Istota oraz struktura systemu produkcyjnego

1. System produkcyjny w środowisku pracy

1.1. Istota oraz struktura systemu produkcyjnego

Wytworzenie każdego dobra w przedsiębiorstwie przemysłowym wymaga wcześniejszego przygotowania warunków produkcji, związanego m.in. z opraco-waniem technologii charakteryzującej się określonymi cechami. T. Pszczołowski technologię definiuje jako naukę lub dziedzinę wiedzy o metodach przetwarzania surowców, materiałów i przedmiotów, a także o metodach wytwarzania gotowych wyrobów oraz o maszynach, narzędziach, urządzeniach służących do przetwarza-nia i wytwarzaprzetwarza-nia (…) [129, s. 246]. Jej złożoność uzależniona jest od wielu czynni-ków, determinujących uzyskanie określonego wyrobu lub usługi przy wykorzysta-niu posiadanych przez przedsiębiorstwo maszyn i urządzeń. Takie potraktowanie technologii w praktyce stanowi element odróżniający przedsiębiorstwa od siebie.

Zasadniczym kryterium ograniczającym (lub w określonych warunkach wzmagającym) rozwój technologii jest czynnik finansowy. Wpływa na wszystkie elementy rozwoju decydujące o technologicznym poziomie przedsiębiorstwa, tj.

maszyny i urządzenia. Im więcej przeznacza się środków, tym park maszynowy jest nowocześniejszy. Przedsiębiorstwa posiadające większe zasoby finansowe mogą implementować i stosować rozwiązania bardziej zaawansowane technolo-gicznie. Ich stosowanie wymaga poniesienia wysokich nakładów, w zamian umoż-liwiając efektywniejsze dostosowanie się do potrzeb rynkowych.

Elementy wchodzące w skład określonej technologii, przy uwzględnieniu ich złożoności, tworzą system produkcyjny [11]. Zatem system produkcyjny tworzony jest przez wzajemnie powiązane poszczególne elementy niezbędne do otrzymania określonego wyniku (efektu), najczęściej utożsamianego z określonymi korzyściami [67, 140]. Elementami systemu są: zatrudnieni pracownicy, technika i technologia, procedury działania oraz cechy i właściwości obiektu [67, s. 23]. Dla przedstawienia zagadnień poruszanych w niniejszej rozprawie najistotniejszym elementem są za-trudnieni pracownicy. Stanowią oni o współdziałaniu poszczególnych elementów systemu, równocześnie będąc podmiotem sterującym. Zastosowane rozwiązania

39 techniczne wpływają na funkcjonowanie systemu. Uznać można, że stosowanie za-awansowanych rozwiązań technicznych wpływa na poprawę sprawności prze-biegu procesów wytwórczych [144].

Wskaźnikiem skuteczności działania systemu produkcyjnego może być wskaźnik produktywności (por.: [11, 70]). Można go traktować jako stosunek na-kładów poniesionych na realizację procesu produkcyjnego do uzyskanych efektów.

Efekty te mogą być rozpatrywane w dwóch aspektach [91, s. 36]:

 technicznym – jako miara efektywności działania organizacji, wyrażona stosun-kiem wielkości produkcji wytworzonej i sprzedanej w danym okresie do ilości wykorzystywanych lub zużytych zasobów wejściowych (kapitału, pracy, mate-riałów, energii),

 ekonomiczno-społecznym – jako sposób myślenia ukierunkowany na postęp, wyrażony w organizowaniu i wspieraniu wszelkiego rodzaju przedsięwzięć, mających na celu ciągłe podnoszenie efektywności działania organizacji, popra-wiania jej pozycji rynkowej oraz zwiększania zadowolenia pracowników z wa-runków pracy i poziomu życia.

Przyjąć można, że wyższa wartość wskaźnika produktywności wskazuje na lepsze funkcjonowanie systemu [2]. Wzajemne współfunkcjonowanie elementów systemu ma kluczowe znaczenie dla jego istnienia. Każdy system powinien charak-teryzować się jak najwyższą skutecznością działania, tzn. w miarę łatwy sposób umożliwiać osiągniecie założonego celu [124]. Nie wyklucza to pojawienia się wa-hań jego skuteczności w funkcji czasu. Zasadnicze znaczenie dla skuteczności sys-temu ma prawidłowe jego zaprojektowanie, uwzględniające sytuację rynkową, za-kres wykonywanych zadań oraz czynniki wewnętrzne w postaci relacji pomiędzy poszczególnymi jego elementami. W zależności od liczby elementów składowych (składników) oraz stopnia złożoności wyróżnić można systemy [143]:

 małe, czyli takie, które składają się z elementarnych obiektów niemogących sta-nowić samodzielnych systemów,

 średnie, w skład których wchodzi przynajmniej jeden obiekt mogący być trak-towanym jako mały system,

 wielkie, stanowiące zbiór wielu obiektów uznawanych co najmniej za małe.

Podczas projektowania procesu produkcyjnego zwrócić należy uwagę na sze-reg ważnych, często strategicznych elementów składowych determinujących funk-cjonowanie systemu [122]. Projektowanie systemu produkcyjnego wymaga uwzględnienia programu produkcji oraz innych, istotnych dla jego funkcjonowania elementów. Obejmują one wymagania istotne dla [5, s. 44-45]:

 realizowanych procesów technologicznych,

 stosowanych aparatów, maszyn, urządzeń technicznych oraz koncepcji linii produkcyjnych,

 wykorzystywanych urządzeń energetycznych,

 układów sterowania i automatyzacji procesów,

 układów sterowania i kontroli jakości wyrobów,

 realizacji transportu (wewnątrzzakładowego i zewnątrzzakładowego),

 prowadzonej gospodarki magazynowej i składowej,

 prowadzonej gospodarki konserwacyjno-remontowej,

 organizacji budowy i montażu konstrukcji,

 wymagań odnoszących się do uruchamiania i eksploatacji systemu.

W skład systemu produkcyjnego funkcjonującego w określonych warunkach oraz realizującego określone działania (wg [5]) nie muszą wchodzić wszystkie po-wyżej wskazane elementy. Liczba elementów uzależniona jest od jego złożoności.

Mniej złożone systemy oparte są wyłącznie na wybranych elementach, adekwat-nych do realizowaadekwat-nych zadań.

Prawidłowe zaprojektowanie systemu wytwórczego funkcjonującego w bu-downictwie decyduje o efektywności wykonywanych zadań. Wiele ze wskazanych powyżej zagadnień musi być uwzględnione w realizowanych procesach. Są to:

transport, gospodarka magazynowa, organizacja budowy, przebieg montażu (np.

żurawi budowlanych na placu budowy), realizacja procesów energetycznych, nad-zór i sterowanie jakością oraz kontrola prowadzonych prac.

Warunkiem zapewnienia skuteczności jest, aby procedury działania obejmo-wały wszystkie realizowane wewnątrz systemu zadania. W odniesieniu do tematu niniejszej rozprawy, szczególną uwagę poświęcić należy procedurom bezpiecznej pracy oraz zasadom zachowania się w sytuacjach wystąpienia zagrożeń. Stosowa-nie określonych procedur działania powiązane jest z cechami oraz właściwościami obiektu. Pośrednio wpływają one na wykorzystanie techniki oraz funkcjonowanie człowieka w systemie wytwórczym. Skuteczność (i bezpieczeństwo) realizowanych działań zależy od pracownika zatrudnianego na określonym stanowisku, będącego elementem systemu. Większe doświadczenie zatrudnionej osoby zazwyczaj ko-rzystnie wpływa na możliwość radzenia sobie z pojawiającymi się podczas pracy nieprawidłowościami [90, 134].

41 Jak wcześniej wskazano, system produkcyjny¹² określić można jako zbiór obiektów wraz z zachodzącymi pomiędzy nimi relacjami [54, s. 93-94]. Warunkiem uznania zbioru elementów za system jest występowanie w nim określonych relacji, wiążących poszczególne części [54, s. 94]. Jako elementy systemu traktować można maszyny, stanowisko pracy, gniazda produkcyjne lub zakład przemysłowy [17, s.

11]. Podstawowym warunkiem uznania ich za część systemu jest posiadanie przez nie określonych cech oraz występowanie pomiędzy nimi możliwych do opisania relacji. W systemach produkcyjnych zachodzą sekwencje działań zmierzających do stworzenia warunków pozwalających na wytworzenie produktu lub świadczenie usługi. Warunkiem realizacji zadań jest posiadanie zasobów obejmujących pracow-ników, obiekty, maszyny, narzędzia, materiały [17, s. 68]. Równocześnie pamiętać należy, że system ten nie jest odizolowany od otoczenia. Podstawowy model tak zidentyfikowanego systemu produkcyjnego przedstawią na rysunku 1.1.

Rysunek 1.1. Model systemu produkcyjnego.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie [19, 119].

12 wg [87, s. 737] „produkcja to zbiór powiązanych ze sobą i wzajemnie uwarunkowanych, tworzących okre-śloną całość procesów pracy, w trakcie których ludzie, wykorzystując dobra i siły przyrody, wytwarzają użyt-kowe przedmioty materialne służące do zaspokojenia potrzeb społecznych”. Na kanwie cytowanej definicji przyjąć można dla niniejszej pracy, że produkcją jest świadczenie usług związanych z realizacją in-westycji budowalnych.

 infrastruktura techniczna, …

42 Każdy system jest częścią składową większego systemu, zbudowanego z pod-systemów [17, s. 67-69]. Każdy rozpatrywany system powiązany jest z innymi sys-temami poprzez zachodzące pomiędzy nim relacje oraz relacje z otoczeniem. Często otoczenie, ale również inne podsystemy, mają zasadniczy wpływ na funkcjonowa-nie danego sytemu.

Istotną cechą systemu jest jego niezawodność. Niezawodność mierzona jest stosunkiem wyniku osiągniętego do wyniku założonego. Niestety nie istnieją sys-temy w pełni niezawodne. W praktyce występuje wiele czynników utrudniających osiągnięcie założonego poziomu niezawodności. Należą do nich zasoby techniczne oraz człowiek uczestniczący w procesie wytwórczym. Człowiek stanowi ważny, a niejednokrotnie najważniejszy element nadzorujący proces wytwórczy.

W praktyce określając niezawodność systemu, bazować można na ocenie prawdopodobieństwa powstania błędu, który prowadzić może do powstania po-ważnej awarii. Prawdopodobieństwo to wpływa na niezawodność systemu. Nieza-leżnie od niezawodności, określając cechy systemu mówić można o jego skuteczno-ści, będącej stopniem osiągnięcia przez system założonego celu [91, s. 176]. W tym rozumieniu skuteczności zawsze porównać można funkcjonowanie rzeczywistego systemu z założonym wzorcem.

Funkcjonowanie systemu, który jest skomplikowanym układem powiązań po-woduje utrudnienie w zapanowaniu nad wszystkimi jego obszarami (podsyste-mami). Przykładem może być niezrealizowany etap lub opóźnienie jego realizacji powodujące komplikacje z terminowym ukończeniu kolejnych etapów lub całości zadania.

W przypadku przedsiębiorstwa budowlanego do kategorii systemu wielkiego zakwalifikować można budowę, natomiast podsystemy obejmują: transport, orga-nizację montażu i uruchamiania, procesy energetyczne, obsługę i konserwację ma-szyn i urządzeń, kontrolę jakości. Do kategorii systemów małych zaliczyć można np. taczkę, wózek itp. Najprostszym systemem produkcyjnym jest stanowisko ro-bocze. Podmiotem na stanowisku roboczym jest człowiek (pracownik) wraz z wy-posażeniem oraz dynamiką zmian, zachodzących podczas wykonywania przez niego czynności zawodowych. Człowiek odgrywa znaczącą rolę w procesie pro-dukcyjnym, funkcjonując równocześnie w większych, jak i mniejszych systemach.

Niestety pełnienie ważnej roli w procesie wytwórczym często wiąże się z powsta-waniem zagrożeń obniżających skuteczność działania systemu.

Procesowi pracy, podczas jego opisywania przyporządkować można trzy grupy zagadnień [119]:

 metodę pracy (cel wynikający z technologii),

 środki pracy,

 przedmiot pracy.

Zagadnienia te determinują funkcjonowanie systemu, równocześnie wymaga-jąc wskazania [64, s. 15]:

1) elementów dających początek realizacji procesu: inicjujących, pobudzających i generujących go, a zarazem przyporządkowujących proces wyższej, hierar-chicznie nadrzędnej całości,

2) elementów wyznaczających zakres procesu pracy (co umożliwia wskazanie co jest, a co nie jest pracą ludzką),

3) elementów określających sposób współdziałania przedmiotu i procesu pracy, wyrażających jakość procesu, czyli istotną jego własność będącą zgodnością uzyskiwanych efektów z założeniami i oczekiwaniami, przy zachowaniu zgod-ności z wymaganiami prawnymi, normatywnymi i wszystkimi innymi, które zostaną uznane za ważne dla uzyskiwanych efektów procesu.

Elementy inicjujące, pobudzające i generujące proces pracy mają zasadniczy wpływ również na człowieka w procesie pracy. Podobne relacje zachodzą pomię-dzy elementami wyznaczającymi zakres procesu pracy. Na ich podstawie określić można co jest pracą, a co nią nie jest oraz ocenić przydatność człowieka do wyko-nywania określonych zadań. Trzecią grupę elementów ujmującą jakość procesu, czyli wszystkie jego własności odnieść można do warunków pracy opisujących śro-dowisko, w którym wykonywana jest praca i jego wpływ na zatrudnionego¹³.

Warunki opisujące środowisko pracy wywierają wpływ na człowieka w pro-cesie pracy. Człowiek jest podmiotem i zarazem najtrudniej opisywalnym elemen-tem syselemen-temu. Powodem mogą być trudno opisywalne, w odniesieniu do nauk in-żynierskich, cechy osobowości wpływające na zachowanie i sposób postępowania.

Pamiętać należy, że w wielu procesach wytwórczych człowiek jest niezastąpionym ogniwem. Niemniej jednak system produkcyjny ma wyznaczone do realizacji zada-nia i człowiek w nim uczestniczący powinien cechować się właściwym przygoto-waniem, umożliwiającym funkcjonowanie w wybranym systemie produkcyjnym.

13 Zagadnienie to zostało szerzej omówione w pkt. 2, niniejszego rozdziału rozprawy.

1.2. Człowiek w systemie produkcyjnym

Od czasów prehistorycznych ważną część życia człowieka stanowiła praca.

Początkowo była to walka o terytorium, pozyskiwanie pokarmu, następnie wytwa-rzanie narzędzi, budowanie domu, wytwawytwa-rzanie maszyn, urządzeń itd. Pracę taką cechował zazwyczaj niewielki stopień złożoności. Rozwój techniki i technologii po-wodował stopniowe jej zwiększanie. Praca stawała się coraz bardziej specjali-styczna, wymagając przygotowania (posiadania kwalifikacji) od człowieka będą-cego głównym jej wykonawcą. Równocześnie zmiana sposobu wykonywania pracy (w tym jej automatyzacja i robotyzacja) zmieniły charakter występujących obciążeń, przenosząc je z grupy obciążeń fizycznych do obciążeń psychofizycznych [46, 166].

Praca jest nieodzownym elementem funkcjonowania człowieka. Ekonomiści pracą nazywają świadomą oraz celową działalność człowieka, podejmowaną w celu zaspokojenia jego podstawowych potrzeb. Odnosząc się do pojęcia pracy oraz potrzeby jej analizy, Piechnik-Kurdziel [123, s. 126] zagadnienie to ujmuje w następujący sposób: analizując pracę człowieka z jednej strony mamy do czynienia z nim samym, z jego możliwościami wykonawczymi, z drugiej zaś strony z pracą stawiającą okre-ślone wymagania przed pracownikiem. Dlatego całościowe i interdyscyplinarne ujmowanie analizy pracy jest zasadniczym warunkiem uzyskania pełnej i obiektywnej oceny nie tylko samego procesu pracy, ale przede wszystkim oceny podmiotu tego procesu, to jest człowieka.

Analizując zagadnienie miejsca człowieka w systemie produkcyjnym wskazać można na jego zmieniającą się rolę w realizacji zadań produkcyjnych, i tym samym umocowanie w tym systemie. W większości starszych publikacji ponad człowie-kiem stawia się maszynę, traktując ją jako element centralny, człowieka uznając je-dynie za element sterujący. Zgodnie z koncepcją zaczerpniętą z [168], człowiek (operator) stał się mało ważnym dodatkiem do „samodzielnej”, „mądrej” i skom-plikowanej maszyny. Najczęściej jego rola sprowadzała się do wykonywania prac pomocniczych w rodzaju włączenia maszyny, jej zasilania w materiał do obróbki, opróżniania pojemnika z gotowymi wyrobami, usuwania odpadów, obserwowania wskaźników informujących o przebiegu procesu technologicznego oraz wyłączania maszyny w przypadku awarii. Po wczesnym zafascynowaniu się nowymi rozwią-zaniami technicznymi rola człowieka stale ulega zwiększeniu. Człowiek jest coraz bardziej doceniany w systemie wytwórczym. Nie jest traktowany jako element skła-dowy (fragment) procesu produkcyjnego, lecz jako kluczowy element całego pro-cesu. Jest to związane z ewolucją tegoż procesu, sięgającą czasów sprzed kilkuset

45 lat. Już wówczas, szczególnie wg humanocentryków, człowiek był uznawany za najważniejszy element procesu wytwórczego.

We współczesnym przedsiębiorstwie człowiek pełni nadrzędną rolę kontrolno-decyzyjną. Jednakże zanim dostrzeżono wagę jego roli w procesie wytwórczym, trak-towano go marginalnie, jak miało to miejsce np. w inżynierii produkcji [19].

Zadania inżynierii produkcji dotyczyły szerzenia, popierania oraz rozwoju naukowej organizacji, mającej za zadanie wskazanie najlepszych metod służących osiągnięciu najwyższej sprawności w wykorzystaniu materiałów, mechanizmów i urządzeń, a także energii przyrody, czasu i pracy ludzkiej [2, s. 226]. Na rolę czło-wieka w systemie produkcyjnym w 1924 r. uwagę zwrócił roku K. Adamiecki, okre-ślając zadania inżynierii produkcji [2]. Jago zdaniem zadania inżynierii produkcji dotyczyły elementów, począwszy od rozwoju naukowej organizacji, po metody osiągania najwyższej sprawności pracy ludzkiej kończąc. Również w tym przy-padku rolę człowieka K. Adamiecki ujął na ostatnim miejscu. Niemniej została ona zauważona w ujęciu organizatorskim. Bliższe rozpoznanie tego aspektu produkcji nastąpiło zdecydowanie później.

Analizując miejsce pracy człowieka (miejsce, w którym odbywa się praca ludzka) nie sposób nie przytoczyć podstawowych definicji z tym związanych. W literaturze organizacji (np. [46, s. 16-17]) występują dwa podstawowe pojęcia okre-ślające to miejsce. Są to stanowisko robocze oraz stanowisko pracy. Ponadto w lite-raturze znaleźć można wiele definicji stanowiska roboczego. Jedna z najczęściej spotykanych, związana z teorią organizacji, stanowisko robocze określa poprzez odniesienie się do jego umiejscowienia w danym zakładzie (przedsiębiorstwie).

Zgodnie z nią przez stanowisko robocze rozumie się pomieszczenie lub też część pomieszczenia roboczego stanowiącego całość, przestrzennie połączoną a zarazem oddzieloną od innych pomieszczeń przez to, że służy do pracy jedno- lub kilkuoso-bowego zespołu ludzi (pracowników), ściśle ze sobą współdziałających przy wyko-nywaniu określonego zadania roboczego lub grupy takich zadań. W skład stanowi-ska roboczego wchodzą znajdujące się na nim zasoby przydatne do pracy, którą ma się tam wykonać [46].

Inna definicja wskazuje na pozycję pracownika w organizacji. Zgodnie z nią sta-nowisko pracy to miejsce zajmowane przez pracownika w organizacji [131, s. 231].

Kolejna warta przytoczenia definicja przybliża produkcyjny charakter stano-wiska, uwzględniając podział stanowisk w zależności od rodzaju wykonywanych zadań. Wobec tego wyróżnić możemy stanowisko robocze, stanowisko

produk-46 cyjne rozumiane jako miejsce wyposażone w środki produkcji niezbędne do nania zadań produkcyjnych lub zadań pomocniczych. Zależnie od rodzaju wyko-nywanych zadań wskazać można stanowiska robocze obróbkowe, kontrolne, mon-tażowe i inne [165, s. 3]. Takie scharakteryzowanie stanowiska pracy wskazuje na wykonywane czynności, jako istotny element jego charakterystyki.

Równocześnie wraz z rozwojem techniki i technologii nastąpiła zmiana zakresu wykonywania zadań zawodowych. W XIX wieku rzemieślnik wykonywał praktycznie wszystkie czynności przypisane do stanowiska pracy, natomiast już w XX, a następnie w XXI wieku coraz większą rolę przypisano specjalizacji, zgodnie z którą zakłady wy-twórcze zajmują się tylko określonymi zadaniami. Powyższe zmiany nastąpiły również w budownictwie. Jako przykłady podać można czynności wykonywane przez posadz-karza-płytkarza lub tynkarza. Dawniej wszystkie te czynności wykonywał murarz.

Obecnie pracownik wykonuje jedynie określone zadania, ściśle przypisane do jego za-wodu. Bazując na powyższym przykładzie przytoczyć można definicję kładącą nacisk na ściśle organizacyjny charakter stanowiska roboczego. W niej istotne jest wskazanie, że stanowisko robocze oznacza miejsce wyposażone w aparaturę, przy której jeden pra-cownik wykonuje powtarzające się czynności. Jest to związane z przyjętym w organiza-cji podziałem zadań [20, s. 515]. Niezależnie od przyjętej definiorganiza-cji stanowiska roboczego, należy zwrócić uwagę na rolę występującego na każdym z nich człowieka.

Spośród wielu spotykanych w literaturze definicji stanowiska pracy, ze względu na temat niniejszej rozprawy na uwagę zasługuje definicja odnosząca się do zagadnień bezpieczeństwa. Zgodnie z nią stanowiskiem roboczym nazywamy najmniejszą komórkę produkcyjną, którą charakteryzują uzbrojenie niezbędne dla wykonania danej operacji, obsada robocza oraz aktualne normy pracy i przepisy bhp [46, s. 17]. W przytoczonej definicji uwzględnia się element bezpieczeństwa pracy, co wydaje się być bardzo istotne ze względu na rolę człowieka w procesie pracy. Człowiek postrzegany jest nie tylko jako wykonawca założonego procesu.

Charakteryzując możliwości wykonywania przez niego pracy uwzględniane są również występujące zagrożenia. Zagrożenia te wywierać mogą negatywny wpływ na zdrowie lub zagrażać życiu pracującego człowieka, równocześnie wpływając na możliwość wykonywania zadań zawodowych.

Powyższe przedstawienie zagadnienia związane jest ze szczególnym traktowa-niem czynnika ludzkiego. Rozwój takiego podejścia wymagał czasu. Po wcześniejszym zauroczeniu środkami technicznymi zauważono istotną rolę człowieka i zaczęto oceniać wpływ otoczenia na możliwości wykonywania przez niego pracy, sięgając do zasad er-gonomicznych.

47 Definicja mająca typowo ergonomiczny¹⁴ charakter przytoczona została w [46, s. 18]. Zgodnie z nią, jeżeli traktujemy stanowisko pracy jako system, to powinno ono obejmować swoim zasięgiem znacznie więcej niż przestrzeń pracy i narzędzia pracy, a więc człowieka i jego związki z otoczeniem. System człowiek-obiekt techniczny ma charakter dynamiczny, zmieniający się w czasie, czynnie działający na otoczenie fi-zyczno-chemiczno-biologiczne oraz społeczne, a także podlegający działaniu tego środowiska. Podczas działania wchodzi w interakcje z innymi systemami, w wyniku czego może modyfikować wcześniej ustalony plan swego postępowania.

Inną definicją charakteryzującą stanowisko robocze z punktu widzenia ergo-nomii oraz ujmującą rolę człowieka w procesie produkcyjnym jest definicja [46, s.

18] zgodna z zasadami obowiązującymi w ergonomii. Według niej stanowisko pracy traktowane jest jako system człowiek-środki techniczne, działający w otocze-niu określonych warunków środowiskowych i organizacyjnych. W tym ujęciu wy-raźnie podkreślany jest fakt, iż na stanowisku występuje (pracuje) człowiek. W de-finicji ujęta została jego rola w funkcjonującym systemie. Przytoczona definicja ak-centuje aspekt człowieka będącego częścią układu człowiek-technika, traktując go podmiotowo [164, 166]. Człowiek staje się głównym elementem tego układu, któ-remu poświęcić należy najwięcej uwagi. Podstawową strukturę występujących

W dokumencie Wskaźnikowa metoda oceny kompetencji w kształtowaniu bezpieczeństwa pracy w przedsiębiorstwach branży budowlanej (Stron 38-200)