym polsko-ruskim (później ukraińskim) charakterze.5 Do II połowy XIV w. rywalizowali o ziemię chełmską Polacy, Rusini, Litwini, a także Węgrzy. Od roku 1387 ostatecznie ziemia ta wraz z Krasnymstawem – za sprawą wyprawy królowej Jadwigi na Ruś – znalazła się na ponad 400 lat w obrębie Rzeczypospolitej. Prawdopo-dobnie na przełomie XV i XVI wieku terytorium to dołą-czono do województwa ruskiego, co poświadcza Metryka Koronna w 1525 roku. W Krasnymstawie, usytuowanym przy głównym szlaku handlowym, od początków zamiesz-kiwali przede wszystkim Polacy i Rusini, obok siebie ka-tolicy oraz prawosławni, później unici. Ziemia chełm-ska wraz z Krasnymstawem wielokrotnie była najeżdżana przez Ordę Tatarską, w XVII w. pustoszyły ją wojska ko-zackie i szwedzkie. Doznała – podobnie jak naród polski – ucisku pod panowaniem Rosji carskiej, a szczególnie po upadku powstania styczniowego, kiedy językiem urzędo-wym był rosyjski, w tamtym czasie kościoły zamieniano na cerkwie, jak np. krasnostawski kościół pw. Trójcy Prze-najświętszej. 4 listopada 1918 r. Krasnystaw, spod okupacji
5 Irena Mytnik, Zarys historyczny ziemi chełmskiej,[w:] tejże, Imiennictwo zie-mi chełmskiej w XVI – XVII wieku, Warszawa 2017, s. 9–41.
wojsk niemiecko-austriackich, wyzwolili żołnierze Pol-skiej Organizacji Wojskowej. Wkrótce śmiertelnym zagro-żeniem stała się nawała bolszewicka 1920 roku. Być może opowiadania o tamtym okropnym okresie przez starszych członków z rodziny Anny Kamieńskiej oraz najprawdo-podobniej znajomość języka rosyjskiego, w którym przy-miotnik krasnyj ‘czerwony’6 (wyraźnie czytelny na po-czątku nazwy miasta) wpłynęły na to, że autorka użyła epitetu ,,dzikiej”, by podkreślić całe barbarzyństwo, jakie niosła ze wschodu Armia Czerwona latem 1920 roku. Czy być może na to mógł wpłynąć krwawy poznański czer-wiec 1956 roku7, gdyż wiersz ukazał się na przełomie lip-ca i sierpnia tegoż roku?
W rzeczywistości nazwa topograficzna w postaci zro-stu Krasnystaw pochodzi od wyrażenia krasny ‘piękny’ + staw8. Tę formę miejscowej nazwy odakwatycznej rów-nież poświadcza Stefan Warchoł9. Po raz pierwszy za-notowano ją w 1377 roku oraz wymiennie z pierwotną
6 Słownik rosyjsko-polski pod red. i. H. Dworeckiego, Warszawa 1949, s. 281.
7 Wojciech Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1945-1956, Warszawa 2011, s. 326-329.
8 Kazimierz Rymut, Nazwy miast Polski, Wrocław 1987, s. 119.
9 Stefan Warchoł, Nazwy miast Lubelszczyzny, Lublin 1964, s. 106.
Wpis pisarki do księgi pamiątkowej Muzeum Regionalnego Spotkanie w bibliotece w Izbicy, październik 1974
Świnoujścia13, gdzie nie zaszła przestawka -ar w -ra, -ro, tak jak w jęz. litewskim, np: karvė ‘krowa’; varna ‘wrona’, czy kaszubskiej nazwie miejscowości Karwia. Natomiast na wschodzie Polski w powiecie przemyskim na Podkar-paciu mamy Krasiczyn.
Powyższe rozważania wskazują, że poetka wykorzy-stując nacechowane emocjonalnie epitety: dzikiej, półru-skiej, możliwe chciała ukazać całą grozę nawały bolsze-wickiej 1920 roku, powstrzymanej w najbliższej okolicy pod Komarowem. Czy być może w dobie socrealizmu jak echo upamiętniła krwawą rozprawę 28 czerwca nad po-znańskim pochodem z narodowymi sztandarami, który żądał ,,chleba i wolności” oraz śpiewał pieśni patriotycz-no-religijne ze zmienioną zwrotką ,,Ojczyznę, wolność racz nam zwrócić, Panie”14? Dzisiaj możemy jedynie snuć przypuszczenia.
Irena Kulik
13 Przykłady nazw miejscowości podaję na podstawie Urzędowego Wyka-zu Nazw Miejscowości: http://ksng.gugik.gov.pl/pliki/urzedowy_wykaz_nazw_
miejscowosci_2015.pdf
14 Wojciech Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1945–1956, Warszawa 2011, s. 328.
w postaci Crasnistaw seu Sczekarzew jeszcze w 143910. To wskazuje, że forma powstała w dobie staropolskiej, w któ-rej przymiotnik krasny miał kilka znaczeń, a mianowicie:
‘piękny’, ‘czerwony’, ‘dobry’, ‘wyborny’, ‘znakomity’11, czy-li wyrażał jak najbardziej pozytywne cechy. Nazwy miej-scowe z odprzymiotnikowym członem krasn – widocz-nie zarysowują się wzdłuż wschodwidocz-niej granicy RP, jak np.
złożenie Krasnobród na Zamojszczyźnie czy zrost Krasny-bór w okolicach Augustowa, ale również występują w cen-trum na Mazowszu jak Krasnosielc czy Krasnowola dziś jako część miasta Warszawy, na południu w postaci zesta-wienia Krasne Potockie w Małopolsce czy Krasne Dłusko na zachodzie kraju oraz Krasnołęka na Pomorzu Zachod-nim i Krasnołąka w ziemi warmińsko-mazurskiej. Cieka-wostką również jest fakt, że wśród złożonych form po-morskich z członem kras – zachowała się prasłowiańska grupa *tort w postaci tart12 w trzech nazwach miejsco-wości Karsibór, z których jedna z nich jest częścią miasta
10 Irena Kulik, Rys historyczny Krasnegostawu. Lokalizacja osady i jej dwie no-minacje, [w:] Nazwiska krasnostawian w II połowie XVIII wieku. Na podstawie metryk osób zmarłych z okresu 1748-1786, Krasnystaw 2019, s. 10.
11 Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. III, z. 5. (18), Kraków 1962, s.
378-379.
12 Zenon Klemensiewicz, Tadeusz Lehr-Spławiński, Stanisław Urbańczyk, Gra-matyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1981, s. 124-125.
Wpis pisarki do księgi pamiątkowej Muzeum Regionalnego Edward Gorazdowski Widok ogólny Krasnegostawu, od strony Zamościa, drzeworyt, [Tygodnik Illustrowany 1871 r.]