1. Problemy przystosowawcze u dzieci alkoholikoÂw
WspoÂøuzalez´nienie jako forma adaptacji w rodzinie z problemem alkoho-lowym. Døugotrwaøe funkcjonowanie w bliskich relacjach z alkoholikiemprowadzi czeÎsto do wspoÂøuzalez´nienia, ktoÂre jest traktowane jako syndromreakcji przystoso-wawczych do døugotrwaøej i silnie stresujaÎcej sytuacji z´yciowej (Cierpiaøkowska 2000, s. 90). Do cech konstytuujaÎcych syndromwspoÂøuzalez´nienia zalicza sieÎ mieÎdzy innymi takie objawy jak (Brown 1992, s. 261; Cierpiaøkowska 1997, s. 20-23; Rys 2008, s. 48-49):
· staøa tendencja do tego, aby samoocena zalez´aøa od umiejeÎtnosÂci kontrolo-wania siebie i innych w roÂz´nego rodzaju sytuacjach z´yciowych (w tymroÂw-niez´ w okolicznosÂciach stanowiaÎcych zagroz´enie)
· przyjmowanie odpowiedzialnosÂci za zaspokajanie potrzeb innych (nawet kosztemniezaspokajania potrzeb wøasnych)
· problemy z wyznaczaniem granicy mieÎdzy dwoma tendencjami ± do bliskosÂci i do zachowania dystansu
· skøonnosÂc do zwiaÎzkoÂw z jednostkami o zaburzonej osobowosÂci i/lub z oso-bami uzalez´nionymi od substancji chemicznych
· wysteÎpowanie przynajmniej trzech sposÂroÂd nasteÎpujaÎcych problemoÂw: 1) silnie rozwinieÎtego mechanizmu zaprzeczania, 2) tøumienia uczucÂ, 3) depre-sji, 4) przejawiania nadmiernej czujnosÂci, 5) kompulsywnosÂci, 6) naduz´ywa-nia sÂrodkoÂw psychoaktywnych, 7) dosÂwiadczenaduz´ywa-nia przemocy fizycznej i/lub seksualnej, 8) choroÂb somatycznych stanowiaÎcych nasteÎpstwo przez´ywanego stresu, 9) pozostawanie przez co najmniej dwa lata w sÂcisøymzwiaÎzku z osobaÎ uzalez´nionaÎ bez proÂby szukania pomocy.
Moz´na sieÎ zastanawiacÂ, jak dochodzi do powstania syndromu wspoÂøuzalez´-nienia. Sprzyja temu przede wszystkim funkcjonowanie w chaosie oraz w
atmo-sferze zakøamania i niekonsekwencji. Gdy skutki uzalez´nienia stajaÎ sieÎ coraz bardziej widoczne i coraz trudniejsze do usunieÎcia, to dochodzi do zwieÎkszenia potrzeby ukrywania tego faktu. Przedstawiony mechanizm prowadzi z jednej strony do hermetycznego zamknieÎcia systemu rodzinnego, zas z drugiej ± do przyjmowania nadmiernej odpowiedzialnosÂci za utrzymywanie roÂwnowagi w tym systemie. Do elementoÂw dezintegrujaÎcych funkcjonowanie nalez´y tez´ zaliczyc brak konsekwencji i staøosÂci, ciaÎgle obecnych w z´yciu dzieci, ktoÂrych jedno lub obydwoje rodzicoÂw naduz´ywa alkoholu, a pozostali domownicy zaprzeczajaÎtemu faktowi. Osoby wychowywane w tego rodzaju sÂrodowisku przestajaÎ tez´ ufac swoimuczuciomi ocenie napøywajaÎcych faktoÂw szczegoÂlnie wtedy, gdy zdobeÎdaÎ przesÂwiadczenie, z´e funkcje, jakie peøni alkohol w ich rodzinie ± np. jako sÂrodek do wyraz´ania miøosÂci, smutku, radosÂci, zøosÂci czy do rozwiaÎzywania istniejaÎcych problemoÂw ± nie majaÎ powszechnego charakteru (Ledwoch, Ledwoch 1996, s. 93-94).
W rodzinie z problemem alkoholowym nasteÎpujaÎ tez´ istotne zmiany w zakresie kontroli zachowanÂ. Na etapie wsteÎpnymrodzina znajduje sieÎ w fazie ostrego konfliktu, poniewaz´ wytwarza sieÎ rywalizacja o sprawowanie kontroli mieÎdzy ro-dzicemalkoholikiemi rodzicemniealkoholikiem. Gdy nasila sieÎ dezorganizacja z´ycia rodzinnego, woÂwczas niepijaÎcy wspoÂømaøz´onek zaczyna rezygnowac z proÂb sprawowania kontroli nad zachowaniami alkoholowymi partnera na rzecz kontro-lowania dorazÂnych problemoÂw. StabilnosÂc rodziny moz´e wzrosnaÎcÂ, gdy niepijaÎcy rodzic na nowo podejmie proÂbeÎ przejeÎcia kontroli nad z´yciemrodzinnym, a osoba uzalez´niona z pozycji rodzicielskiej przejdzie na pozycjeÎ dziecka (Sztander 1994, s. 44-45). Przedstawiona dynamika zmian w kontrolowaniu systemu rodzinnego znajduje oddzÂwieÎk w funkcjonowaniu dzieci alkoholikoÂw, poniewaz´ øatwo przej-mowac nad nimi kontroleÎ za pomocaÎ narzucania uczuc i/lub wymagan (Ackerman 1987, s. 63-76; Brown 1992, s. 269-270).
TrudnosÂci adaptacyjne u dzieci alkoholikoÂw wynikajaÎ tez´ ze specyficznych zasad, ktoÂre søuz´aÎ utrzymaniu kruchej roÂwnowagi w systemie rodzinnym. Reguøa
¹nie moÂwº dotyczy bezwzgleÎdnego milczenia na temat istniejaÎcej sytuacji. Skutki obowiaÎzywania tej zasady saÎniebezpieczne, poniewaz´ domownicy nie informujaÎani siebie nawzajem, ani otoczenia o przez´ywanych trudnosÂciach. Dlatego rzadko tego typu rodziny otrzymujaÎ skutecznaÎ pomoc we wczesnej fazie rozwoju problemoÂw alkoholowych. Zasada ¹nie ufajº oznacza brak zaufania ± zaroÂwno w stosunku do osoÂb najbliz´szych, jak roÂwniez´ do dalszego sÂrodowiska spoøecznego. Skutkiem obowiaÎzywania tej reguøy jest permanentne odczuwanie braku bezpieczenÂstwa, przy stale dosÂwiadczanymzagroz´eniu ze strony alkoholika. Zasada ¹nie odczu-wajº wyraz´a koniecznosÂc zaprzeczania emocjom, poniewaz´ osoby wspoÂøuzalez´nio-ne czeÎsto interpretujaÎ przez´ywanie uczuc jako utrateÎ kontroli nad zachowaniem (Brown 1992, s. 261).
Efektemznalezienia sieÎ w sytuacji trudnej ± w bliskich relacjach rodzinnych z alkoholikiem± czeÎsto jest bezradnosÂcÂ, poniewaz´ osoba nie wie, jak sieÎ zachowacÂ, gdyz´ stosowane przez niaÎ sposoby radzenia sobie z problemami saÎ nieskuteczne (Jacyniak, Pøuz´ek 1996, s. 108). Do dorazÂnych nasteÎpstw dosÂwiadczanego stresu nalez´y zaliczyc przede wszystkimwysoki poziomnapieÎcia emocjonalnego i przykre dosÂwiadczenia psychiczne ± np. gwaøtownaÎ agresjeÎ werbalnaÎ i/lub fizycznaÎ, gniew czy zachowanie ucieczkowe. Przedøuz´ajaÎcy sieÎ stan przeciaÎz´enia prowadzi do po-gorszenia w funkcjonowaniu jednostki na poziomie somatycznym, psychicznym i/lub spoøecznym. Zas trwaøe nasteÎpstwa døugotrwaøego stresu polegajaÎ gøoÂwnie na utrwaleniu destrukcyjnych sposoboÂw radzenia sobie z trudnosÂciami, co w konsek-wencji skutkuje wadliwymprzystosowaniemjednostki (Oniszczenko 1993, s. 72--74).
Nalez´y jednak zwroÂcic uwageÎ na fakt, z´e czynnikiemregulujaÎcymnasilenie dezadaptacyjnych zachowan jest poziomodpornosÂci na stres. JesÂli jest niski, zwieÎk-sza ryzyko zaburzen przystosowawczych, zas dysponowanie konstruktywnymi stra-tegiami zaradczymi prowadzi do wzrostu prawdopodobienÂstwa pozytywnej adapta-cji (Rogala-ObøeÎkowska 1999, s. 78). PrzedstawionaÎ prawidøowosÂc potwierdzajaÎ wyniki badanÂ, w ktoÂrych stwierdzono, z´e ± niezalez´nie od etapu rozwojowego møodziez´y ± døugotrwaøe napieÎcie psychiczne prowadzi do trudnosÂci w procesie przystosowania møodych osoÂb (Centre for Substance Abuse Treatment 1999, s. 107).
Bardziej szczegoÂøowa analiza problemoÂw w funkcjonowaniu dzieci alkoholikoÂw zostanie przedstawiona w konteksÂcie trzech kryterioÂw zespoøu wadliwego przysto-sowania (Rosenhan, Seligman 1994, s. 10; Rys 2008, s. 49):
· tworzenia systemu iluzji i zaprzeczania (nieracjonalnosÂc i dziwacznosÂc posteÎ-powania)
· usztywnienia zachowan w celu utrzymania stabilnosÂci systemu
· naruszania normspoøecznych.
Wpøyw systemu iluzji i zaprzeczania (nieracjonalnosÂci zachowanÂ) na trud-nosÂci adaptacyjne u dzieci alkoholikoÂw. Kiedy spostrzez´enia, mysÂlenie i zacho-wania jednostki wydajaÎ sieÎ pozbawione sensu i nie majaÎ podstaw w obiektywnej rzeczywistosÂci, woÂwczas okresÂla sieÎ tego typu postaweÎ jako nieadaptacyjnaÎ. W przy-padku rodziny, w ktoÂrej ojciec i/lub matka przez døuz´szy czas naduz´ywa alkoholu, pozostali czøonkowie rodziny zaczynajaÎ dostosowywac swoje z´ycie do zaistniaøej sytuacji poprzez stosowanie systemu iluzji i zaprzeczen (Mellibruda 1998; Linow-ski, Nowicka 2004; Mellibruda, Sobolewska-Mellibruda 2006). Mechanizmten polega na narastajaÎcej liczbie znieksztaøcen poznawczych, ktoÂre z jednej strony zmniejszajaÎ zdolnosÂci w zakresie adekwatnego spostrzegania faktoÂw oraz do ich
¹zdrowegoº osaÎdu, a z drugiej ± nasilajaÎ zjawisko samooszukiwania (Mellibruda
1998 s. 28). NajczeÎsÂciej wysteÎpujaÎce znieksztaøcenia mogaÎ przyjaÎc postac (Linow-ski, Nowicka 2004, s. 53-54):
· zaprzeczenia prostego ± przekonanie, z´e cos nie istnieje, mimo jego faktycz-nego wysteÎpowania w rzeczywistosÂci
· minimalizowania ± przyznawanie sieÎ do wysteÎpowania trudnosÂci, ale w taki sposoÂb, z´e ich nateÎz´enie wydaje sieÎ mniejsze niz´ faktycznie jest
· racjonalizowania ± usprawiedliwiania zachowan alkoholika w taki sposoÂb, aby nie ponosiø za nie odpowiedzialnosÂci
· intelektualizowania ± unikanie konkretnego mysÂlenia o problemach na rzecz ich uogoÂlniania i teoretyzowania
· odwracania uwagi ± zmienianie przedmiotu rozmowy (lub refleksji mysÂlowej) w celu unikania tematoÂw zagraz´ajaÎcych systemowi iluzji, ktoÂry zostaø przez osobeÎ wypracowany
· fantazjowania ± czeÎste posøugiwanie sieÎ wyobraz´eniami na temat nierealis-tycznych sytuacji, wydarzen i wøasnych czynoÂw
· koloryzowania wspomnien ± przypominanie sobie minionych wydarzenÂ, ktoÂre pomagajaÎ przetrwac trudne momenty w relacjach z alkoholikiem
· z´yczeniowego planowania ± tworzenie nierealistycznych wizji zaroÂwno wøas-nych dziaøanÂ, jak roÂwniez´ przyszøych sytuacji, ktoÂre przyczyniaÎ sieÎ do roz-wiaÎzania zaistniaøych problemoÂw.
Przedstawione powyz´ej znieksztaøcenia poznawcze prowadzaÎ w konsekwencji do tego, z´e czøonkowie rodziny z problemem alkoholowym zaczynajaÎ mysÂlec w sposoÂb magiczno-z´yczeniowy. W tymmysÂleniu osoby wykorzystujaÎ manipulo-wanie (Linowski, Nowicka 2004, s. 55): 1) czasem± podporzaÎdkowujaÎc wspom-nienia i plany aktualnymprzez´yciom, 2) przyczynowosÂciaÎ ± zmieniajaÎc z´yczeniowo uwarunkowania zaistniaøych zdarzenÂ, 3) znaczeniem± okresÂlajaÎc znaczenie zjawisk w oderwaniu od realioÂw. Celemstosowania systemu iluzji i zaprzeczen przez wspoÂøuzalez´nionych czøonkoÂw rodziny nie jest okøamywanie innych, ale to, by nie dopusÂcic do usÂwiadomienia sobie przez´ywanych problemoÂw alkoholowych, a takz´e utrzymac stabilnosÂc systemu rodzinnego, pozytywnaÎsamooceneÎ i konstruk-tywnaÎ wizjeÎ wøasnego z´ycia (Mellibruda 1998; Woronowicz 2001).
Problemy adaptacyjne dzieci alkoholikoÂw zwiaÎzane z usztywnieniemza-chowanÂ. Osoby wychowywane w dysfunkcjonalnych rodzinach majaÎ tendencje do preferowania sztywnych i nieprzystosowawczych formdziaøania (roÂl) po to, aby w døuz´szymokresie czasu utrzymywac stabilizacjeÎ tego systemu (Sztander 1994, s. 39; Woydyøøo 1993, s. 87-89).
Podejmowanie przez dziecko okresÂlonej roli odbywa sieÎ w sposoÂb niesÂwiadomy, a jej kontynuacja jest wzmacniana poprzez oczekiwania odnoszaÎce sieÎ do wyzna-czonej jednostce funkcji w kontaktach mieÎdzy czøonkami rodziny. Odgrywanie roli
w døuz´szymokresie czasu doprowadza do jej utrwalenia w postaci okresÂlonych wzorcoÂw zachowania, ktoÂre jest przenoszone na funkcjonowanie w innych ukøa-dach spoøecznych (Rys 2008, s. 89). Dzieci alkoholikoÂw najczeÎsÂciej identyfikujaÎ sieÎ z rolaÎ (Woronowicz 2001, s. 122; Robinson, Rhoden 2003, s. 55-60; Rys 2008, s.
89-91):
1. Bohatera Rodzinnego
2. Zagubionego Dziecka (Anioøka, Dziecka we Mgle, Niewidocznego Dziecka) 3. Maskotki (Bøazna)
4. Kozøa Ofiarnego (Wyrzutka, Dewianta).
Ad 1) Bohater Rodzinny. Zazwyczaj tego rodzaju rola jest przyjmowana przez najstarsze dziecko w rodzinie. Przyjmuje ono obowiaÎzki zwiaÎzane z kompensowa-niemdeficytoÂw w sprawowanej opiece rodzicielskiej. Wykonywanie zadan przekra-czajaÎcych moz´liwosÂci dziecka øaÎczy sieÎ z ksztaøtowaniemtakich cech jak:
· nadmierna obowiaÎzkowosÂcÂ
· nadodpowiedzialnosÂcÂ
· zdolnosÂc do funkcjonowania w ciaÎgøymnapieÎciu
· niewielkie zaufanie do innych ludzi
· nadmierne kontrolowanie siebie i otoczenia
· brak umiejeÎtnosÂci odpoczywania i redukcji napieÎcÂ
· rezygnowanie z wøasnych potrzeb i troski o siebie
· nastawienie na perfekcjonizmi osiaÎganie sukcesoÂw (np. nauce i/lub sporcie).
Bohater Rodzinny sprawia tez´ wraz´enie osoby odpornej na stres, czyli takiej, ktoÂra nie potrzebuje pomocy. W zwiaÎzku z tym takie dziecko rzadko otrzymuje wsparcie ze strony innych osoÂb. W z´yciu dorosøymskutki tej roli saÎczeÎsto zwiaÎzane z unikaniemuz´ywania alkoholu, rezygnacjaÎ z osobistego szczeÎsÂcia, pracoholizmem, ustawicznymniezadowoleniemz uzyskiwanych osiaÎgnieÎc oraz trudnosÂciami w bli-skich relacjach interpersonalnych (z powodu braku zaufania i nadmiernej kontroli).
Ad 2) Zagubione Dziecko. Istnieje grupa osoÂb, ktoÂre radzaÎ sobie z rodzinnym problemem alkoholowym poprzez wycofanie sieÎ w ¹swoÂjº sÂwiat. CzeÎsto jest to zwiaÎzane z ucieczkaÎ w marzenia, lektury czy tez´ w wirtualnaÎ przestrzen Internetu.
Jednostki przyjmujaÎce roleÎ Zagubionego Dziecka stajaÎ sieÎ ¹niewidoczneº lub nie-dostrzegalne dla otoczenia ± np. nie majaÎ przyjacioÂø i z´yjaÎ na marginesie klasy.
PrzyjeÎcie opisanej powyz´ej postawy skutkuje formowaniem takich cech jak:
· skrywanie uczucÂ
· brak otwartosÂci i tworzenie nadmiernego dystansu w mieÎdzyludzkich kon-taktach
· unikanie ludzi
· uciekanie od dosÂwiadczanych problemoÂw i/lub ich negowanie.
UtrzymujaÎce sieÎ wzorce Zagubionego Dziecka w okresie dorosøosÂci skutkujaÎ trudnosÂciami adaptacyjnymi ± zaroÂwno w z´yciu prywatnym, jak i zawodowym. Ich problemy polegajaÎ gøoÂwnie na braku satysfakcjonujaÎcych zwiaÎzkoÂw uczuciowych, izolowaniu sieÎ od innych, niskich umiejeÎtnosÂciach w zakresie rozwiaÎzywania roÂz´-nego typu problemoÂw, niewielkich zdolnosÂciach asertywnych (najczeÎsÂciej nie upo-minajaÎ sieÎ o wøasne prawa).
Ad 3) Maskotka. Dzieci posteÎpujaÎce zgodnie z rolaÎ Maskotki rozøadowujaÎ napieÎcia rodzinne poprzez to, z´e strojaÎc roÂz´nego rodzaju z´arty, znajdujaÎ sieÎ w centrumuwagi wszystkich domownikoÂw. Wraz z upøywemczasu jednostka przestaje rozumiec graniceÎ m ieÎdzy z´artema sytuacjaÎ serio (sÂmiechem i pøaczem).
Osoby z tej zbiorowosÂci najczeÎsÂciej stosujaÎ strategieÎ rozwiaÎzywania problemoÂw, ktoÂra polega na ¹robieniu dobrej miny do zøej gryº. Przedstawiony mechanizm decyduje o ksztaøtowaniu takich cech przystosowawczych jak:
· øatwosÂc podporzaÎdkowywania sieÎ innymludziom(preferowanie submisyj-nych postaw)
· nadmierna cheÎc podobania sieÎ otoczeniu
· søabe zdolnosÂci obronne, co sprzyja wykorzystywaniu jednostki (w tymroÂw-niez´ seksualnemu)
· niewielkie kompetencje w zakresie rozwiaÎzywania problemoÂw.
Skutki tej roli w z´yciu dorosøymnajczeÎsÂciej dotyczaÎ ambiwalencji zachowanÂ.
Pierwsza z nich polega na tym, z´e pomimo opinii osoÂb wesoøych, wewnaÎtrz od-czuwajaÎ one permanentny smutek, leÎk i niepewnosÂcÂ. Zas druga ambiwalencja odnosi sieÎ do tego, z´e choc wzbudzajaÎ sympatieÎ, to nie saÎ traktowane powaz´nie ± ani w kontaktach na pøaszczyzÂnie zawodowej, ani w relacjach z partnerem.
Ad 4) Kozioø Ofiarny. Odgrywanie tej roli søuz´y temu, aby poprzez skupianie uwagi na problemach dziecka ± np. jego wagarach, dokonywanych kradziez´ach czy spoz´ywaniu alkoholu ± odwroÂcic uwageÎ najbliz´szych od problemoÂw rodzinnych.
DzieÎki ¹nieudacznictwuº osoby dochodzi do rozøadowania w sÂrodowisku domo-wymroÂz´nego rodzaju frustracji, zøosÂci i/lub rozczarowanÂ. KozøemOfiarnymzazwy-czaj zostaje bardzo wraz´liwa osoba, ktoÂra, dziaøajaÎc pod wpøywemnegatywnych uczucÂ, zaczyna przejawiac dewiacyjne zachowania. DosÂwiadczanie nieustannych niepowodzen z´yciowych czeÎsto skutkuje w dorosøymz´yciu KozøoÂw Ofiarnych spo-øecznymniedostosowaniem. Dezaprobata ze strony otoczenia najczeÎsÂciej jest wywo-øana statusemdewianta z powodu zachowan przesteÎpczych i/lub przejawoÂw demo-ralizacji. WieÎcej informacji na ten temat znajduje sieÎ w nasteÎpnej czeÎsÂci paragrafu.
TrudnosÂci adaptacyjne dzieci alkoholikoÂw zwiaÎzane z naruszaniemnorm spoøecznych. Naduz´ywanie substancji psychoaktywnych ± gøoÂwnie alkoholu ±
w rodzinie pochodzenia jest traktowane jako czynnik wysokiego ryzyka zachowan dewiacyjnych dzieci. Zachowania niezgodne z obowiaÎzujaÎcymi normami w tej grupie polegajaÎ gøoÂwnie na (Stelmach 2001, s. 165):
1. popeønianiu czynoÂw karalnych
2. naduz´ywaniu substancji psychoaktywnych (przede wszystkimalkoholu) 3. innych przejawach demoralizacji.
Ad 1) Popeønianie czynoÂw karalnych. Funkcjonowanie møodej osoby w dysfunkcjonalnych grupach pierwotnych ± przede wszystkimw zaburzonym systemie rodzinnym i/lub dewiacyjnej grupie roÂwiesÂniczej ± czeÎsto prowadzi do lekcewaz´enia ogoÂlnie akceptowanych normi wartosÂci, co znajduje odzwierciedlenie w zachowaniach przesteÎpczych (Szymanowska 2003, s. 78). Wyniki badan suge-rujaÎ, z´e w populacji møodziez´y czyny karalne najczeÎsÂciej popeøniajaÎ (WozÂniak--Krakowian, Pawlica 1998 s. 460-462):
· uczniowie starszych klas szkoÂø gimnazjalnych lub zawodowych
· gøoÂwnie chøopcy
· wagarowicze
· czeÎsto w wysokimstopniu zdemoralizowani
· uz´ywajaÎcy alkoholu i/lub innych sÂrodkoÂw psychoaktywnych
· uciekinierzy z domoÂw rodzinnych lub placoÂwek wychowawczych.
NiepokoÂj budzaÎ roÂwniez´ okolicznosÂci tego typu dziaøanÂ, przede wszystkim wysoki stopien agresywnosÂci, bezwzgleÎdnosÂc i okrucienÂstwo nieletnich (Sitkowska 1997, s. 188).
Bardzo wysoki stopien kryminogennosÂci zaznacza sieÎ w rodzinach alkoholo-wych. Jest to zwiaÎzane z kilkoma czynnikami. Po pierwsze dlatego, z´e wysteÎpuje w nich szczegoÂlnie niepomysÂlna atmosfera wychowawcza, gdyz´ dzieci juz´ od naj-møodszych lat spotykajaÎ sieÎ z zaburzeniami w relacji rodzic-dziecko, brakiem nad-zoru rodzicielskiego, dosÂwiadczaniemprzemocy fizycznej i/lub seksualnej, negatyw-nymi wzorcami zachowan ± zwiaÎzanych mieÎdzy innegatyw-nymi z uz´ywaniemsubstancji chemicznych, czynami przesteÎpczymi i prostytucjaÎ(Simourd, Andrews 1994, s. 26--31; Cottle 2001, s. 367-394).
Po drugie, brak wsparcia ze strony rodzicoÂw powoduje zanikanie wieÎzi uczu-ciowych, frustracjeÎ podstawowych potrzeb psychicznych (np. bezpieczenÂstwa, ak-ceptacji i afiliacji) oraz narastanie trudnosÂci w obszarze psychicznego funkcjonowa-nia (m.in. zaburzen w sferze emocjonalnej, poznawczej i/lub spoøecznej). CzeÎstaÎ konsekwencjaÎ wymienionych powyz´ej mechanizmoÂw jest nieposøuszenÂstwo, za-niedbywanie obowiaÎzkoÂw szkolnych, wagary oraz angaz´owanie sieÎ w dziaøalnosÂc grup przesteÎpczych, w ktoÂrych osoba cÂwiczy kryminogenne posteÎpowanie (Och-manÂski 2001, s. 47-49).
Po trzecie, dzieci alkoholikoÂw czeÎsto nie saÎroÂwniez´ akceptowane przez kolegoÂw
± przede wszystkimze wzgleÎdu na ich sytuacjeÎ domowaÎ. RoÂwiesÂniczy ostracyzm spoøeczny pogøeÎbia zaroÂwno ich izolacjeÎ spoøecznaÎ, jak tez´ negatywne dosÂwiadczenia psychiczne (PstraÎg 1993, s. 11-12).
Po czwarte, charakterystycznaÎ cechaÎ dzieci alkoholikoÂw jest nadmiernie rozwinieÎta reakcja imitacyjna, polegajaÎca na bezkrytycznej identyfikacji z aspo-øecznymi i/lub antyspoaspo-øecznymi wzorami posteÎpowania. Mechanizmmodelo-wania zachowan posiada bardzo duz´e znaczenie w procesie socjalizacji dziecka.
Jednak w przypadku osoÂb z rodzin alkoholowych modelowanie spoøeczne czeÎsto dotyczy nieakceptowanego przez innych posteÎpowania. Rezultaty bez-krytycznej imitacji mogaÎ wieÎc polegac na takich zachowaniach przesteÎpczych jak: kradziez´e, wøamania, rozboje czy uczestnictwo w boÂjkach (PstraÎg 1993, s. 12).
Ad 2) Naduz´ywanie substancji psychoaktywnych. Wychowanie w rodzinie z problemem alkoholowym w istotny sposoÂb sprzyja poÂzÂniejszemu uzalez´nieniu dzieci (Chathami in. 1999). Istnienie zalez´nosÂci mieÎdzy specyfikaÎ rodziny pochodzenia a naduz´ywaniemalkoholu przez kobiety w ich dorosøymz´yciu potwierdzajaÎ badania przeprowadzone przez T. Soøtysiak (1994, s. 6-8). CzeÎsÂc wnioskoÂw z tych analiz zostaøa przedstawiona poniz´ej. WieÎkszosÂc badanych pochodziøa z rodzin peønych, w ktoÂrych wysteÎpowaøo naduz´ywanie alkoholu przez rodzicoÂw. Osoby badane od najmøodszych lat proÂbowaøy alkohol (34%
± czeÎstowanie przez rodzicoÂw, 25% ± zmuszanie do picia pod presjaÎ kar fizycz-nych). AtmosfereÎ domu rodzinnego cechowaøy czeÎste køoÂtnie i awantury. Ten negatywny obraz dopeøniajaÎ jeszcze inne zjawiska patologiczne: kazirodztwo (8%), narkomania (4%), prostytucja (6%), proÂby samoboÂjcze (11%). Wedøug subiektywnych ocen badanych kobiet, istotnaÎ roleÎ w ksztaøtowaniu stylu ich z´ycia speøniaøy postawy rodzicoÂw ± 37% badanych stwierdziøo, z´e rodzice sta-wiali imzbyt wysokie wymagania; 27% oceniøo postaweÎ rodzicoÂw jako odtraÎca-jaÎcaÎ; 23% ± jako nadopiekunÂczaÎ, a 10% ± jako unikajaÎcaÎ. UogoÂlniajaÎc zapre-zentowane wyniki badanÂ, moz´na stwierdzicÂ, z´e kobiety uzalez´nione od alkoholu w wielu przypadkach powielaøy styl z´ycia, jaki byø preferowany w rodzinie ich pochodzenia.
Ad 3) Inne przejawy demoralizacji. Wpøyw rodziny alkoholowej na inne zachowania dewiacyjne zostanie przedstawiony na przykøadzie zjawiska prostytu-cji. WieÎkszosÂc osoÂb uprawiajaÎcych nierzaÎd nie ma dobrych dosÂwiadczen socjaliza-cyjnych, poniewaz´ z reguøy wywodzaÎ sieÎ z dysfunkcjonalnych rodzin. Rodzinne uwarunkowania prostytucji saÎ zwiaÎzane z takimi czynnikami jak (Sztobryn-Gier-cuszkiewicz 2004, s. 78-79; Pospiszyl 2009, s. 245):
· brak stabilizacji materialnej i personalnej
· zaburzona struktura systemu rodzinnego
· konflikty mieÎdzy domownikami
· brak prawidøowych wieÎzi osobowych (w tymwrogi lub obojeÎtny stosunek do siebie czøonkoÂw rodziny)
· stosowanie roÂz´nych formprzemocy
· duz´a czeÎstotliwosÂc zachowan kryminogennych
· naduz´ywanie alkoholu.
Przedstawione powyz´ej czynniki prowadzaÎ w konsekwencji do takiego modelu wychowawczego, w ktoÂrymsilnie zaznaczajaÎ sieÎ negatywne wpøywy ± przede wszystkimniewielka i/lub nieprawidøowa opieka rodzicoÂw nad dziecÂmi, chaos aksjo-normatywny oraz preferowanie dwoÂch styloÂw wychowawczych: liberalnego (brak konstruktywnej dyscypliny, nadmierna pobøaz´liwosÂc i niekonsekwentne ka-ranie) lub autokratycznego, ktoÂry przejawia sieÎ gøoÂwnie w nadmiernym rygoryzmie i zbyt czeÎstymkaraniu (Sztobryn-Giercuszkiewicz 2004, s. 83).
2. Zasoby ksztaøtujaÎce adaptacjeÎ w rodzinie alkoholowej
Analizy empiryczne zostaøy przeprowadzone na populacji 553 osoÂb, ktoÂre wychowywaøy sieÎ w rodzinie z problemem alkoholowym. Badani byli kwalifikowali do tej grupy, gdy przynajmniej jedno z ich rodzicoÂw naduz´ywaøo alkoholu. Opis socjodemograficzny respondentoÂw zostaø przedstawiony w rozdziale drugim.
Formy adaptacji dzieci alkoholikoÂw. Przeprowadzenie analizy skupien do-prowadziøo do wyodreÎbnienia czterech typoÂw adaptacji w grupie osoÂb wychowy-wanych w rodzinie alkoholowej (por. wykres 1.). Do badania rodzaju przystosowa-nia wykorzystano Test Zdan NiedokonÂczonych (RISB) J. Rottera. W zastosowanej metodzie wyniki wysokie oznaczajaÎ problemy adaptacyjne, zas niskie ± duz´y po-tencjaø przystosowawczy.
Wykres 1. ilustruje prawidøowosÂcÂ, z´e wsÂroÂd møodziez´y wywodzaÎcej sieÎ z rodzin alkoholowych istniejaÎ nasteÎpujaÎce sposoby przystosowania:
1. typu P (N=151) ± z wysokaÎ adaptacyjnosÂciaÎ
2. typu S1 (N=140) ± ze sÂrednimpotencjaøemprzystosowawczymz powodu zaburzen w sferze relacji rodzinnych
3. typu S2 (N=173) ± ze sÂrednimi moz´liwosÂciami adaptacyjnymi (gøoÂwnie z po-wodu podwyz´szonego nateÎz´enia problemoÂw psychicznych i interpersonalnych) 4. typu N (N=89) ± z niskimpotencjaøemprzystosowawczym.
Wykres 1. Formy adaptacji dzieci alkoholikoÂw (N=553): wyniki analizy skupien w tesÂcie RISB J. Rottera w grupach N (N=89), S1 (N=140), S2 (N=173), P (151)
Ad 1) Dzieci alkoholikoÂw typu P (z wysokaÎ adaptacyjnosÂciaÎ). Osoby w tej zbiorowosÂci funkcjonujaÎprawidøowo we wszystkich sferach, ktoÂre konstytuujaÎpoten-cjaø przystosowawczy, tj. w: 1) relacjach interpersonalnych, 2) kontaktach rodzinnych, 3) obszarze stosunku do siebie, 4) poczuciu realizowania osobistych daÎz´enÂ, 5) niewiel-kimnasileniu przez´ywanych problemoÂw psychicznych, 6) urzeczywistnianiu prospo-øecznych wartosÂci. Wymienione powyz´ej prawidøowosÂci decydujaÎo duz´ych moz´liwosÂ-ciach adaptacyjnych w grupie typu P (por. niski WO: nieprzystosowanie osobiste).
Ad 2) Dzieci alkoholikoÂw typu S1 (ze sÂrednimpotencjaøemprzystosowa-wczymz powodu zaburzen w sferze relacji rodzinnych). Obniz´enie adaptacyj-nosÂci w tej grupie stanowi przede wszystkimefekt konfliktoÂw rodzinnych. W tej spoøecznosÂci zaznacza sieÎ tez´ podwyz´szony poziomtrudnosÂci w relacjach interper-sonalnych. Natomiast w pozostaøych obszarach ± stosunku do wartosÂci, przez´ywa-nych problemach psychiczprzez´ywa-nych, realizacji daÎz´en i samoocenie ± wysteÎpuje harmo-nijne funkcjonowanie osoÂb typu S1.
Ad 3) Dzieci alkoholikoÂw typu S2 (ze sÂrednimi moz´liwosÂciami adaptacyj-nymi z powodu podwyz´szonego nateÎz´enia problemoÂw psychicznych i interper-sonalnych). W wyodreÎbnionej grupie zaznacza sieÎ podwyz´szony poziomtrudnosÂci przystosowawczych w dwoÂch wymiarach funkcjonowania: dosÂwiadczanych prob-lemach psychicznych i kontaktach interpersonalnych. W pozostaøych sferach adap-tacyjnych ± tj. w relacjach rodzinnych, stosunku do siebie, daÎz´eniach i celach oraz w preferowaniu prospoøecznych wartosÂci ± jednostki ze zbiorowosÂci typu S2 reali-zujaÎ sieÎ bezkonfliktowo.
Ad 4) Dzieci alkoholikoÂw typu N (z niskimpotencjaøemprzystosowa-wczym). Duz´e nasilenie trudnosÂci (por. wysoki WO: nieprzystosowanie osobiste) u dzieci alkoholikoÂw typu N jest generowane przez konfliktowe funkcjonowanie we wszystkich wymiarach analizowanych obszaroÂw adaptacyjnych, co sieÎ wyraz´a po-przez takie czynniki jak:
· destrukcyjne relacje interpersonalne
· zaburzone kontakty z osobami najbliz´szymi (domownikami)
· negatywna samoocena
· trudnosÂci dotyczaÎce urzeczywistniania daÎz´en i celoÂw
· wysoki poziomdosÂwiadczanych problemoÂw psychicznych
· zaburzenia w preferencji prospoøecznych wartosÂci.
Wpøyw zasoboÂw na formy adaptacji møodziez´y pochodzaÎcej z rodzin alko-holowych. Analiza zwiaÎzkoÂw mieÎdzy zasobami a rodzajem przystosowania u dzieci alkoholikoÂw zostaøa dokonana w czterech aspektach:
1. wpøywu ogoÂlnego nateÎz´enia kapitaøu na sposoÂb przystosowania badanych osoÂb ± w tymkonteksÂcie testowano trzy wyniki ogoÂlne w tesÂcie Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hobfolla: a) przypisywanie znaczenia posiadanemu kapitaøowi, b) ocenianie zyskoÂw w zasobach, c) spostrzeganie strat kapitaøowych
2. determinowania form adaptacji u dzieci alkoholikoÂw przez cztery typy zasoboÂw (por. rozdziaø pierwszy); do tej procedury wykorzystano dwanasÂcie wynikoÂw w tesÂcie Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hobfolla: a) przypisywanie znaczenia kapitaøowi o charakterze materialnym, podmiotowym, stanu, energetycznym, b) ocenianie zyskoÂw w zasobach materialnych, podmiotowych, stanu i energe-tycznych, c) spostrzeganie strat w kapitale o charakterze materialnym, podmio-towym, stanu i energetycznym
3. wpøywu zasoboÂw wewneÎtrznych i zewneÎtrznych na potencjaø adaptacyjny møo-dziez´y wychowywanej w rodzinach alkoholowych; w analizie tej kwestii u-wzgleÎdniono szesÂc rodzajoÂw wynikoÂw w tesÂcie Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hobfolla: a) przypisywanie znaczenia zasobomwewneÎtrznymi
zewneÎtrz-nym, b) ocenianie zyskoÂw w kapitale wewneÎtrznymi zewneÎtrzzewneÎtrz-nym, c) spostrze-ganie strat w zasobach wewneÎtrznych i zewneÎtrznych
4. ksztaøtowania moz´liwosÂci przystosowawczych w wyodreÎbnionej spoøecznosÂci przez zasoby religijne; w testowaniu tego czynnika wykorzystano dwa wyniki w Kwestionariuszu Religijnych SposoboÂw Radzenia Sobie ze StresemK. Parga-menta: a) pozytywne sposoby radzenia sobie ze stresem, b) negatywne strategie zaradcze.
Ad 1) Ksztaøtowanie adaptacji u dzieci alkoholikoÂw przez poziomposiada-nych zasoboÂw (niezalez´nie od ich rodzaju). Na podstawie przeprowadzopoziomposiada-nych analiz statystycznych moz´na sformuøowac konkluzjeÎ, z´e formy adaptacji u møodziez´y wychowywanej w rodzinie z problemem alkoholowym w istotny sposoÂb zalez´aÎ od (por. aneks do rozdziaøu IV):
· przypisywania znaczenia poziomowi posiadanych zasoboÂw ± roÂz´nice mieÎdzy grupami N, S1, S2 i P w analizowanym zakresie ilustruje wykres 2.
· spostrzegania zyskoÂw kapitaøowych ± prawidøowosÂci w tymaspekcie wskazuje wykres 3.
· dostrzegania strat w poziomie posiadanego kapitaøu ± roÂz´nice mieÎdzygrupowe w tymwymiarze ukazuje wykres 4.
Wykres 2. Wpøyw dosÂwiadczania poziomu roÂz´norodnych zasoboÂw na formy adaptacji u dzieci alko-holikoÂw (N=553): wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla testu Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hobfolla w grupach N, S1, S2, P
Osoby z niskimi moz´liwosÂciami przystosowawczymi (typu N) spostrzegajaÎ u siebie istotnie mniej zasoboÂw niz´ jednostki z pozostaøych grup. Nie ma natomiast istotnych roÂz´nic mieÎdzy nateÎz´eniempsychospoøecznego kapitaøu w spoøecznosÂciach typu P, S1 i S2. Uzyskana prawidøowosÂc m oz´e sÂwiadczyc o tym, z´e problemy w roÂz´nych sferach funkcjonowania u dzieci alkoholikoÂw typu N mogaÎ stanowic efekt defensywnych postaw, ktoÂre saÎ generowane przez zbyt niski poziomzasoboÂw adaptacyjnych (por. rozdziaø pierwszy).
Wykres 3. Wpøyw spostrzeganych zyskoÂw kapitaøowych na formy adaptacji u dzieci alkoholikoÂw (N=553): wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla testu Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hob-folla w grupach N, S1, S2 i P
Dzieci alkoholikoÂw z wysokimi moz´liwosÂciami adaptacyjnymi (typ P) spostrzegajaÎ istotnie wieÎcej zyskoÂw kapitaøowych niz´ osoby odznaczajaÎce sieÎ niskimpotencjaøem
Dzieci alkoholikoÂw z wysokimi moz´liwosÂciami adaptacyjnymi (typ P) spostrzegajaÎ istotnie wieÎcej zyskoÂw kapitaøowych niz´ osoby odznaczajaÎce sieÎ niskimpotencjaøem