Istota ryzyka kredytowego

Dostęp przedsiębiorców indywidualnych do środków finansowych jest trud-ny, ponieważ w ich działalność wpisane jest przede wszystkim ryzyko, które niechętnie podejmują instytucje finansowe. Wiele banków uważa finansowanie mikroprzedsiębiorców za zbyt ryzykowne i czasochłonne. Ryzyka nie można uniknąć, gdyż w chwili podejmowania decyzji przedsiębiorca nie może prze-widzieć, jak będzie rozwijać się sytuacja, nie posiada pełnej informacji, istnieje prawdopodobieństwo występowania błędów informacyjnych itd. Ryzyko jest po-jęciem wieloznacznym i wieloaspektowym.

W mowie potocznej słowo „ryzyko” jest często używane zamiennie ze słowem „niepewność”. Nie są jednak one synonimami, pomimo że między tymi pojęcia-mi zachodzi ścisły związek. Alan Willett określił ryzyko jako „zobiektywizowaną niepewność wystąpienia niepożądanego zdarzenia. Ryzyko zmienia się wraz z nie-pewnością, nie zaś ze stopniem prawdopodobieństwa”253. Ryzyko jest zjawiskiem obiektywnym, skorelowanym z subiektywną niepewnością wystąpienia niepożąda-nego zdarzenia254. Następnie Frank Knight ogłosił teorię niepewności mierzalnej i niemierzalnej, określając niepewność mierzalną – ryzykiem, a niepewność nie-mierzalną – niepewnością sensu stricto255. Tadeusz Kaczmarek twierdzi, że „o ryzy-ku mówi się tylko wówczas, kiedy następstwa są niepewne, zupełnie pewna strata nie jest ryzykiem”256. W obu pojęciach ryzyka i niepewności chodzi o możliwość odchylenia od stanu oczekiwanego, przy czym ryzykiem można określić sytuację, gdy znane jest prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych sytuacji, zaś nie-pewność występuje, gdy takie prawdopodobieństwo nie jest znane (czyli możli-we alternatywy i szanse ich wystąpienia nie są znane). Zgodnie z tą terminologią

252 J. Próchniak, Małe i średnie przedsiębiorstwa na rynku depozytowo-kredytowym, [w:] L. Paw-łowicz (red.), Zewnętrzne uwarunkowania strategii rozwoju banków komercyjnych w Polsce do roku

2004, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2000, s. 265.

253 A. H. Willett, The Economic Theory of Risk Insurance, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1951, s. 6.

254 W. Przybylska-Kapuścińska (red.), Zarządzanie ryzykiem i płynnością banku komercyjnego, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2001, s. 6.

255 F. H. Knight, Risk. Uncertainty and Profit, University of Boston Press, Boston 1921, s. 233.

256 T. T. Kaczmarek, Ryzyko i zarządzanie ryzykiem – ujęcie interdyscyplinarne, Difin, Warsza-wa 2005, s. 46–53.

w działalności bankowej występuje głównie niepewność, a nie ryzyko257. Do głów-nych rodzajów ryzyka należą: ubezpieczeniowe, ekonomiczne, kursu walutowego i stopy procentowej, produkcyjne, prawne, niespłacenia kredytu przez kredytobior-cę. Natomiast John Holliwell za najważniejsze uznał ryzyko finansowe258.

Ryzyko jest nierozerwalnie związane z działalnością każdego banku259. Szcze-gólną wagę należy przywiązywać do ryzyka kredytowego, które zaliczane jest do podstawowych rodzajów ryzyka bankowego. „Ryzyko kredytowe jest to prawdo-podobieństwo, że kredytobiorca nie spłaci kredytu zgodnie z warunkami umowy kredytowej lub nie dotrzyma zobowiązań, co może polegać na niemożności regu-larnych spłat rat kapitału lub odsetek bądź obu naraz”260. Wynika z tego, że ryzy-ko związane z działalnością kredytową można określić jaryzy-ko brak pewności co do spodziewanej stopy zwrotu lub zysku z zainwestowanych kapitałów261, czyli ozna-cza niepewność co do osiągnięcia założonych celów. W przypadku banku może to oznaczać zmniejszenie potencjalnych zysków, utratę płynności, wiarygodności, zmniejszenie kapitału własnego, trudności finansowe, a w krańcowym przypad-ku bankructwo262. Szerzej ujmując, ryzyko kredytowe związane jest z aktywami bilansowymi, do których bank ma tytuł prawny oraz aktywami pozabilansowymi – udzielonymi i otrzymanymi263.

Obok ryzyka niepłacenia lub opóźnienia w spłacie kredytu, a także upadłości mikroprzedsiębiorstw, ryzyko kredytowania tych podmiotów jest wysokie rów-nież ze względu na: mały wolumen kapitału własnego zainwestowanego w firmę, często występujące problemy z utrzymaniem płynności finansowej, spekulacyjny charakter wielu podmiotów oraz dużą skłonność do ryzykownych przedsięwzięć, niedostatki sfery zarządzania. W obszarze mikrofirm ryzyko kredytowe ma swo-ją specyfikę, a zatem banki w ocenie wniosków kredytowych stosuswo-ją bardziej ostrożne podejście do tego typu klientów. Wynikające z tego zjawiska rynkowe szkodzą przedsiębiorstwom, a tym samym hamują wzrost gospodarczy.

Struktura finansowania mikrofirm jest dość jednoznaczna – opierają się one na własnych zasobach pieniężnych. Stopień finansowania działalności przedsiębiorstw

257 W. L. Jaworski, Z. Zawadzka (red.), Bankowość – podręcznik akademicki, op. cit., s. 627–628. W dalszej części opracowania będzie używane pojęcie ryzyka przy uwzględnieniu powyższego zastrzeżenia.

258 J. Holliwell, Ryzyko finansowe. Metody identyfikacji i zarządzania ryzykiem finansowym, Liber, Warszawa 2001, s. 5, [w:] S. Flejterski, Ryzyko, niepewność i globalizacja a rozwój mikro-

i małych przedsiębiorstw, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa”, maj 2006, numer

spe-cjalny, s. 25.

259 A. Rymek (red.), Kredyty – poradnik dla praktyków, t. 1, op. cit., s. 150.

260 P. Wyczański, Mały słowniczek terminów bankowych i finansowych, „Bank i Kredyt” 1992, nr 1, s. 26.

261 M. Wakuliński, Ryzyko kredytowe, „Gazeta Bankowa” 1994, nr 5, s. 29.

262 W. L. Jaworski, Z. Zawadzka (red.), Bankowość – podręcznik akademicki, op. cit., s. 627.

kredytami bankowymi jest uzależniony od długości okresu funkcjonowania dytobiorcy – im firma dłużej działa w gospodarce, tym ma większy udział kre-dytu jako źródła finansowania działalności. Wynika to częściowo z racjonalnego, sprawdzonego w praktyce podejścia banku – weryfikacja firmy przez rynek wska-zuje na zmniejszenie ryzyka jej upadłości. Na tle wymienionych elementów wzmożonego ryzyka kredytowego mikrofirm trzeba też zauważyć, że dysponują one jednak pewnymi pozytywnymi cechami, takimi jak: zwiększone dochody ban-ków wynikające z obsługi tego podsektora, ograniczenie koncentracji (zwiększe-nie dywersyfikacji) portfela kredytowego banku, większa elastyczność zachowań dostosowawczych264.

Mikroprzedsiębiorstwa cechują się znacznie wyższym ryzykiem działalno-ści oraz podatnodziałalno-ścią na bankructwa niż MSP, a nieporównywalnie mniejsza ska-la ich działalności warunkuje znacznie mniejszą zdolność do zaciągania i spłaty zobowiązań. W opinii bankowców, najpowszechniej napotykany przez komite-ty kredytowe banków problem przy analizowaniu wniosków kredytowych pod-miotów gospodarczych to brak lub zbyt słabe zabezpieczenia265. Powszechnym mankamentem jest również brak historii lub zdolności kredytowej klienta. Wnio-ski kredytowe składane przez przedsiębiorców segmentu mikrofirm oceniane są przez bankowców przeważnie jako słabe. Ich jakość zdecydowanie odstaje od tej, jaką reprezentują wnioski składane przez większe firmy. Zdaniem bankowców mikroprzedsiębiorstwa wśród różnych grup klientów posiadają najniższą zdol-ność do absorpcji środków kredytowych. Mikrofirmy nie są dla banków pewnymi klientami, a duże trudności w dalszym ciągu sprawia bankom rzetelne oszaco-wanie zdolności kredytowej tego typu firm. Przedsiębiorcy oczekują doradztwa oraz zrozumienia potrzeb przedsiębiorstwa ze strony banków. Rynek wymaga od przedsiębiorców posługiwania się nowoczesnymi metodami finansowania dzia-łalności. Jednak ocena roli banków w tym procesie pozostaje negatywna266.

Działalność mikroprzedsiębiorstwa jest w dużym stopniu zdominowana przez osobę właściciela, który pełni zazwyczaj wszystkie rozstrzygające

funk-cje kierownicze, a cechy jego osobowości wyznaczają kierunek i możliwości rozwoju prowadzonej działalności, zatem ryzyko choroby, kalectwa czy śmierć przedsiębiorcy może oznaczać trudności w dalszym prowadzeniu interesu. Ko-lejne ryzyko pojawia się w kontaktach właściciela z odbiorcami i dostawcami, z którymi współpraca ma często charakter nieformalny, stąd ryzyko transakcyjne ma charakter szczególny. Właściciele przedsiębiorstw często zbyt optymistycz-nie postrzegają kontrakty handlowe oraz współpracę z partnerami handlowymi.

264 G. Rytelewska (red.), Bankowość detaliczna – potrzeby, szanse i zagrożenia, op. cit., s. 128–129.

265 „Monitor Bankowy” 2004, nr 11 (ZBP/Pentor), cyt. za: Pentor Research International, www.pentor.pl.

266 M. Idzik, M. Sznajder, Finansowanie rozwoju mikrofirm – czy przedsiębiorcy mogą liczyć

Prowadzenie współpracy z odbiorcami w sposób nieformalny może jednak pro-wadzić do większych trudności z odzyskaniem wymaganych należności. Ryzyko wiąże się także z prowadzoną gospodarką finansową, gdyż ograniczony dostęp do zewnętrznych form finansowania zawęża możliwości inwestycyjne właścicie-la, a głównym źródłem finansowania są zgromadzone kapitały własne, pożyczki u krewnych i znajomych. Nie można pominąć także ryzyk zdarzeń losowych po-wodujących straty w posiadanym majątku267.

„Pomimo potencjału rozwojowego rynek małych przedsiębiorstw pozostaje ryzykowny i złożony. Ze strony banków detalicznych wymaga on odpowiedniego zarządzania ryzykiem w związku z niską kapitalizacją, brakiem ratingów kredy-towych i relatywnie wysokim odsetkiem bankructw w porównaniu z większymi przedsiębiorstwami”268.