Bazą instytucjonalną i swoistym pierwowzorem dla spółdzielni socjalnej były niewątpliwie spółdzielnie pracy, co spowodowało, iż w po-czątkowym okresie ich istnienia zaliczano je do tego typu spółdzielni120, co związane było z ich regulacją w tej części przepisów Prawa spółdziel-czego, które dotyczącą spółdzielń pracy121. Praca jest też istotnym wy-różnikiem spółdzielni socjalnej, gdyż ustawodawca w art. 2 ustawy stwierdza jednoznacznie, że „przedmiotem działalności spółdzielni so-cjalnej jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobi-stą pracę członków oraz pracowników spółdzielni socjalnej”.
Przepisy odrębnej ustawy o spółdzielniach socjalnych także nie zawierają formalnej definicji tej jednostki organizacyjnej. Stanowią je-dynie w przepisach art. 3, iż nazwa spółdzielni powinna zawierać ozna-czenie „Spółdzielnia Socjalna” oraz że dopuszczalne jest używanie w ob-rocie skrótu nazwy „Spn.s.”. Oznacza to, iż w tej materii należy bazować na rozwiązaniach generalnych zawartych w przepisach pr. spół. Tym samym wyróżnikiem spółdzielni socjalnej w obrocie będzie jej nazwa. Nadto podobnie jak pozostałe spółdzielnie posiada ona status osoby
120 Zob.: H Cioch, Zarys prawa spółdzielczego, Warszawa 2007, s. 136; M. Gersdorf,
Spółdzielnie socjalne, [w:] Z. Góral (red.), Z zagadnień współczesnego prawa pracy. Księ-ga pamiątkowa Profesora Henryka Lewandowskiego, Warszawa 2009, s. 452.
121 Przepis art. 181 pr. spół. charakteryzuje spółdzielnie pracy, stanowiąc, iż „przedmio-tem gospodarczej działalności spółdzielni pracy jest prowadzenie wspólnego przedsiębior-stwa w oparciu o osobistą pracę członków”.
prawnej. Potwierdzają to formalnie przepisy art. 6 tej ustawy stanowiące o treści wniosku o wpis spółdzielni socjalnej do Krajowego Rejestru Sądowego.
Przepisy Prawa spółdzielczego stanowią jednoznacznie, iż spół-dzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym, która w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą, przy czym może prowadzić także działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska. Spółdzielnia jest więc autonomicznym zrze-szeniem osób o charakterze gospodarczo społecznym122. Przepisy ustawy o spółdzielniach socjalnych nie są w tym względzie tak liberalne. Nie przewidują one bowiem, by spółdzielcą, jej założycielem mogła być każ-da osoba fizyczna czy też prawna.
Członkostwo w spółdzielni socjalnej mogą nabyć przede wszystkim osoby uprawnione przez przepisy prawa do bycia jej założycielami, w tym osoby posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych oraz inne osoby nie należące do kategorii założycieli. Spółdzielnia i członek spółdzielni mają obowiązek pozostawania ze sobą w stosunku pracy. Poza wyjątkami przewidzianymi w przepisach ustawy odmowa nawią-zania stosunku pracy lub pozostawania w takim stosunku stanowi naru-szenie istotnych praw i obowiązków wynikających ze stosunku członko-stwa. Umowa taka nie jest też zawiązywana, gdy członkiem spółdzielni zostaje organizacja pozarządowa w rozumieniu przepisów ustawy o dzia-łalności pożytku publicznego i o wolontariacie, kościelna osoba prawna lub jednostka samorządu terytorialnego. Prawa i obowiązki członków regulowane są w ustawach spółdzielczych oraz statucie spółdzielni. Sta-tut jest więc źródłem norm organizacyjnych123. Jest zbiorem zawierającym
122 Por. K. Jaworska, Spółdzielnie socjalne, „Zeszyty Prawnoustrojowe” 2010, nr 11, s. 342.
123 Por. J. Blicharz, Charakter norm regulujących stosunki wewnątrz organizacyjne
Rozdział II. Spółdzielnia socjalna ‒ korporacja czy fundacja
normy oparte na idei korporacji, oraz przysługującej korporacji swoistej autonomii w zakresie stanowienia norm prawnych.
Spółdzielnia socjalna, tak jak każda inna spółdzielnia, powinna mieć swój statut, czyli akt wewnętrzny regulujący podstawowe, określo-ne w ustawie sprawy związaokreślo-ne z organizacją wewnętrzną tej jednostki, członkostwem, strukturą organów i ich kompetencjami, majątkiem i in-nymi sprawami istotin-nymi dla działalności spółdzielni i statusu jej człon-ków. Statut spółdzielni uchwalają założyciele, zaś zmiana statutu spół-dzielni należy do kompetencji walnego zgromadzenia, podejmującego w tej materii uchwale większością kwalifikowaną.
Przepisy ustawy regulują problematykę przedmiotu działalności spółdzielni. Stanowią one w przepisach art. 2 pr. spół., iż przedmiotem działalności spółdzielni socjalnej jest prowadzenie wspólnego przedsię-biorstwa opartego na osobistej pracy członków oraz pracowników spół-dzielni socjalnej, co oznacza w zasadzie pełną samodzielność członków i nieograniczone możliwości dotyczące określenia przedmiotu działal-ności (pominąwszy prawne ograniczenia dotyczące podejmowania i pro-wadzenia działalności gospodarczej).
Nadto spółdzielnia socjalna może działa na rzecz:
1) społecznej reintegracji jej członków oraz pracowników spółdzielni socjalnej, będących jej założycielami, przez co należy rozumieć działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról spo-łecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu,
2) zawodowej reintegracji jej członków oraz pracowników spółdziel-ni socjalnej, będących jej założycielami, przez co należy rozumieć działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy – a działania te nie są wykonywane w ramach prowadzonej przez spółdzielnię so-cjalną działalności gospodarczej.
Spółdzielnia socjalna może prowadzić działalność społeczną i oświa-towo-kulturalną na rzecz swoich członków, pracowników oraz ich śro-dowiska lokalnego, a także działalność społecznie użyteczną w sferze zadań publicznych określonych w ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Zgodnie z art. 8 statutowa działalność spółdzielni socjalnej w części obejmującej działal-ność w zakresie społecznej i zawodowej reintegracji oraz działaldziałal-ność, o której mowa w art. 2 ust. 3, nie jest działalnością gospodarczą w rozu-mieniu przepisów ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców i może być prowadzona jako statutowa działalność odpłatna lub działal-ność nieodpłatna. Prowadzenie przez spółdzielnie socjalne statutowej działalności odpłatnej lub nieodpłatnej wymaga rachunkowego wyod-rębnienia tych form działalności w stopniu umożliwiającym określenie przychodów, kosztów i wyników, z uwzględnieniem przepisów o rachun-kowości.
Organami spółdzielni są zarząd, rada nadzorcza oraz walne zgro-madzenie. Walne zgromadzenie jest najwyższym organem spółdzielni. Walne zgromadzenie zwołuje zarząd przynajmniej raz w roku. Rada nadzorcza sprawuje kontrolę i nadzór nad działalnością spółdzielni. Skła-da się z co najmniej trzech członków wybranych stosownie do postanowień statutu przez walne zgromadzenie. Rada nadzorcza nie jest organem obligatoryjnym w spółdzielni socjalnej, w której liczba członków nie przekracza piętnastu. W przypadku jej niepowołania kompetencje rady wykonuje walne zgromadzenie.
Zarząd kieruje działalnością spółdzielni oraz reprezentuje ją na ze-wnątrz. Podejmowanie decyzji niezastrzeżonych w ustawie lub statucie innym organom należy do zarządu. Skład i liczbę członków zarządu określa statut. Statut może przewidywać zarząd jednoosobowy, którym jest prezes, i ustalać wymagania, jakie powinna spełniać osoba wcho-dząca w skład zarządu lub prezes w zarządzie jednoosobowym. Członków
Rozdział II. Spółdzielnia socjalna ‒ korporacja czy fundacja
zarządu, w tym prezesa i jego zastępców, wybiera i odwołuje, stosownie do postanowień statutu, rada lub walne zgromadzenie.
Szczegółowe kompetencje organów spółdzielni socjalnej określone są w ustawach i statucie spółdzielni, przy czym generalnie są to kompe-tencje typowe dla organów osoby prawnej. Spółdzielnia jest bowiem jednostką organizacyjną posiadającą osobowość prawną Jako osoba praw-na, zgodnie z przepisem art. 38 k.c., działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie.
Spółdzielnia socjalna posiada osobowość prawną tak jak pozostałe spółdzielnie. Uzyskuje z chwilą wpisu do rejestru przedsiębiorców w Kra-jowym Rejestrze Sądowy (wpis spółdzielni socjalnej do rejestru wolny jest od stosownych opłat). Spółdzielnia socjalna jest przedsiębiorcą i jako taka działa pod firmą. Firmą osoby prawnej jest jej nazwa. Firma przed-siębiorcy powinna się odróżniać dostatecznie od firm innych przedsię-biorców prowadzących działalność na tym samym rynku. Osobowość prawna pozwala tego typu jednostce organizacyjnej posiadającej status przedsiębiorcy występować w obrocie prawnym we własnym imieniu i na rachunek własny.