W literaturze podkreśla się, że substratem osób prawnych korpora-cyjnych są członkowie tej osoby prawnej mający określone uprawnienia
134 Zob. szerzej: T. Kocowski, Stowarzyszenie jako osoba prawna prowadząca działalność
gospodarczą jako aktywność akcesoryjną, [w:] J. Blicharz, J. Boć (red.), Prawna działalność instytucji społeczeństwa obywatelskiego, Wrocław 2009, s. 287-301.
Rozdział II. Spółdzielnia socjalna ‒ korporacja czy fundacja
organizacyjne i w związku z tym decydujący o działalności osoby prawnej135. Wskazać wszakże należy, iż zasady te wyglądają nieco inaczej w przypad-ku dwóch podstawowych rodzajów osób prawnych korporacyjnych, spół-kach kapitałowych i spółdzielniach. Najogólniej mówiąc, w spółdzielni mamy do czynienia z prymatem celów społecznych nad celem ekonomicz-nym (zyskiem, niektóre spółdzielnie nie prowadzą działalności gospodar-czej). Istotna jest także demokratyczność stosunków spółdzielczych ‒ prze-strzeganie zasady „jeden człowiek ‒ jeden głos” niezależnie od ich ilości udziałów będących w posiadaniu danego członka.
Sytuacja ta wygląda nieco odmiennie w spółce kapitałowej, gdzie w przypadku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością jeżeli wspólnik może mieć więcej niż jeden udział, wówczas wszystkie udziały w kapi-tale zakładowym powinny być równe i są niepodzielne. O ile nie są one uprzywilejowane, na każdy udział przypada jeden głos, co oznacza, iż demokratyczność nie jest cechą spółki kapitałowej, która dodatkowo cha-rakteryzuje się stosunkowo zmiennym składem osobowym. Spółka ka-pitałowa jest organizacją wspólników. Ważna jest tu indywidualna sytuacja wspólnika, co powoduje, iż przepisy Kodeksu spółek handlowych136 do-puszczają możliwość utworzenia także jednoosobowej spółki z ograni-czoną odpowiedzialnością i jednoosobowej spółki akcyjnej, które jednak w literaturze przedmiotu nazywane są atypowymi spółkami handlowymi137. Odmiennie niż w spółdzielni w spółce liczą się przede wszystkim indy-widualne interesy wspólnika (przeważnie decyduje ten o największej liczbie udziałów lub akcji, czyli formalnie największym wkładzie), co konkretyzuje się w większości wypadków dążeniem do maksymalizacji zysku. Cel ekonomiczny (zysk) wydaje się tu być dla wspólników najistot-niejszy. Spółka kapitałowa, podobnie jak spółdzielnia i pozostałe spółki
135 Por. H. Cioch, Prawo spółdzielcze, Warszawa 2011, s. 60.
136 Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych, t. j. Dz. U. z 2019 r. poz. 505.
handlowe, jest wszakże, a może przede wszystkim przedsiębiorcą reali-zującym określony, ustalony przez wspólników cel gospodarczy (mogą one realizować też cele prawnie dopuszczalne, czyli także niegospodarcze).
Niewątpliwie podstawową rolę w korporacjach takich jak spółdziel-nie odgrywają ich założyciele oraz członkowie, którymi w zasadzie mogą być bliżej nieokreślone osoby fizyczne, niekiedy zaś także osoby prawne. Przepisy prawa spółdzielczego formalnie nie przewidują żadnych wy-mogów co do osób zakładających spółdzielnię, stanowiąc jedynie, iż liczba założycieli spółdzielni, zgodnie z przepisami art. 6 § 2, nie może być mniejsza od dziesięciu, jeżeli założycielami są osoby fizyczne, i trzech, w przypadku gdy założycielami są osoby prawne. Natomiast w przepisach art. 5 ust. 1 ustawy o spółdzielniach socjalnych stanowi się, że liczba założycieli spółdzielni socjalnej nie może być mniejsza niż trzy, jeżeli założycielami są osoby fizyczne, i dwa, jeżeli założycielami są osoby prawne. Z kolei w przepisach art. 4 ustawy ustawodawca wskazał jedno-znacznie kategorie osób fizycznych, a także osób prawnych, które mogą znaleźć się w gronie założycieli tego podmiotu. Tak więc spółdzielnię socjalną, zgodnie z przepisem art. 4 ustawy, mogą założyć:
1) osoby bezrobotne, w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy138,
2) osoby, o których mowa w art. 2 pkt 1a i 1b ustawy z dnia 13 czerw-ca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym139,
138 Aktualnie: t. j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1482.
139 Aktualnie: t. j. Dz. U. z 2019 r. poz. 217. Art. 2. Ilekroć w ustawie jest mowa o: 1a) absolwencie centrum integracji społecznej – oznacza to osobę, która przez okres nie krótszy niż 6 miesięcy uczestniczyła w zajęciach w centrum integracji społecznej i otrzymała za-świadczenie, o którym mowa w art. 13 ust. 5a; osoba ta jest absolwentem centrum integra-cji społecznej przez okres 6 miesięcy od dnia zakończenia zajęć w centrum integraintegra-cji spo-łecznej; 1b) absolwencie klubu integracji społecznej – oznacza to osobę, która uczestniczyła w klubie integracji społecznej przez okres nie krótszy niż 6 miesięcy, posiada ważne zaświadczenie, o którym mowa w art. 18 ust. 5a, oraz zrealizowała postanowienia kontraktu socjalnego.
Rozdział II. Spółdzielnia socjalna ‒ korporacja czy fundacja
3) osoby niepełnosprawne, w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych140,
4) osoby do 30. roku życia oraz po ukończeniu 50. roku życia, posia-dające status osoby poszukującej pracy, bez zatrudnienia w rozu-mieniu ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy,
5) osoby, o których mowa w art. 49 pkt 7 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy141, 6) osoby poszukujące pracy niepozostające w zatrudnieniu lub
niewy-konujące innej pracy zarobkowej,
7) osoby usamodzielniane, o których mowa w art. 140 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej142.
Wszystkie wskazane powyżej osoby muszą posiadać pełną zdolność do czynności prawnych.
Obok osób wyraźnie wskazanych powyżej spółdzielnia socjalna może być założona także przez:
1) inne osoby niż wskazane powyżej, o ile liczba tych osób nie stano-wi stano-więcej niż:
a) 50% ogólnej liczby założycieli,
140 Aktualnie: t. j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1172.
141 Idzie o osoby poszukujące pracy niepozostające w zatrudnieniu lub niewykonujące innej pracy zarobkowej opiekunów osoby niepełnosprawnej, z wyłączeniem opiekunów osoby niepełnosprawnej pobierającej świadczenie pielęgnacyjne lub specjalny zasiłek opiekuńczy na podstawie przepisów o świadczeniach rodzinnych, lub zasiłek dla opiekuna na podstawie przepisów o ustaleniu i wypłacie zasiłków dla opiekunów
142 Aktualnie: t. j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1111. Osoba usamodzielniana to osoba opusz-czająca, po osiągnięciu pełnoletniości, rodzinę zastępczą, rodzinny dom dziecka, placówkę opiekuńczo-wychowawczą lub regionalną placówkę opiekuńczo-terapeutyczną, a także osoba, której pobyt w rodzinnej pieczy zastępczej ustał na skutek śmierci osób tworzących rodzinę zastępczą lub osoby prowadzącej rodzinny dom dziecka, w okresie 6 miesięcy przed osiągnięciem przez osobę usamodzielnianą pełnoletniości.
b) 70% ogólnej liczby założycieli, w przypadku gdy spółdzielnię socjalną zakładają osoby o znacznym lub umiarkowanym stop-niu niepełnosprawności w rozumiestop-niu przepisów o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnospraw-nych, albo gdy spółdzielnia socjalna prowadzi działalność w za-kresie:
– zadań i usług pomocy społecznej w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej,
– rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej i społecz-nej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych,
– opieki nad dziećmi do lat trzech, o której mowa w przepisach o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3,
– prowadzenia niepublicznych przedszkoli lub innych form wy-chowania przedszkolnego, o których mowa w ustawie z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe143,
– wspierania rodziny i pieczy zastępczej w rozumieniu przepi-sów o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej; 2) organizacje pozarządowe w rozumieniu przepisów o działalności
pożytku publicznego i o wolontariacie lub jednostki samorządu te-rytorialnego;
3) kościelne osoby prawne.
Przepisy dotyczące założycieli spółdzielni socjalnych określają też osoby uprawnione do jej utworzenia, wprowadzając ograniczania w sto-sunku do ogólnej zasady powszechności przyjętej w przepisach prawa spółdzielczego. Ich dobór jasno wskazuje na cel ustawodawcy, jakim jest aktywizacja osób w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Wskazuje rów-nież na przeświadczenie ustawodawcy o celowości zaangażowania innych podmiotów niż osoby fizyczne, wskazane powyżej do realizacji tego celu,
Rozdział II. Spółdzielnia socjalna ‒ korporacja czy fundacja
choć równocześnie wskazuje się ramy ilościowe dotyczące możliwości udziału osób spoza osób wymienionych. W literaturze wskazuje się też, że założycielami spółdzielni mogą być albo osoby fizyczne, albo osoby prawne. Niemożliwe jest zatem założenie spółdzielni socjalnej zarówno przez osoby fizyczne, jak i osoby prawne144. Wydaje się wszakże, iż nie powinno to przeszkadzać w tym, by członkami spółdzielni socjalnych zakładanych przez osoby prawne były osoby fizyczne, co pozwoliłoby wzmocnić formalnie realizację idei przeciwdziałania wykluczeniu, szcze-gólnie wtedy gdy założycielem spółdzielni socjalnej jest jednostka sa-morządu terytorialnego. Wszakże to do gminy, zgodnie z przepisami ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym145, należy zaspo-kajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty, a w szczególności jej zadania własne obejmujące sprawy: pomocy społecznej, w tym ośrodków i za-kładów opiekuńczych; wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej. Zakładając tego typu spółdzielnie, gmina pośrednio wykonywać też będzie ciążące na niej zadania.
W przypadku gdy założycielami spółdzielni socjalnej są organiza-cje pozarządowe, kościelne osoby prawne lub jednostki samorządu tery-torialnego, są one zobowiązane do zatrudnienia w spółdzielni co najmniej pięciu osób spośród osób wymienionych w art. 4 ust. 1, w terminie sześciu miesięcy od dnia wpisu spółdzielni socjalnej do Krajowego Rejestru Są-dowego. Osoby zatrudnione, po 12 miesiącach zatrudnienia w spółdziel-ni socjalnej, mają prawo do uzyskaspółdziel-nia członkostwa w spółdzielspółdziel-ni socjal-nej. Nie wyklucza to uzyskania członkostwa w spółdzielni socjalnej przed tym terminem zgodnie z postanowieniami statutu spółdzielni. W przy-padku rozwiązania stosunku pracy zawartego z tak zatrudnioną osobą spółdzielnia socjalna, w terminie 3 miesięcy, jest obowiązana zatrudnić w miejsce pracownika osobę spośród osób wymienionych w art. 4 ust. 1.
144 B. Godlewska-Bujok, C. Miżejewski, A. Muzyka, op. cit., s. 34-35.
W przypadku założenia spółdzielni socjalnej przez osoby prawne ustawodawca wręcz nakazuje zatrudnienie osób fizycznych wskazanych w kategorii założycieli, a następnie stanowi wyraźnie o trybie uzyskania przez te osoby członkostwa w spółdzielni. Oznacza to, iż w istocie osoby prawne winny odgrywać tu rolę kreatora takiej spółdzielni, która powin-na być prowadzopowin-na przez jej członków będących osobami fizycznymi.
Ograniczenia wprowadzone przez ustawodawcę dotyczą także licz-by założycieli, choć one w zasadzie mają na celu ułatwienie przeprowa-dzania przede wszystkim działań organizacyjnych. Liczba założycieli spółdzielni socjalnej nie może być mniejsza niż trzy, jeżeli założycielami są osoby fizyczne, i dwa, jeżeli założycielami są osoby prawne. W przy-padku gdy założycielami spółdzielni socjalnej są trzy osoby fizyczne, spółdzielnia socjalna jest obowiązana do przyjęcia w poczet członków oraz do zatrudnienia w spółdzielni co najmniej dwóch osób spośród osób wymienionych w art. 4 ust. 1, w terminie 12 miesięcy od dnia wpisu spółdzielni socjalnej do Krajowego Rejestru Sądowego.
Ograniczenia dotyczą także maksymalnej ilości członków. Spół-dzielnia socjalna liczy nie mniej niż pięciu członków w przypadku osób fizycznych lub dwóch członków w przypadku osób prawnych i nie wię-cej niż pięćdziesięciu członków. Spółdzielnia socjalna, która powstała w wyniku przekształcenia spółdzielni inwalidów lub spółdzielni niewi-domych, może liczyć więcej niż pięćdziesięciu członków. Istnienie tego ostatniego ograniczenia (pięćdziesięciu członków) tłumaczone jest po-trzebą zachowania więzi między osobami tworzącymi taką spółdzielnię oraz wynikającego stąd wzajemnego zaufania i bezpośredniego kontak-tu wszystkich osób tworzących przedsiębiorstwo. To bowiem może być niezwykle trudne do spełnienia w przypadku dużych organizacji. Taka koncepcja wskazuje na socjalizacyjny cel spółdzielni socjalnej, a więc reintegrację społeczną osób z nią związanych146.
Rozdział II. Spółdzielnia socjalna ‒ korporacja czy fundacja
Członkostwo w spółdzielni socjalnej mogą nabyć osoby, o których mowa w art. 4 ust. 1, w tym osoby posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Członkostwo w spółdzielni socjalnej mogą nabyć także inne osoby niż wskazane w art. 4 ust. 1. Idzie tu przede wszystkim o stworzenie możliwości zatrudnienia fachowców, ludzi niezbędnych do wykonywania różnego rodzaju specjalistycznych czynności i prac, których niekiedy trudno znaleźć wśród osób wymienionych w przepisach art. 4 ust. 1, a bez których w wielu wypadkach prawidłowa działalność spół-dzielni byłaby niemożliwa. Liczba tych osób nie może być większa niż 50% ogólnej liczby członków spółdzielni socjalnej lub 70% ogólnej licz-by założycieli, w przypadku gdy spółdzielnię socjalną zakładają osolicz-by o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności w rozumie-niu przepisów o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudniarozumie-niu osób niepełnosprawnych albo gdy spółdzielnia socjalna prowadzi dzia-łalność w zakresie:
– zadań i usług pomocy społecznej w rozumieniu przepisów o po-mocy społecznej,
– rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych,
– opieki nad dziećmi do lat trzech, o której mowa w przepisach o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3,
– prowadzenia niepublicznych przedszkoli lub innych form wy-chowania przedszkolnego, o których mowa w ustawie z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe,
– wspierania rodziny i pieczy zastępczej w rozumieniu przepisów o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej;
przekroczenie limitów, trwające nieprzerwanie przez okres 6 miesięcy, stanowi podstawę do postawienia spółdzielni w stan likwidacji.
Aktywność członków spółdzielni realizuje się także poprzez wyko-nywanie praw korporacyjnych. Spółdzielnia socjalna jest osobą prawną,
a osoba prawna zgodnie z przepisami art. 38 k.c. działa poprzez swoje organy. W spółdzielni, także i socjalnej, najwyższym organem jest walne zgromadzenie. Członek spółdzielni realizuje swe prawa na walnym zgro-madzeniu. Każdy członek spółdzielni ma jeden głos, bez względu na licz-bę posiadanych przez siebie udziałów. Statut spółdzielni, której członka-mi mogą być wyłącznie osoby prawne, może określać inną zasadę ustalania liczby głosów przysługujących członkom. Walne zgromadzenie zwołuje zarząd przynajmniej raz w roku w ciągu sześciu miesięcy po upływie roku obrachunkowego. Zarząd zwołuje walne zgromadzenie tak-że na żądanie:
1) rady;
2) przynajmniej jednej dziesiątej, nie mniej jednak niż trzech członków, jeżeli uprawnienia tego nie zastrzeżono w statucie dla większej licz-by członków.
Do wyłącznej właściwości walnego zgromadzenia należy:
1) uchwalanie kierunków rozwoju działalności gospodarczej oraz spo-łecznej i kulturalnej;
2) rozpatrywanie sprawozdań rady, zatwierdzanie sprawozdań rocznych i sprawozdań finansowych oraz podejmowanie uchwał co do wnio-sków członków spółdzielni, rady lub zarządu w tych sprawach i udzielanie absolutorium członkom zarządu;
3) rozpatrywanie wniosków wynikających z przedstawionego proto-kołu polustracyjnego z działalności spółdzielni oraz podejmowanie uchwał w tym zakresie;
4) podejmowanie uchwał w sprawie podziału nadwyżki bilansowej (dochodu ogólnego) lub sposobu pokrycia strat;
5) podejmowanie uchwał w sprawie zbycia nieruchomości, zbycia za-kładu lub innej wyodrębnionej jednostki organizacyjnej;
6) podejmowanie uchwał w sprawie przystępowania do innych orga-nizacji gospodarczych oraz występowania z nich;
Rozdział II. Spółdzielnia socjalna ‒ korporacja czy fundacja
7) oznaczanie najwyższej sumy zobowiązań, jaką spółdzielnia może zaciągnąć;
8) podejmowanie uchwał w sprawie połączenia się spółdzielni, podzia-łu spółdzielni oraz likwidacji spółdzielni;
9) rozpatrywanie w postępowaniu wewnątrzspółdzielczym odwołań od uchwał rady;
10) uchwalanie zmian statutu;
11) podejmowanie uchwał w sprawie przystąpienia lub wystąpienia spółdzielni ze związku oraz upoważnienie zarządu do podejmowa-nia działań w tym zakresie;
12) wybór delegatów na zjazd związku, w którym spółdzielnia jest zrzeszona.
Statut spółdzielni może zastrzec do wyłącznej właściwości walne-go zgromadzenia podejmowanie uchwał również w innych sprawach.
Kontrolę i nadzór nad działalnością spółdzielni sprawuje rada nad-zorcza. Rada składa się co najmniej z trzech członków wybranych sto-sownie do postanowień statutu przez walne zgromadzenie. Do rady mogą być wybierani wyłącznie członkowie spółdzielni. Jeżeli członkiem spół-dzielni jest osoba prawna, do rady może być wybrana osoba niebędąca członkiem spółdzielni, wskazana przez osobę prawną. W spółdzielni socjalnej wybiera się radę nadzorczą. W spółdzielni socjalnej, w której liczba członków nie przekracza piętnastu, nie wybiera się rady nadzorczej, chyba że statut stanowi inaczej. W takim przypadku kompetencje rady wykonuje walne zgromadzenie. Aktywność członków spółdzielni prze-jawia się w ich działalności w walnym zgromadzeniu.
Zarząd kieruje działalnością spółdzielni oraz reprezentuje ją na ze-wnątrz. Ustawodawca ustanowił swoiste domniemanie kompetencji na rzecz zarządu, stanowiąc, iż to do jego kompetencji należy podejmowanie decy-zji niezastrzeżonych w ustawie lub statucie dla innych organów. Skład i licz-bę członków zarządu określa statut. Statut może przewidywać zarząd jed-noosobowy, którym jest prezes, i ustalać wymagania, jakie powinna spełniać
osoba wchodząca w skład zarządu lub prezes w zarządzie jednoosobowym. Członków zarządu, w tym prezesa i jego zastępców, wybiera i odwołuje, stosownie do postanowień statutu, rada lub walne zgromadzenie
Uprawnienia korporacyjne członków spółdzielni socjalnej odróżnia-ją się nie tylko od uprawnień, jakie posiadaodróżnia-ją wspólnicy w spółkach han-dlowych, w szczególności kapitałowych, ale także w spółdzielniach nie posiadających statusu spółdzielni socjalnej. Niewątpliwie ograniczenia te wynikają z potrzeby gwarantowania celów, dla których spółdzielnie te są powołane, wyraźnie określonych w ustawie. Idzie bowiem o instytucjo-nalne przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu wyrażającemu się w bra-ku uczestnictwa jednostek i grup społecznych w ważnych obszarach życia społecznego, jakimi są sfera ekonomiczna oraz socjalna, a w przypadku takiego zaistnienia przywrócenie tym obszarom jednostek lub grup147. Ograniczenia te mają także zagwarantować cel socjalizacyjny, jaki powi-nien być realizowany w ramach tego typu spółdzielni. Idzie o utrzymanie i rozwijanie tworzących się związków interpersonalnych oraz związki powstające pomiędzy członkami a samą jednostką organizacyjną.