wykluczenie!?
Wydział Nauk Społecznych CARITAS POLSKA
Skazani na
wykluczenie!?
Mirosław Kalinowski Iwona Niewiadomska
Wydawnictwo KUL Lublin 2010
Zasoby adaptacyjne osób zagrożonych
marginalizacją społeczną
Opracowanie redakcyjne Danuta Bilińska
Opracowanie komputerowe Hanna Prokopowicz Jarosław Bielecki
Projekt okładki i stron tytułowych Agnieszka Gawryszuk
Wydawnictwo KUL ul. Zbożowa 61, 20-827 Lublin tel. 81 740-93-40, fax 81 740-93-50 e-mail: wydawnictwo@kul.lublin.pl http:// wydawnictwo.kul.lublin.pl
Druk i oprawa elpil
ul. Artyleryjska 11 08-110 Siedlce e-mail: info@elpil.com.pl
© Copyright by Wydawnictwo KUL, Lublin 2010
ISBN 978-83-7702-113-2
Przedmowa ± abp JoÂzef Michalik, PrzewodniczaÎcy Konferencji
Episkopatu Polski ... 9
Søowo wsteÎpne ± ks.prof.Erny Gillen, Prezydent Caritas Europa ... 11
Rozdziaø I ZASOBY PSYCHOSPOèECZNE CZYNNIKIEM WARUNKUJAÎCYM POZYTYWNAÎ ADAPTACJEÎ CZèOWIEKA (Iwona Niewiadomska) ... 15
1.Kryteria pozytywnej adaptacji ... 15
2.Znaczenie zasoboÂw psychospoøecznych w procesie przystosowawczym ... 20
3.Reguøy kierujaÎce wykorzystywaniem zasoboÂw adaptacyjnych ... 28
4.Aplikacje praktyczne w konteksÂcie przeciwdziaøania wykluczeniom spoøecznym ... 30
Rozdziaø II METODOLOGIA BADANÂ NAD ZASOBAMI ADAPTACYJNYMI OSOÂB ZAGROZ´ONYCH WYKLUCZENIEM SPOèECZNYM (Rafaø P.Bartczuk) ... 39
1.Problem badawczy ... 40
2.Plan i sposoÂb przeprowadzenia badan . . . . 42
3.Charakterystyka badanych osoÂb . . . . 43
4.Techniki pomiaru zmiennych psychologicznych ... 57
5.Wykorzystane metody analizy statystycznej ... 61
Rozdziaø III ZASOBY ADAPTACYJNE OSOÂB POCHODZAÎCYCH Z RODZINWIELODZIETNYCH (Mirosøaw Kalinowski)... 67
1.Problemy przystosowawcze czøonkoÂw rodzin wielodzietnych... 68
2.Zasoby ksztaøtujaÎce adaptacjeÎ w rodzinie wielodzietnej... 74
3.Strategie wzmacniajaÎce potencjaø adaptacyjny u osoÂb wywodzaÎcych sieÎ z rodzin wielodzietnych ... 83
Rozdziaø IV
ZASOBY ADAPTACYJNE MèODZIEZ´Y Z RODZINALKOHOLOWYCH
(Iwona Niewiadomska) ... 93 1.Problemy przystosowawcze u dzieci alkoholikoÂw. . . . 93 2.Zasoby ksztaøtujaÎce adaptacjeÎ w rodzinie alkoholowej ... 101 3.Strategie wzmacniajaÎce potencjaø adaptacyjny møodziez´y z rodzin
alkoholowych ... 124 Rozdziaø V
ZASOBY ADAPTACYJNE SIEROT SPOèECZNYCH
(Joanna Chwaszcz, Weronika Augustynowicz) ... 139 1.Problemy przystosowawcze sierot spoøecznych ... 140 2.Zasoby ksztaøtujaÎce adaptacjeÎ w warunkach dosÂwiadczania sieroctwa
spoøecznego ... 147 3.Strategie wzmacniajaÎce potencjaø adaptacyjny sierot spoøecznych ... 157 Rozdziaø VI
ZASOBY ADAPTACYJNE EUROSIEROT
(Iwona Niewiadomska) ... 165 1.Problemy przystosowawcze eurosierot ... 165 2.Zasoby ksztaøtujaÎce adaptacjeÎ w warunkach sieroctwa emigracyjnego.... 177 3.Strategie wzmacniajaÎce potencjaø adaptacyjny eurosierot... 192 Rozdziaø VII
ZASOBY ADAPTACYJNE MAèOLETNICH MATEK
(Marek Jarosz) ... 203 1.Problemy przystosowawcze maøoletnich matek ... 203 2.Zasoby ksztaøtujaÎce przystosowanie w warunkach przedwczesnego
macierzynÂstwa... 210 3.Strategie wzmacniajaÎce potencjaø adaptacyjny maøoletnich matek ... 227 Rozdziaø VIII
ZASOBY ADAPTACYJNE NIELETNICH
(Joanna Chwaszcz, Anna Jaskot)... 237 1.Problemy przystosowawcze møodziez´y naruszajaÎcej normy prawa karnego 237 2.Zasoby ksztaøtujaÎce przystosowanie nieletnich... 246 3.Strategie wzmacniajaÎce potencjaø adaptacyjny nastolatkoÂw popeøniajaÎcych
czyny karalne ... 253 Rozdziaø IX
ZASOBY ADAPTACYJNE ZAGROZ´ONEJ ALKOHOLIZMEM MèODZIEZ´Y WIEJSKIEJ
(Leon Szot) ... 265 1.Problemy przystosowawcze møodziez´y z terenoÂw wiejskich ... 265 2.Zasoby ksztaøtujaÎce przystosowanie zagroz´onej alkoholizmem møodziez´y
z terenoÂw wiejskich ... 272
3.Strategie wzmacniajaÎce potencjaø adaptacyjny zagroz´onej alkoholizmem
møodziez´y wiejskiej ... 279
Rozdziaø X ZASOBY ADAPTACYJNE ZAGROZ´ONEJ UZALEZ´NIENIAMI MèODZIEZ´Y MIEJSKIEJ (Iwona Niewiadomska, Mirosøaw Kalinowski) ... 289
1.Problemy przystosowawcze møodego pokolenia z terenoÂw miejskich .... 289
2.Zasoby ksztaøtujaÎce przystosowanie u zagroz´onej uzalez´nienieniami møodziez´y miejskiej ... 297
3.Strategie wzmacniajaÎce potencjaø adaptacyjny zagroz´onej uzalez´nieniami møodziez´y miejskiej ... 320
Rozdziaø XI ZASOBY ADAPTACYJNE PRZESTEÎPCOÂW ODBYWAJAÎCYCH KARY IZOLACYJNE (Iwona Niewiadomska) ... 329
1.Problemy przystosowawcze wieÎzÂnioÂw. . . 329
2.Zasoby ksztaøtujaÎce przystosowanie w warunkach wieÎziennych ... 339
3.Strategie wzmacniajaÎce potencjaø adaptacyjny osadzonych ... 346
Rozdziaø XII ZASOBY ADAPTACYJNE OSOÂB OPUSZCZAJAÎCYCH ZAKèADY KARNE (Iwona Niewiadomska) ... 357
1.Problemy przystosowawcze byøych wieÎzÂnioÂw . . . 357
2.Zasoby ksztaøtujaÎce przystosowanie w warunkach wolnosÂciowych ... 367
3.Strategie wzmacniajaÎce potencjaø adaptacyjny byøych wieÎzÂnioÂw. . . 375
Rozdziaø XIII ZASOBY ADAPTACYJNE OSOÂB BEZDOMNYCH (Joanna Chwaszcz) ... 387
1.Problemy przystosowawcze bezdomnych ... 388
2.Zasoby ksztaøtujaÎce przystosowanie jednostek pozostajaÎcych bez domu .. 394
3.Strategie wzmacniajaÎce przystosowanie osoÂb bezdomnych ... 403
Rozdziaø XIV ZASOBY ADAPTACYJNE OSOÂB UPRAWIAJAÎCYCH PROSTYTUCJEÎ (Joanna Chwaszcz, Weronika Augustynowicz) ... 413
1.Problemy przystosowawcze osoÂb uprawiajaÎcych nierzaÎd ... 414
2.Zasoby ksztaøtujaÎce przystosowanie prostytutek... 418
3.Strategie wzmacniajaÎce adaptacjeÎ osoÂb uprawiajaÎcych prostytucjeÎ . . . 426
Biogramy redaktoroÂw . . . 435
Wykaz skroÂtoÂw . . . 439
Aneks . . . 441
Indeks nazwisk . . . 611
KosÂcioÂø katolicki zalicza sieÎ do nielicznych instytucji posiadajaÎcych znaczaÎce tradycje w zakresie asystowania czøowiekowi w roÂz´nych sytuacjach jego z´ycia, a czyni to zaroÂwno poprzez wychowanie do miøosÂci blizÂniego, jak i dzieÎki powoøy- wanym do tego celu strukturom eklezjalnym.MotywacjaÎ gøoÂwnaÎ, uzasadniajaÎcaÎ obowiaÎzek wspierania potrzebujaÎcego, jest dla nas wiara inspirowana nauczaniem samego Jezusa i zaleceniami zaøoz´onego przez Niego KosÂcioøa.
W czasach, w ktoÂrych z´yjemy, istnieje potrzeba odnowy i dowartosÂciowania nauczania w zakresie wskazywania na chrzesÂcijanÂskie korzenie towarzyszenia czøo- wiekowi w roÂz´nych aspektach jego z´ycia.
Poszukuje sieÎ obecnie wzorcoÂw przeciwdziaøania uboÂstwu, a wieÎc lekarstwa na braki materialne, duchowe, spoøeczne, ekonomiczne; poszukuje sieÎ modeli zapo- biegania wykluczeniu spoøeczno-kulturowemu.SkaÎdinaÎd wiadomo, z´e podwalinaÎ wspoÂøczesnej cywilizacji europejskiej i sÂwiatowej w zakresie ksztaøtowania etosu pomagania jest wzorzec miøosiernego Samarytanina, wyrastajaÎcy z przykazania mi- øosÂci.Istnieje koniecznosÂc dowartosÂciowania fundamentu wøasÂciwych relacji spo- øecznych, jakim jest miøosÂc spoøeczna, nalez´aÎca do kanonu zasad regulujaÎcych z´ycie zbiorowe, okresÂlana jako kroÂlewska droga nauki spoøecznej KosÂcioøa.¹Stanowi ona prawdziwaÎ tresÂc osobistej relacji z Bogiem i blizÂnim; nie jest tylko zasadaÎ mikro- relacji: wieÎzi przyjacielskich, rodzinnych, maøej grupy, ale takz´e makro-relacji:
stosunkoÂw spoøecznych, ekonomicznych i politycznychº (Benedykt XVI, Caritas in veritate, nr 2).
Moz´na wskazac na wiele przykøadoÂw takiego mysÂlenia i dziaøania, i to od poczaÎtkoÂw chrzesÂcijanÂstwa: poczynajaÎc od szkoÂø, szpitali, bractw, stowarzyszenÂ, szeroko rozumianych instytucji wspierania czøowieka w trudnych sytuacjach z´y- cia.Co wieÎcej, wszystkie struktury eklezjalne, uwzgleÎdniajaÎc kontekst z´ycia czøo- wieka ± by wymienic tylko ministrantoÂw i ministrantki, bielanki, lektoroÂw, czøon- koÂw stowarzyszenÂ, wspoÂlnot i ruchoÂw religijnych, KoÂø Z´ywego RoÂz´anÂca, III Za- konu sÂw.Franciszka, Ruchu SÂwiatøo-Z´ycie, Krucjaty Wyzwolenia Czøowieka i inne
± promujaÎc pogøeÎbianie wiary, przeciwdziaøajaÎ uboÂstwu i wykluczeniu.Wymienio- ne przykøady wskazujaÎ wyrazÂnie, z´e kontekst duchowy jest niezwykle waz´ny za- roÂwno w indywidualnym, jak i spoøecznym rozwoju czøowieka.
Warto tez´ wskazac na maÎdrosÂc OjcoÂw KosÂcioøa w rozwiaÎzywaniu ludzkich problemoÂw.W rozbudowanym rynku propozycji poradnikowych i terapeutycz- nych, coraz czeÎsÂciej sieÎga sieÎ po sprawdzone przez wieki wskazoÂwki z mysÂli sÂw.
Augustyna, sÂw.Ignacego Loyoli, sÂw.Jana Bosko czy Jana Pawøa II.Najstarsza tradycja liturgiczna i nauczanie OjcoÂw KosÂcioøa zgodnie nazywajaÎ Chrystusa leka- rzem duszy i ciaøa, a sakramenty okresÂlajaÎ mianem lekarstw.Ignacy AntiochenÂski (zmarøy sÂmierciaÎ meÎczenÂskaÎ ok.110 roku w Rzymie), piszaÎc do wiernych Efezu, uz´yø tego wøasÂnie wyraz´enia: ¹jeden tylko jest lekarz, cielesny i duchowy, zrodzony i nienarodzony, ktoÂry przyszedø z ciaøa, prawdziwego z´ycia Maryi i Boga, ktoÂry przedtem cierpiaø, a teraz nie cierpi wieÎcej, Jezus Chrystus, nasz Panº (1, 2 PG 5, 738).
KosÂcioÂø katolicki posiada sprawdzonaÎ siec struktur wspierajaÎcych rozwoÂj osoby ludzkiej.Diecezje, dekanaty i parafie tworzaÎ siatkeÎ powiaÎzanych ze sobaÎ organiz- moÂw, wspoÂødziaøajaÎcych na zasadzie uzupeøniajaÎcej pomocy w duchu troski, spra- wiedliwosÂci, dobra wspoÂlnego i miøosÂci spoøecznej.WewnaÎtrz najmniejszej komoÂrki eklezjalnej, rozumianej jako wspoÂlnota wspoÂlnot, wysteÎpujaÎ moz´liwosÂci tworzenia roÂz´norodnych grup religijnych, wspierajaÎcych wielowymiarowy rozwoÂj czøowieka.
Z satysfakcjaÎ nalez´y przyjaÎc inicjatyweÎ Caritas Polska i Katolickiego Uniwersy- tetu Lubelskiego Jana Pawøa II, a szczegoÂlnie Instytutu Psychologii i Instytutu Nauk o Rodzinie, zmierzajaÎcaÎ do przeprowadzenia gruntownych badan naukowych, dotyczaÎcych zasoboÂw adaptacyjnych osoÂb zagroz´onych uboÂstwem i marginalizacjaÎ spoøecznaÎ.KsiaÎz´ka Skazani na wykluczenie!? w sposoÂb kompetentny i rzetelny podejmuje refleksjeÎ na temat trudnych sytuacji egzystencjalnych licznych sÂrodo- wisk i konkretnych osoÂb.Redaktorzy publikacji, mimo trudnosÂci w zgromadzeniu materiaøu empirycznego, nie zatrzymujaÎ sieÎ jedynie na opisie zagadnienia, ale przedstawiajaÎ istniejaÎcy kapitaø, zasoby adaptacyjne i wskazujaÎ na obszary wyma- gajaÎce dowartosÂciowania w przeciwdziaøaniu uboÂstwu i wykluczeniu spoøecznemu.
Wyraz´am nadziejeÎ, z´e gøeÎbsze rozeznanie aktualnej sytuacji pomoz´e w zmobi- lizowaniu wszystkich sÂrodowisk do podjeÎcia konkretnych dziaøan zmniejszajaÎcych bezradnosÂc i cierpienia ludzi ubogich, z´yjaÎcych wsÂroÂd nas.Jestem tez´ przekonany, z´e w tej trosce o czøowieka w potrzebie nigdy nie zabraknie obecnosÂci ludzi, dla ktoÂrych Ewangelia jest KsieÎgaÎ z´ycia.
Warszawa, dnia 01 IX 2010
+JoÂzef Michalik
Arcybiskup Metropolita Przemyski PrzewodniczaÎcy Konferencji Episkopatu Polski
Benedykt XVI w encyklice Caritas in veritate stwierdza, z´e ¹miøosÂc -- «caritas» ± to nadzwyczajna siøa, ktoÂra kaz´e osobom odwaz´nie i ofiarnie angaz´owac sieÎ w dziedzinie sprawiedliwosÂci i pokojuº (CV 1).Natomiast w encyklice Spe salvi Ojciec SÂwieÎty podkresÂla, iz´ ¹kaz´de powaz´ne i prawe dziaøanie czøowieka jest czynnaÎ nadziejaÎ.Jest niaÎ przede wszystkim w takim sensie, z´e usiøujemy wypeøniac nasze maøe i wieÎksze nadzieje (...), przez wøasne zaangaz´owanie przyczyniac sieÎ do tego, aby sÂwiat byø bardziej promienny i ludzki, i aby tak otwieraøy sieÎ drzwi na przy- szøosÂcÂ.Z nadziei osoÂb dotknieÎtych przez Chrystusa powinna rodzic sieÎ nadzieja dla innych ± tych, ktoÂrzy z´yjaÎ w ciemnosÂciach i bez nadzieiº (SpS 8, 35).
Przykøadem czynnej miøosÂci i dawania nadziei saÎ wspoÂlnoty wierzaÎcych skupio- ne w strukturach Caritas Polska oraz Caritas diecezjalnych i archidiecezjalnych, dwoÂch diecezjalnych obrzaÎdku greckokatolickiego i Ordynariatu Polowego Woj- ska Polskiego.
Diecezjalne Caritas majaÎ autonomiczny charakter.Zostaøy powoøane do istnie- nia przez biskupoÂw ordynariuszy.Caritas Polska jest ¹duszpasterskaÎ instytucjaÎ charytatywnaκ KosÂcioøa katolickiego w tym kraju, erygowanaÎ przez KonferencjeÎ Episkopatu Polski, nawiaÎzujaÎcaÎ w swej dziaøalnosÂci do tradycji organizacji sprzed 1950 roku.Jej charakter jest søuz´ebny zaroÂwno w stosunku do Konferencji Epis- kopatu Polski, jak i wobec diecezjalnych Caritas.Funkcja Caritas Polska sprowadza sieÎ przede wszystkim do krzewienia i oz´ywiania chrzesÂcijanÂskiej miøosÂci poprzez analizowanie negatywnych zjawisk spoøeczno-ekonomicznych, organizowanie dzia- øalnosÂci charytatywnej w Polsce oraz niesienie pomocy humanitarnej za granicaÎ.
Caritas Polska nalez´y do dwoÂch ponadnarodowych konfederacji:
· Caritas Europa, skupiajaÎcej 48 organizacji z 44 krajoÂw z siedzibaÎ w Brukseli
· Caritas Internationalis, z siedzibaÎ w Rzymie, zrzeszajaÎcej 162 organizacje Caritas z 200 krajoÂw na sÂwiecie.
Wskazane struktury umoz´liwiajaÎ podejmowanie inicjatyw majaÎcych na celu urzeczywistnianie dobra wspoÂlnego ± ¹dobra «nas-wszystkich», czyli poszczegoÂl- nych osoÂb, rodzin oraz grup posÂrednich, tworzaÎcych wspoÂlnoteÎ spoøecznaκ (CV 7).A pierwszym kapitaøem, ktoÂry nalez´y ocalic i docenicÂ, jest jednostka ludzka, w swojej integralnosÂci.¹Czøowiek bowiem jest twoÂrcaÎ caøego z´ycia gospodarczo- -spoøecznego, jego osÂrodkiem i celemº (CV 25).
Benedykt XVI z caøaÎmocaÎ podkresÂla, z´e w ramach udzielanej pomocy czøowiek powinien byc ujmowany jako caøosÂcÂ.OproÂcz wzrostu materialnego jego rozwoÂj musi obejmowac roÂwniez´ rozwoÂj duchowy, poniewaz´ ¹osoba ludzka stanowi
«jednosÂc cielesnaÎ i duchowaλ, zrodzonaÎ ze stwoÂrczej miøosÂci Boga i przeznaczonaÎ do z´ycia wiecznego (...). Wyobcowanie spoøeczne, cierpienie psychiczne, osamot- nienie rodzaÎce sieÎ z izolacji oraz tak liczne nerwice wysteÎpujaÎce w bogatych spoøe- czenÂstwach majaÎ gøeÎbokie przyczyny natury duchowej.SpoøeczenÂstwo dobrobytu, rozwinieÎte materialnie, ale przytøaczajaÎce dla duszy, nie jest ze swej natury ukie- runkowane na autentyczny rozwoÂj czøowieka.Nowe formy zniewolenia (np.przez narkotyki) i rozpacz, w jakaÎ popada tak wiele osoÂb, znajdujaÎ wyjasÂnienie nie tylko na gruncie socjologicznym i psychologicznym, ale roÂwniez´ na pøaszczyzÂnie ducho- wejº (CV 53, 76; SpS 36).
BioraÎc pod uwageÎ zøoz´ony charakter problemoÂw spoøecznych, jest rzeczaÎ oczy- wistaÎ, z´e roÂz´ne dyscypliny naukowe powinny wspoÂøpracowac ze sobaÎ przez upo- rzaÎdkowane dziaøania interdyscyplinarne w celu odkrycia przyczyn neÎdzy i znale- zienia sposoboÂw jej zwalczania.Synteza wskazujaÎca kierunek dziaøan wspierajaÎcych kapitaø rozwojowy czøowieka powinna obejmowac aspekty ekonomiczne, spoøeczne, kulturowe i duchowe.Zbytnia wycinkowosÂc wiedzy, zamykanie sieÎ nauk humanis- tycznych na metafizykeÎ, trudnosÂc w dialogu nauk z teologiaÎ szkodzaÎ nie tylko rozwojowi wiedzy, ale takz´e rozwojowi spoøeczenÂstw, poniewaz´ w takich przypad- kach trudniej jest dostrzec caøe dobro czøowieka (CV 30, 31).
OdpowiedziaÎ na przedstawione postulaty jest inicjatywa Katolickiego Uniwer- sytetu Lubelskiego Jana Pawøa II w postaci monografii Skazani na wykluczenie!?
Nowatorstwo tej publikacji wynika z kilku kwestii.Po pierwsze, w ksiaÎz´ce saÎ wskazane zasoby rozwojowe osoÂb zagroz´onych wykluczeniem spoøecznym ± m.in.
o charakterze materialnym, spoøecznym, psychologicznym i duchowym ± ktoÂre powinny byc wykorzystane w dziaøaniach wspierajaÎcych pozytywne przystosowa- nie tych ludzi.
Po drugie, moz´liwosÂci przystosowawcze jednostek zagroz´onych marginalizacjaÎ zostaøy oparte na mocnych podstawach teoretycznych.Mianowicie, na koncepcji zachowania zasoboÂw Stevana Hobfolla, ktoÂra aktualnie jest wykorzystywana w badaniach sÂwiatowych, dotyczaÎcych spoÂjnego zarzaÎdzania wøasnym z´yciem.
Po trzecie, kapitaø adaptacyjny w grupach wysokiego ryzyka marginalizacji zostaø przedstawiony w konteksÂcie specyficznych problemoÂw dla danego rodzaju
spoøecznosÂci, tzn.dla osoÂb pochodzaÎcych z wielodzietnych rodzin, møodziez´y wy- chowywanej w rodzinach z problemem alkoholowym, eurosierot, maøoletnich matek, nieletnich popeøniajaÎcych czyny karalne, zagroz´onej uzalez´nieniami møo- dziez´y wiejskiej i miejskiej, aktualnych i byøych wieÎzÂnioÂw, bezdomnych, kobiet uprawiajaÎcych prostytucjeÎ.
Po czwarte, moz´liwosÂci przystosowawcze wymienionych powyz´ej zbiorowosÂci zostaøy wyodreÎbnione na bazie szeroko zakrojonych analiz empirycznych.Jest to szczegoÂlny walor tej pozycji ksiaÎz´kowej, poniewaz´ opracowania odnoszaÎce sieÎ do wspierania grup wykluczenia zazwyczaj majaÎ charakter teoretyczny, baÎdz dotyczaÎ waÎskiego obszaru badanÂ.
Po piaÎte, w ksiaÎz´ce saÎ podane wskazoÂwki, w jaki sposoÂb moz´na ksztaøtowac strategie wzmacniajaÎce potencjaø adaptacyjny w grupach zagroz´onych wyklucze- niem spoøecznym.Zaproponowane strategie pomocowe z jednej strony bazujaÎ na sprawdzonych podejsÂciach profesjonalnych (m.in. profilaktycznych, terapeutycz- nych i duszpasterskich), zas z drugiej ± znajdujaÎ uzasadnienie w wynikach prze- prowadzonych badanÂ.
Przedstawione argumenty decydujaÎ o tym, z´e pozycja ksiaÎz´kowa Skazani na wykluczenie!? stanowi waz´ny pomost mieÎdzy zapotrzebowaniem na pomoc w gru- pach zagroz´onych marginalizacjaÎ a inicjatywami ± w tym roÂwniez´ dziaøaniami Caritas ± ukierunkowanymi na wspieranie konstruktywnego rozwoju jednostki ludzkiej.
ks.prof.Erny Gillen Prezydent Caritas Europa
ZASOBY PSYCHOSPOèECZNE CZYNNIKIEM WARUNKUJAÎCYM POZYTYWNAÎ ADAPTACJEÎ CZèOWIEKA
___________________________________________
Iwona Niewiadomska
1. Kryteria pozytywnej adaptacji
Aktualnie w literaturze naukowej obowiaÎzujaÎ roÂz´ne definicje przystosowania (adaptacji). Poniz´ej przedstawiono kryteria, na podstawie ktoÂrych saÎ formuøowane wyjasÂnienia tego terminu na gruncie roÂz´nych dyscyplin naukowych.
Kryteria przystosowania wyodreÎbnione w roÂz´nych dziedzinach nauki (Pytka 2002, s. 96) Rodzaj kryterium: TresÂc kryterium:
Biologiczne/ekologiczne: daÎz´enie do zachowania wøasnej egzystencji, przetrwania w sÂrodowisku naturalnymczy spoøeczno-kulturowym.
Medyczne/psychiatryczne: stan zdrowia psychicznego i fizycznego zgodny z normami medycznymi (brak zaburzen funkcjonalnych).
Psychologiczne: optymalne sposoby redukcji napieÎc wewneÎtrznych, utrzymywanie ho- meostazy psychicznej (subiektywne poczucie dobrego przystosowania i zadowolenia).
Socjologiczne: motywacja zachowan i posteÎpowanie zgodne z powszechnie akceptowa- nymi normami.
Pedagogiczne: daÎz´enie do samourzeczywistnienia, autonomii, samowychowania i roz- woju.
Interakcyjne: aktywne reagowanie na bodzÂce pochodzaÎce z otoczenia fizycznego i spoøecznego; umiejeÎtnosÂc przeciwstawiania sieÎ presji niekorzystnych czynnikoÂw biopsychicznych, sÂrodowiskowych i sytuacyjnych.
RoÂz´norodnosÂc wymienionych kryterioÂw skøania do wniosku, z´e adaptacja jest zjawiskiemuniwersalnym, polegajaÎcym na wymianie informacji i energii mieÎdzy organizmem a otoczeniem w procesach asymilacji i akomodacji. Nalez´y jednak
podkresÂlicÂ, z´e istnieje grupa koncepcji, ktoÂre akcentujaÎ obiektywne kryteria przy- stosowania ± speønianie przez czøowieka okresÂlonych funkcji lub wymagan (np.
ujeÎcie socjologiczne) i grupa teorii odnoszaÎcych sieÎ do subiektywnego wartosÂcio- wania przez jednostkeÎ wøasnej egzystencji w otaczajaÎcymsÂwiecie ± np. podejsÂcie psychologiczne (Malak 1986, s. 114-115). Poniz´ej zostanie przedstawiona charak- terystyka kryterioÂw adaptacji w ujeÎciu:
1. socjologicznym 2. pedagogicznym 3. psychologicznym.
Ad 1) Socjologiczne kryteria adaptacji. WskazÂniki przystosowania bazujaÎce na kryteriumspoøecznymkøadaÎ nacisk na umiejeÎtnosÂc przestrzegania istotnych normwspoÂøz´ycia spoøecznego (moralnych, obyczajowych i prawnych), dzieÎki cze- mu dochodzi do spoøecznej integracji jednostki. Przyswajanie przez osobeÎ obowiaÎ- zujaÎcych wzorcoÂw posteÎpowania nasteÎpuje w procesie socjalizacji. W z´yciu kaz´dego czøowieka dochodzi do roÂz´nego stopnia rozbiez´nosÂci mieÎdzy powinnosÂciowym a faktycznymzachowaniem. SpoøeczenÂstwo ustala jednak pewien dopuszczalny stopien rozbiez´nosÂci w tymwzgleÎdzie. Dopiero jego przekroczenie jest traktowane jako mniej lub bardziej grozÂny objaw niedostosowania spoøecznego. Do najczeÎsÂciej stosowanych wskazÂnikoÂw adaptacyjnosÂci, ktoÂre bazujaÎ na kryteriumspoøecznym, nalez´aÎ (RadochonÂski 1998, s. 48):
· aktywnosÂc zawodowa ± m.in. systematyczne i nalez´yte wykonywanie pracy zarobkowej
· posiadanie domu
· staøe zwiaÎzki z partnerami seksualnymi
· speønianie roÂl i obowiaÎzkoÂw rodzinnych
· zwieÎkszanie wyksztaøcenia
· podwyz´szanie kwalifikacji zawodowych
· konstruktywny sposoÂb speÎdzania czasu wolnego ± np. realizowanie zaintere- sowanÂ, funkcjonowanie w prospoøecznych grupach
· brak zachowan patologicznych ± m.in. rezygnacja z uz´ywania substancji psychoaktywnych (np. alkoholu), brak kontaktoÂw ze sÂrodowiskiemkrymi- nogennym, brak nielegalnych dochodoÂw, niestosowanie przemocy.
Przekroczenie dopuszczalnego stopnia rozbiez´nosÂci mieÎdzy oczekiwaniami spoøecz- nymi a rzeczywistymi zachowaniami jednostki stanowi wskazÂnik niskiego poziomu przystosowania czøowieka (Machel 2003, s. 24).
Ad 2) Pedagogiczne kryteria adaptacji. Przy ustalaniu wskazÂnikoÂw adaptacyj- nosÂci jednostki ludzkiej moz´na roÂwniez´ korzystac z kryterioÂw pedagogicznych.
Pomiary tego typu dotyczaÎ zmian w osobowosÂci czøowieka ze wzgleÎdu na cel
wychowania (Gurycka 1979, s. 254). ¹OdlegøosÂcº cech wychowanka na danym etapie procesu wychowawczego od standardu okresÂlonego tresÂciaÎzamierzonego celu stanowi wskazÂnik przystosowania. IstniejaÎ trzy rodzaje pomiaroÂw w tymzakresie (Szczepaniak 2003, s. 88):
· psychologiczny (absolutny) ± miara tego typu pozwala badac efekty wycho- wania po jego zakonÂczeniu poprzez poroÂwnywanie zachowan uksztaøtowa- nych w procesie wychowawczymz wyjsÂciowymstanemosobowosÂci
· prognostyczny (pedagogiczny) ± pomiar tego rodzaju zakøada poroÂwnywanie faktycznie wytworzonych sytuacji wychowawczych z modelem teoretycznym (optymalnym); jego zastosowanie pozwala na przewidywanie stopnia realiza- cji zamierzonych efektoÂw
· faktyczny (realny) ± polegajaÎcy na poroÂwnaniu dosÂwiadczen wychowanka z okresÂlonej sytuacji wychowawczej z dosÂwiadczeniami zaøoz´onymi dla rea- lizacji okresÂlonego celu.
Ad 3) Psychologiczne kryteria adaptacji. Przystosowanie czøowieka jest zwiaÎ- zane z funkcjonowaniemjego osobowosÂci, ktoÂra bazuje na elementach biologicz- nych, psychicznych i spoøecznych (Bonta 2002, s. 363-364). Proces pozytywnego przystosowania jest wieÎc zwiaÎzany z odpowiednimdopasowaniembiopsychicznej specyfiki danego czøowieka do otaczajaÎcych warunkoÂw (Bøachut i in. 2001, s. 478- -479).
Istota normspoøecznych polega na regulowaniu relacji, jakie zachodzaÎ pomieÎ- dzy roÂz´nymi podmiotami zbiorowosÂci ludzkiej. Zas kaz´dy czøonek tej zbiorowosÂci posiada zøoz´ony zespoÂø schematoÂw poznawczych, ktoÂre odzwierciedlajaÎ zasady organizujaÎce rzeczywistosÂc spoøecznaÎ. Kaz´da nowa informacja jest interpretowana w kategoriach uprzedniej wiedzy, od ktoÂrej zalez´y spostrzeganie innych ludzi i podejmowane w stosunku do nich dziaøania. WsÂroÂd tych schematoÂw istniejaÎ roÂwniez´ takie, ktoÂre odwoøujaÎ sieÎ do czynnikoÂw kulturowych ± preferowanych przez ogoÂø wartosÂci i normposteÎpowania. WarunkiemintegralnosÂci kulturowej jest takie zachowanie czøonkoÂw zbiorowosÂci, ktoÂre jest uwaz´ane za moralne i wøasÂ- ciwe, czyli zgodne z obowiaÎzujaÎcymi normami. Natomiast kaz´de inne, ktoÂre wy- kracza poza kraÎg dozwolonych aktywnosÂci, jest traktowane jako rodzaj dewiacji.
Istnieje zatem umowna granica mieÎdzy zachowaniemaprobowanymi nie aprobo- wanymprzez innych ludzi (Wright, Wright 1985, s. 687-688).
Zmienne psychologiczne ± w tym schematy poznawcze ± speøniajaÎ trzy zasad- nicze funkcje w procesie adaptacji (Najda 1988, s. 456-458):
· dostarczajaÎ wiedzy na temat z´ycia zbiorowego
· regulujaÎ dziaøaniami, ktoÂre saÎ stosowane w relacjach mieÎdzyludzkich
· dostarczajaÎ wzorcoÂw dla saÎdoÂw moralnych w rozwiaÎzywaniu nieuniknionych konfliktoÂw mieÎdzy roÂz´nymi normami posteÎpowania.
Do waz´nych argumentoÂw, ktoÂre przemawiajaÎ za poszukiwaniem psychologicz- nych kryterioÂw przystosowania nalez´aÎ takie zjawiska jak
1. osobowosÂciowe mechanizmy procesu socjalizacji 2. kariera przesteÎpcy
3. wzorce recydywy
4. utrzymywanie sieÎ zachowan antyspoøecznych.
Ad 1) OsobowosÂciowe mechanizmy procesu socjalizacji. Poszukiwanie psy- chologicznych wskazÂnikoÂw adaptacyjnosÂci wynika z faktu, z´e zazwyczaj w definio- waniu procesu socjalizacji akcentuje sieÎ jego cel, natomiast nie okresÂla sieÎ osobo- wosÂciowych mechanizmoÂw doprowadzajaÎcych do pozytywnej adaptacji. Tymcza- sempozytywne przystosowanie czøowieka stanowi efekt takiego funkcjonowania jego osobowosÂci, ktoÂry umoz´liwia (Machel 2003, s. 22):
· spoÂjne zarzaÎdzanie z´yciemosobistym
· realizacjeÎ bliz´szych i dalszych celoÂw z´yciowych za pomocaÎ sÂrodkoÂw dozwolo- nych przez spoøeczenÂstwo
· wytrwaøosÂc w poszukiwaniu i wykonywaniu pracy
· nawiaÎzywanie pozytywnych kontaktoÂw interpersonalnych
· stabilnosÂc z´ycia rodzinnego
· dystansowanie sieÎ od destrukcyjnych zachowan (np. uz´ywania substancji psychoaktywnych czy stosowania przemocy).
TrudnosÂci przystosowawcze saÎ natomiast czeÎsto zwiaÎzane z nieprawidøowaÎ regu- lacjaÎ osobowosÂciowaÎ ± np. brakiemzdolnosÂci w zakresie odraczania celoÂw z´ycio- wych, niskimi umiejeÎtnosÂciami w zakresie respektowania istotnych norm moral- nych, czeÎstymi konfliktami interpersonalnymi, uz´ywaniemi/lub naduz´ywaniem substancji psychoaktywnych (Machel 2003, s. 22).
Ad 2) Kariera przesteÎpcy. Kariera tego typu oznacza trwaøe funkcjonowanie w sÂrodowisku przesteÎpczymw wyniku osobistego wyboru lub ¹wepchnieÎciaº w takie otoczenie przez stygmatyzacjeÎ spoøecznaÎ (Bøachut i in. 2001, s. 312). Istotne znaczenie w procesie powstawania takiego stylu z´ycia majaÎ czynniki o charakterze podmiotowym, ktoÂre utrzymujaÎ sieÎ od wczesnych okresoÂw rozwojowych. RoleÎ zmiennych podmiotowych, ktoÂre inicjujaÎ zachowania przesteÎpcze, trafnie odzwier- ciedla stwierdzenie: ¹Antyspoøeczne dziecko staje sieÎ antyspoøecznymnastolatkiem, by poÂzÂniej skøonic sieÎ w kierunku antyspoøecznego dorosøego. A antyspoøeczny dorosøy skøania sieÎ ku temu, by wychowac inne antyspoøeczne dzieckoº (Farring- ton 2002, s. 658). Wyniki badan empirycznych wskazujaÎ na nasteÎpujaÎce czynniki ryzyka w okresie dziecinÂstwa i adolescencji, ktoÂre majaÎ duz´y wpøyw na inicjacjeÎ kariery przesteÎpczej (Niewiadomska 2007, s. 242-243):
· duz´e nasilenie problemoÂw psychologicznych
· preferencja hedonistycznych wartosÂci
· trudnosÂci w relacjach interpersonalnych ± szczegoÂlnie zaburzenia wieÎzi z rodzicami, wynikajaÎce z bøeÎdoÂw wychowawczych i/lub emocjonalnego odrzucenia przez rodzicoÂw
· problemy szkolne i/lub poraz´ka edukacyjna w postaci powtarzania klasy lub porzucenia nauki
· zaburzenia w funkcjonowaniu spoøecznym± czeÎste zachowania dewiacyjne, w tymroÂz´ne przejawy agresji
· uz´ywanie alkoholu i/lub innych substancji psychoaktywnych
· angaz´owanie sieÎ w dziaøania gangoÂw møodziez´owych
· wczesna inicjacja przesteÎpcza
· duz´a czeÎstotliwosÂc czynoÂw karalnych traktowanych jako sposoÂb osiaÎgania sukcesu osobistego
· pobyt w placoÂwkach opiekunÂczo-wychowawczych lub resocjalizacyjnych.
Wymienione czynniki ryzyka potwierdzajaÎstanowisko ewolucyjne w badaniach kryminologicznych, ktoÂre przyjmuje, z´e kariera przesteÎpcza to rodzaj procesu prze- biegajaÎcego od stanu relatywnej globalnosÂci do relatywnego zroÂz´nicowania, wyra- zistosÂci i hierarchicznej integracji. U czeÎsÂci osoÂb kariera przesteÎpcza przebiega przez trzy etapy ± aktywizacjeÎ, eskalacjeÎ (roÂz´ne formy aktywnosÂci sprzecznej z prawem) i zanikanie ze wzgleÎdu na zjawisko przesycenia. Jednak u pewnej kategorii sprawcoÂw nie nasteÎpuje proces zanikania czynoÂw zabronionych. W takiej sytuacji dochodzi do rozwoju przesteÎpczosÂci chronicznej, ktoÂra utrzymuje sieÎ przez wieÎkszosÂc dorosøego z´ycia (Urban 2000, s. 126-127).
Ad 3) Wzorce recydywy. Znaczenie czynnikoÂw psychologicznych w procesie adaptacji potwierdzajaÎ roÂwniez´ analizy dotyczaÎce wzorcoÂw powrotnosÂci do prze- steÎpstwa. Uzyskane wyniki badan pozwoliøy na wyodreÎbnienie sprawcoÂw wielo- krotnie karanych, ktoÂrzy charakteryzujaÎ sieÎ (Moffitt 1993, s. 695; Quinsey i in.
1998, s. 203; Kjelsberg 2004, s. 268):
· wczesnympoczaÎtkiemkaralnosÂci (przed 18. r.z´.)
· poÂzÂnympoczaÎtkiemkaralnosÂci (nie wczesÂniej niz´ po ukonÂczeniu 21. r.z´.).
RecydywisÂci z pierwszej grupy stanowiaÎ wieÎkszy stopien zagroz´enia dla porzaÎd- ku prawnego ze wzgleÎdu na duz´aÎ czeÎstotliwosÂc zachowan sprzecznych z prawem i popeønianie grozÂnych przesteÎpstw. SprawcoÂw o wczesnympoczaÎtku karalnosÂci charakteryzuje roÂwniez´ wysteÎpowanie roÂz´nego rodzaju problemoÂw w funkcjonowa- niu psychospoøecznym± m.in. uzalez´nienie od substancji psychoaktywnych (przede wszystkimod alkoholu), objawy depresyjne, wrogosÂc lub nieufnosÂc wobec otocze- nia, poczucie wyobcowania, konflikty interpersonalne, zaburzenia osobowosÂci ± gøoÂwnie natury antyspoøecznej, pogranicznej (borderline) i schizotymicznej oraz duz´e nasilenie zachowan agresywnych.
PrzesteÎpcy powrotni o poÂzÂnympoczaÎtku karalnosÂci stanowiaÎ mniejsze zagro- z´enie dla spoøeczenÂstwa z powodu niz´szego nateÎz´enia i mniejszej szkodliwosÂci popeønianych czynoÂw. Ponadto, u tego typu osoÂb w mniejszym stopniu zaznaczajaÎ sieÎ trudnosÂci psychiczne, a uz´ywanie substancji psychoaktywnych rzadziej prowadzi do zaburzen w funkcjonowaniu spoøecznym.
Ad 4) Utrzymywanie sieÎ zachowan antyspoøecznych. ZasadnosÂc poszukiwa- nia psychologicznych kryterioÂw adaptacji uzasadnia takz´e przesøanka wynikajaÎca z roÂz´nego stopnia utrzymywania sieÎ zachowan destrukcyjnych w cyklu z´yciowym recydywistoÂw oraz podmiotowych uwarunkowanÂ, ktoÂre søuz´aÎ zanikaniu tego typu dziaøanÂ. Na podstawie analiz empirycznych stwierdzono wysteÎpowanie przejsÂciowej postaci zachowan antyspoøecznych w cyklu z´yciowymjednostki ± ok. 1/3 ogoÂlnej populacji meÎz´czyzn w ciaÎgu swojego z´ycia co najmniej raz dopuszcza sieÎ powaz´nego naruszenia prawa. Osoby z przejsÂciowaÎ postaciaÎ antyspoøecznego posteÎpowania sprawujaÎ pewnaÎ kontroleÎ nad swoimi reakcjami ± saÎ skøonne naruszac normy spoøeczne w sytuacjach, ktoÂre przynoszaÎ imkorzysÂcÂ, ale jednoczesÂnie rezygnujaÎ z tego typu czynoÂw, gdy zyski osobiste przynosi imposteÎpowanie zgodne z obo- wiaÎzujaÎcymi zasadami. Spadek zachowan antyspoøecznych w tej grupie wysteÎpuje po 30. roku z´ycia. Natomiast u czeÎsÂci osoÂb wysteÎpuje tendencja do stabilizacji antyspoøecznej aktywnosÂci. Mimo upøywu czasu, zasadnicza predyspozycja pozo- staje taka sama, zmieniajaÎ sieÎ tylko jej zewneÎtrzne przejawy, w zalez´nosÂci od sÂrodowiska, w ktoÂrymjednostka funkcjonuje (Quinsey i in. 1998, s. 220; Rado- chonÂski 1998, s. 45-49).
Wymienione przesøanki przemawiajaÎ za konkluzjaÎ, z´e osiaÎgnieÎcie pozytywnej adaptacji przez osoby zagroz´one marginalizacjaÎ jest moz´liwe pod warunkiempo- znania i zmiany takich zmiennych psychologicznych, ktoÂre majaÎregulacyjny wpøyw na ich przystosowanie do otaczajaÎcych warunkoÂw.
2. Znaczenie zasoboÂw psychospoøecznych w procesie przystosowawczym
Osoby zagroz´one marginalizacjaÎ muszaÎ ponownie odnalezÂc sieÎ w spoøeczenÂ- stwie. Proces ich integracji powinien polegac na odbudowaniu wieÎzi spoøecznej w dwoÂch pøaszczyznach. Pierwsza z nich dotyczy funkcjonowania w roÂz´nych for- mach organizacyjnych z´ycia zbiorowego, dzieÎki czemu dochodzi do stabilizacji z´ycia czøowieka. DrugaÎpøaszczyzneÎ stanowi siec relacji interpersonalnych, ktoÂra decyduje o udzielaniu wielowymiarowego wsparcia spoøecznego (Muskaøa 2004, s. 357).
Funkcja stabilizujaÎca zasoboÂw spoøecznych. Na stabilizacjeÎ z´ycia jednostki w decydujaÎcy sposoÂb wpøywajaÎ dwa wymiary funkcjonowania spoøecznego ± ro- dzinny i zawodowy (Rosenhan, Seligman 1994, s. 11). Podejmowanie odpowie- dzialnych zobowiaÎzan w tych wymiarach w istotny sposoÂb zmniejsza ryzyko wy- kluczenia spoøecznego (Stewart, Millson 1995, s. 5-7; Benda 2005, s. 338).
PrzykøademilustrujaÎcymprzedstawione powyz´ej prawidøowosÂci beÎdaÎ wyniki analiz empirycznych dotyczaÎce zachowan przesteÎpczych, ktoÂre stanowiaÎ najbar- dziej jaskrawy przykøad zaburzen w procesie adaptacji.
Na stabilizacjeÎ z´ycia jednostki w istotny sposoÂb wpøywa zaroÂwno sposoÂb funk- cjonowania rodziny pochodzenia, jak i zakøadanej przez osobeÎ. Do istotnych wy- miaroÂw destabilizujaÎcych w rodzinie pochodzenia ± stanowiaÎcych jednoczesÂnie waz´ne czynniki ryzyka powrotnosÂci do przesteÎpstwa ± nalez´aÎ (Szczepaniak 2003, s. 376-379):
· zgon jednego z rodzicoÂw
· rozwoÂd rodzicoÂw
· niski status materialny.
ZwiaÎzki zakøadane przez recydywistoÂw roÂwniez´ charakteryzujaÎ sieÎ niskaÎ stabilnosÂciaÎ. Pomimo tego, z´e w zdecydowanej wieÎkszosÂci osoby z tej grupy zawierajaÎ zwiaÎzki maøz´enÂskie i posiadajaÎ dzieci, to zaledwie 1/3 zawartych maøz´enÂstw ma trwaøy charakter. Rozpad lub porzucenie rodziny dla wieÎkszosÂci przesteÎpcoÂw powrotnych skutkuje z´yciemw samotnosÂci lub w nietrwaøym zwiaÎzku (RadochonÂski 2000, s. 37-38; Szymanowska 2003, s. 107). Natomiast destabilizacja zachowan wielokrotnych przesteÎpcoÂw, pozostajaÎcych w rodzinie, wynika najczeÎsÂciej z trudnych warunkoÂw materialnych (Szymanowski 1989, s. 179-180).
Analizy odnoszaÎce sieÎ do funkcjonowania zawodowego osoÂb wchodzaÎcych w konflikt z normami spoøecznymi pozwalajaÎ na sformuøowanie kilku konkluzji.
Pierwsza z nich polega na tym, z´e przesteÎpczosÂc osoÂb wywodzaÎcych sieÎ z klas zmarginalizowanych stanowi bardzo czeÎsto rodzaj realizacji osobistych celoÂw przy istniejaÎcych nieroÂwnosÂciach w spoøecznej dystrybucji doÂbr (Barbalet 2002, s. 279-297). WskazÂniki przesteÎpczosÂci nasilajaÎ sieÎ szczegoÂlnie wtedy, gdy docho- dzi do wzrostu stopy bezrobocia i spadku notowan indeksoÂw ekonomicznych (Merlo 2001, s. 1-3). Skutki tych procesoÂw najbardziej dotykajaÎ osoby wielo- krotnie powracajaÎce do przesteÎpstwa, poniewaz´ ta grupa w zdecydowanej wieÎk- szosÂci charakteryzuje sieÎ pochodzeniemz niskich warstw spoøecznych (Bøachut i in. 2001, s. 309-310). Waz´nymczynnikiemryzyka zachowan przesteÎpczych jest tez´ bezrobocie (Ouimet 2002, s. 33-50). Wyniki badan wskazujaÎ, z´e dwa wskazÂ- niki recydywy ± liczba aresztowan oraz liczba orzeczonych sankcji izolacyjnych ± u sprawcoÂw przesteÎpstw agresywnych w istotny sposoÂb korelujaÎ z posiadaniem statusu bezrobotnego (Tanner i in. 1999, s. 250-274).
Konkluzja druga odnosi sieÎ do tego, z´e nie samo zatrudnienie, ale przede wszystkimjego stabilnosÂc w istotny sposoÂb redukuje ryzyko recydywy (Kerley, Copes 2004, s. 80-81; Wilkinson 2005, s. 86-89). Poszukiwania czynnikoÂw de- terminujaÎcych uzyskanie staøej pracy przez recydywistoÂw pokazujaÎ, z´e stabilizacja aktywnosÂci zawodowej w tej grupie jest zwiaÎzana przede wszystkimz:
1. poziomem wyksztaøcenia
2. identyfikacjaÎ z rolami pracowniczymi
3. pozytywnymstosunkiemdo aktywnosÂci zawodowej 4. konstruktywnymstylemz´ycia.
Ad 1) Poziomwyksztaøcenia. Na podstawie badan przeprowadzonych na ogoÂlnonarodowej populacji wieÎzÂnioÂw w USA stwierdzono, z´e 7 na 10 skazanych ma trudnosÂci z pisaniem. Po opuszczeniu zakøadu karnego osoby te nie saÎzdolne do wypeønienia dokumentoÂw niezbeÎdnych przy uzyskiwaniu zatrudnienia (np. po- dania o praceÎ). Efektemniskiego poziomu wyksztaøcenia osadzonych jest to, z´e po roku od odzyskania wolnosÂci ok. 60% byøych wieÎzÂnioÂw nie jest zatrudnionych na oficjalnymrynku pracy (Petersilia 2001, s. 360-375). RoÂwniez´ w badaniach polskich zaobserwowano niz´szy poziomwyksztaøcenia byøych wieÎzÂnioÂw starajaÎcych sieÎ o praceÎ w stosunku do ogoÂlnopolskiej populacji meÎz´czyzn w tymsamymwieku.
Przedstawiona zalez´nosÂc w znacznymstopniu przyczynia sieÎ do braku zawodu i utrudnia uzyskanie dobrze pøatnej posady (Szczepaniak 2003, s. 93).
Ad 2) Identyfikacja z rolami pracowniczymi. Na podstawie przeprowadzo- nych analiz empirycznych stwierdzono, z´e przed pierwszymskazaniemna kareÎ pozbawienia wolnosÂci ok. 80% przesteÎpcoÂw wielokrotnych identyfikuje sieÎ z rola- mi pracowniczymi, a po 10-letniej katamnezie zaledwie 20% tej grupy posiada staøaÎ praceÎ zarobkowaÎ (Baøandynowicz 1993, s. 338).
Ad 3) Pozytywny stosunek do aktywnosÂci zawodowej. Polega on przede wszystkimna odpowiedzialnosÂci i angaz´owaniu sieÎ w funkcjonowanie zawodowe (Stewart, Millson 1995, s. 5-7). Wedøug opinii ponad poøowy pracodawcoÂw, dyscyplina osoÂb uprzednio karanych jest niewystarczajaÎca i odbiega od charakterys- tycznej dla ogoÂøu pracownikoÂw, gøoÂwnie z powodu nieusprawiedliwionych absencji (96%), spoÂzÂnien (54%) oraz spoz´ywania alkoholu w miejscu pracy (71%) (Szy- manowski 1989, s. 201-202). Ze wzgleÎdu na naruszenia dyscypliny pracowniczej recydywisÂci saÎ zwalniani trzy razy czeÎsÂciej niz´ osoby jednokrotnie skazane (Szyma- nowski 1989, s. 219).
Ad 4) Konstruktywny styl z´ycia. Istotnymuwarunkowaniemstabilizacji za- trudniania osoÂb karanych jest roÂwniez´ ich styl z´ycia charakteryzujaÎcy sieÎ motywacjaÎ
do samodzielnego utrzymywania sieÎ, zerwaniemkontaktoÂw ze sÂrodowiskiemprze- steÎpczym, kontrolowanym spoz´ywaniemalkoholu, cheÎciaÎ dokonania zmian we wøasnymz´yciu (Szymanowski 1989, s. 238-240).
Wniosek trzeci jest zwiaÎzany z tym, z´e stabilne zatrudnienie koreluje negatyw- nie z karieraÎ przesteÎpczaÎ. Byli wieÎzÂniowie posiadajaÎcy staøaÎ praceÎ odznaczajaÎ sieÎ (Kerley, Copes 2004, s. 78-80):
· brakiemrodzinnych wzorcoÂw zachowan antyspoøecznych
· poÂzÂnympoczaÎtkieminicjacji przesteÎpczej (odbywanie kar izolacyjnych po 24. r.z´.)
· mniejszaÎ liczbaÎ odbywanych kar
· ekonomicznymi motywami popeøniania czynoÂw karalnych.
Funkcja wspierajaÎca zasoby spoøeczne. Zasoby jednostki w zakresie funkcjo- nowania spoøecznego stanowiaÎ wynik powiaÎzania jej indywidualnych cech z ¹ka- pitaøemº takich grup, ktoÂre stwarzajaÎ okazje do zdobywania tych doÂbr w døugim okresie czasu. WartosÂci i normy rodzinne stanowiaÎ podstawowy i najwaz´niejszy element kapitaøu spoøecznego u czøowieka. Dopiero w dalszej kolejnosÂci osoba korzysta z zasoboÂw stworzonych przez inne systemy w wyniku nawiaÎzywania kontaktoÂw interpersonalnych, istniejaÎce sieci przyjazÂni oraz stabilne zatrudnienie.
Dlatego rodzina jest kluczowaÎ strukturaÎ zbiorowaÎ, ktoÂra transmituje kapitaø spo- øeczny na zasoby indywidualne (Coleman 1990, s. 302). Rola systemu rodzinnego w przedstawionympowyz´ej zakresie polega na uczeniu poszczegoÂlnych jej czøonkoÂw preferowania prospoøecznych celoÂw i ogoÂlnie akceptowanych zachowan oraz przyj- mowania roÂz´nego rodzaju zobowiaÎzan (Wright i in. 2001, s. 2). IstniejaÎ trzy mechanizmy, dzieÎki ktoÂrymbliscy transmitujaÎspoøeczny kapitaø na zasoby jednost- kowe (Coleman 1990, s. 310):
· czas i wysiøek zainwestowany w proces wychowania
· wieÎzi uczuciowe mieÎdzy czøonkami rodziny
· wyrazÂnie wyartykuøowane wskazoÂwki dotyczaÎce zachowan o charakterze do- zwolonymi niedopuszczalnym(oddziaøywania socjalizacyjne).
Moz´na zatemstwierdzicÂ, z´e ¹kapitaøowa inwestycja rodzinna o prospoøecznym charakterzeº w istotny sposoÂb przyczynia sieÎ do redukcji ryzyka wykluczenia spo- øecznego. Ale roÂwniez´ innego rodzaju sieci spoøeczne ± np. mieÎdzy kolegami, w stowarzyszeniu czy w grupie samopomocy ± wpøywajaÎ na sposoÂb przystosowania czøowieka (SeÎk 2004, s. 49-67).
Istnieje kilka mechanizmoÂw wpøywania sieci na posteÎpowanie jednostki. Pierw- szy z nich polega na tym, z´e okresÂlone zachowanie stanowi efekt preferencji stan- dardoÂw (wartosÂci i norm) grupowych. Drugie zÂroÂdøo wpøywu jest zwiaÎzane ze zobowiaÎzaniami spoøecznymi. Poprzez stwarzanie okazji do podjeÎcia wyzwan przez osobeÎ, sieci najpierw definiujaÎ, a nasteÎpnie wzmacniajaÎ u jednostki okresÂlone role
w funkcjonowaniu zbiorowosÂci. W ten sposoÂb dochodzi u czøowieka do ksztaøto- wania zachowanÂ, preferencji okresÂlonych wartosÂci, poczucia sensownosÂci podejmo- wanych dziaøan oraz przynalez´nosÂci do grupy. Trzecim, bardzo istotnym, zÂroÂdøem regulacji postaw jednostkowych przez stabilne relacje interpersonalne jest dostar- czanie wsparcia spoøecznego. Moc regulacyjna wymienionych mechanizmoÂw zalez´y w duz´ej mierze od liczby czøonkoÂw sieci, ich podobienÂstwa, stopnia powiaÎzania i wzajemnych zalez´nosÂci (Berkman, Glass 2000, s. 137-173).
W konteksÂcie integracji spoøecznej osoÂb zagroz´onych wykluczeniem, szczegoÂlnaÎ uwageÎ nalez´y zwroÂcic na znaczenie interpersonalnego wsparcia. Kontakty mieÎdzy- ludzkie majaÎpomocowy charakter, gdy speøniajaÎokresÂlone warunki. Waz´ne jest to, aby ich celem byøo podtrzymanie emocjonalne, zbliz´enie do rozwiaÎzania problemu lub reorganizacja zakøoÂconej relacji z otoczeniemw sytuacji trudnej dla jednostki.
Ponadto, w relacji mieÎdzy wspierajaÎcyma wspieranympowinno dochodzic do procesu wymiany. W zalez´nosÂci od rodzaju wymiany moz´na wyodreÎbnic wsparcie (SeÎk, CiesÂlak 2004, s. 18-19):
· emocjonalne ± przekazywanie emocji uspokajajaÎcych, podwyz´szajaÎcych sa- mooceneÎ oraz odzwierciedlajaÎcych troskeÎ, opiekeÎ i poczucie przynalez´nosÂci
· informacyjne ± wymiana wiadomosÂci søuz´aÎcych lepszemu zrozumieniu sy- tuacji, poøoz´enia z´yciowego czy problemu, a takz´e dostarczanie informacji zwrotnych o skutecznosÂci dziaøan zaradczych osoby wspieranej
· instrumentalne ± rodzaj instruktaz´u polegajaÎcego na informowaniu o kon- kretnych sposobach posteÎpowania w okresÂlonej sytuacji, co stanowi formeÎ modelowania efektywnych strategii zaradczych
· rzeczowe (materialne) ± sÂwiadczenie pomocy materialnej, rzeczowej i/lub finansowej na rzecz osoby potrzebujaÎcej.
Jako przykøad ilustrujaÎcy znaczenie wsparcia spoøecznego w procesie adaptacji przedstawiono poniz´ej wyniki analiz empirycznych, dotyczaÎce niewielkich zasoboÂw rodzinnych u osoÂb, ktoÂre przejawiajaÎ zachowania antyspoøeczne. WieÎkszosÂc rodzin pochodzenia wielokrotnych przesteÎpcoÂw odznaczaøa sieÎ niekorzystnymi warunkami wychowawczymi, ktoÂre najczeÎsÂciej wynikaøy z zaburzen w relacji rodzic ± dziecko, braku nadzoru rodzicielskiego, wysteÎpowania przemocy fizycznej i/lub seksualnej, negatywnych wzorcoÂw zachowan zwiaÎzanych z alkoholizmem, przesteÎpczosÂciaÎ i prostytucjaÎ (Bøachut i in. 2001, s. 309-310; Szczepaniak 2003, s. 376-379).
Badania rodzin pochodzenia recydywistoÂw wskazujaÎ roÂwniez´ na specyficzny sposoÂb funkcjonowania ich systemoÂw rodzinnych. Przede wszystkimcharakteryzu- jaÎ sieÎ one niskimpoziomemwewneÎtrznej spoÂjnosÂci, skutkujaÎcej z jednej strony maøym nasileniem poczucia przywiaÎzania i wzajemnej lojalnosÂci, a z drugiej ± indywidualnymi formami aktywnosÂci, bez udziaøu innych czøonkoÂw tego syste- mu. Ponadto, rodziny przesteÎpcoÂw powrotnych cechujaÎ sieÎ niskimi zdolnosÂciami adaptacyjnymi i trudnosÂciami w rozwiaÎzywaniu problemoÂw ze wzgleÎdu na sztyw-
nosÂc i chaotycznosÂc funkcjonowania owej grupy. SztywnosÂc jest wynikiemauto- kratycznego stylu kierowania wychowawczego i stereotypowosÂci przyjmowanych roÂl, natomiast chaotycznosÂc ± niekonsekwentnego modelu kierowania wychowa- wczego, nadmiernej zmiennosÂci obowiaÎzujaÎcych zasad oraz pøynnosÂci peønionych roÂl. Dodatkowo, w analizowanych systemach stwierdzono zaburzenia w komuni- kacji wewnaÎtrzrodzinnej, polegajaÎce przede wszystkimna wysteÎpowaniu niezrozu- miaøych i wewneÎtrznie sprzecznych komunikatoÂw, dyskwalifikowaniu informacji otrzymywanych od partnera interakcji, braku empatii i niskich umiejeÎtnosÂciach podtrzymywania wymiany komunikatoÂw (RadochonÂski 2000, s. 199-201).
Waz´ne zwiaÎzki zaznaczajaÎ sieÎ tez´ mieÎdzy cechami szerszego sÂrodowiska spoøecz- nego a wskazÂnikami przesteÎpczosÂci. Wysoki poziomzachowan antyspoøecznych jest charakterystyczny dla zbiorowosÂci, ktoÂre odznaczajaÎ sieÎ specyficznymsposobem funkcjonowania sieci spoøecznych (Bursik, Grasmick 1993, s. 78-95; RadochonÂski 2000, s. 36-37):
· maøym zakresem i niewielkaÎ geÎstosÂciaÎ relacji interpersonalnych (uszkodzenia sÂrodowiskowych wieÎzi przyjazÂni i znajomosÂci)
· ograniczonymudziaøemorganizacji formalnych w z´yciu lokalnej zbiorowosÂci
· søabym nadzorem nad grupami nieformalnymi.
Przedstawione zalez´nosÂci wskazujaÎ zatem, z´e antyspoøeczna aktywnosÂc ± sÂwiad- czaÎca o problemach adaptacyjnych ± czeÎsto stanowi efekt niewielkich zasoboÂw spoøecznych, ktoÂre w konsekwencji prowadzaÎ do deficytoÂw w zakresie transforma- cji ¹kapitaøu spoøecznegoº na jednostkowe zasoby adaptacyjne.
Funkcja integrujaÎca zasoboÂw podmiotowych. Powodzenie procesu adaptacji w szczegoÂlny sposoÂb jest zwiaÎzane z zasobami osobistymi, poniewaz´ od ich poziomu i mobilizacji zalez´y sposoÂb dystrybucji doÂbr, jakimi dysponuje czøowiek (Hobfoll 2006, s. 74). To wøasÂnie dzieÎki systemowi podmiotowego zarzaÎdzania nasteÎpuje zaroÂwno efektywne dopasowanie jednostki do wymogoÂw sÂrodowiska, jak roÂwniez´
spoÂjne kierowanie wøasnymz´yciem(Hobfoll 2006, s. 112). IntegracjeÎ roÂz´norod- nych procesoÂw psychicznych w dynamice przystosowania odzwierciedlajaÎ sprzeÎz´e- nia zwrotne mieÎdzy zjawiskami (Freund, Baltes 2000, s. 35-58):
1. selekcji 2. optymalizacji 3. wynagradzania.
Ad 1) Selekcja. Znaczenie tego procesu polega na tym, z´e biologiczne, spo- øeczne i indywidualne cele tworzaÎ zasieÎg alternatywnych wymiaroÂw dziaøania.
Liczba potencjalnych daÎz´en zazwyczaj przewyz´sza istniejaÎce moz´liwosÂci czøowieka w konteksÂcie ich osiaÎgania. W procesie wyboru (selekcji) dochodzi do skupiania zasoboÂw indywidualnych na okresÂlonych wymiarach dziaøalnosÂci (celach). Dlatego
na selekcjeÎ skøada sieÎ szereg procesoÂw poznawczych, zwiaÎzanych z przewidywaniem rozwoju sytuacji, organizowaniemdziaøan w czasie oraz planowaniemich efektoÂw.
Poznawczy charakter procesoÂw odpowiedzialnych za selekcjeÎ wyraz´a sieÎ okresami warunkowymi ¹jesÂli, toº, dzieÎki czemu osoba rozwaz´a dosteÎpnosÂc celoÂw, moz´li- wosÂci ich osiaÎgania oraz roÂz´ne skutki podejmowanej aktywnosÂci (Oles 2005, s. 217).
Ad 2) Optymalizacja. Zachowanie adaptacyjne charakteryzuje sieÎ zorganizo- waniem, uporzaÎdkowaniem i dostosowaniem do zaistniaøych okolicznosÂci. Skutecz- nosÂc posteÎpowania przystosowawczego zalez´y w duz´ej mierze od stopnia optyma- lizacji, ktoÂra wyraz´a sieÎ w tym, z´e strategie, søuz´aÎce osiaÎganiu wyobraz´onych daÎz´en saÎ przez czøowieka:
· nabywane
· cÂwiczone
· ulepszane
· integrowane
· koordynowane
· automatyzowane.
W procesie optymalizacji waz´naÎ roleÎ odgrywajaÎ dwa podstawowe sposoby uczenia ± poczucie wøasnej skutecznosÂci i modelowanie spoøeczne, tworzaÎce rodzaj matrycy dla posteÎpowania jednostki (Oles 2005, s. 216).
Ad 3) Wynagradzanie. Proces ten z jednej strony prowadzi do dostosowywania standardoÂw wewneÎtrznych do zamierzonych celoÂw, a z drugiej ± søuz´y koncentro- waniu zasoboÂw na najwaz´niejszych daÎz´eniach. Atrakcyjny lub awersyjny cel nie wywoøuje automatycznie dziaøania. Dopiero wtedy, gdy pojawi sieÎ przesÂwiadcze- nie, z´e istnieje moz´liwosÂc zrealizowania efektu pozytywnego lub uniknieÎcia skutku negatywnego powstaje daÎz´enie (tendencja motywacyjna) do inicjowania czynnosÂci ukierunkowanych na jego osiaÎgnieÎcie (Hacker 1993, s. 157-169).
Wymienione powyz´ej mechanizmy stanowiaÎ podstaweÎ zarzaÎdzania wøasnym z´yciem(Hobfoll 2006, s. 116). Za przedstawionaÎ tezaÎ przemawiajaÎ nasteÎpujaÎce argumenty. Po pierwsze, jednostki majaÎce niewielkie zasoby osobiste przyjmujaÎ obronny styl zachowania, poniewaz´ rozpatrujaÎ stan posiadanych zasoboÂw pod kaÎtemtego, co majaÎ do stracenia, a nie w aspekcie tego, co majaÎ do zyskania (Hobfoll 2006, s. 148). Po drugie, ludzie, ktoÂrymbrakuje zasoboÂw podmioto- wych, saÎ bardziej skøonni do rezygnowania z zachowan søuz´aÎcych rozwiaÎzywaniu problemoÂw na rzecz poszukiwania emocjonalnego wsparcia i/lub rozpamieÎtywania negatywnych emocji (Hobfoll 2006, s. 148). Po trzecie, proces zdrowienia osoÂb dosÂwiadczajaÎcych stresu posttraumatycznego jest zwiaÎzany w istotny sposoÂb z po- ziomem wewneÎtrznych zasoboÂw (Hobfoll 2006, s. 199).
RacjonalnosÂc posteÎpowania czøowieka w procesie adaptacji potwierdzajaÎwyniki badan dotyczaÎce zachowan antyspoøecznych. Sprawcy przesteÎpstw czeÎsto poszukujaÎ uzasadnienia dla swojego posteÎpowania, aby w ten sposoÂb zmniejszyc odpowiedzial- nosÂc za jego skutki (Scheff 1992, s. 102). Stosowanie roÂz´nych technik neutralizacji moz´na traktowac z jednej strony w kategoriach istnienia wewneÎtrznych norm posteÎpowania, a z drugiej ± jako sposoÂb redukowania negatywnych stanoÂw psy- chicznych (np. poczucia winy, wstydu, leÎku, wyrzutoÂw sumienia) w sytuacji naru- szania standardoÂw wewneÎtrznych (Haan, Vos 2003, s. 43-44). Nawet z pozoru irracjonalne dziaøanie przesteÎpcy ma okresÂlonaÎ logikeÎ, ktoÂra moz´e byc wyjasÂniona w wyniku zastosowania heurystycznych metod rekonstrukcji czynnikoÂw motywa- cyjnych (Haan, Vos 2003, s. 50-51).
Potwierdzeniemfaktu, z´e zachowania antyspoøeczne stanowiaÎ osobisty wyboÂr podmiotu sprawczego, saÎ takz´e wyniki badanÂ, w ktoÂrych stwierdzono, z´e z prze- steÎpczymstylemz´ycia istotnie wspoÂøwysteÎpujaÎ cztery zmienne osobowosÂciowe (Walters 1990, s. 78-81):
· nieodpowiedzialnosÂc (irresponsibility)
· pobøaz´anie sobie (self-indulgence)
· preferencja dewiacyjnych normposteÎpowania (social rule-breaking)
· trudnosÂci w nawiaÎzywaniu relacji interpersonalnych (interpersonal intrusive- ness).
Kognitywne wzorce zachowania, wybory z´yciowe i model egzystencji osoÂb wielo- krotnie karanych w sposoÂb istotny zalez´aÎ od wskazanych wyz´ej wymiaroÂw osobo- wosÂci.
Rodzaje zasoboÂw adaptacyjnych w koncepcji COR (conservation of resources theory) S. Hobfolla. W analizowanej teorii przyjmuje sieÎ, z´e adaptacja czøowieka ± zaroÂwno sposoÂb przystosowania, jak roÂwniez´ jego jakosÂc ± zalez´y od posiadanych przez niego zasoboÂw (Hobfoll 2006, s. 70-71).
Strukturalnie moz´na dokonac podziaøu wartosÂciowych dla jednostki ludzkiej obiektoÂw i stanoÂw rzeczywistosÂci na cztery grupy (Hobfoll 2006, s. 74-75):
1. zasoby materialne ± obiekty fizyczne, ktoÂrych wartosÂc m oz´e miec bezposÂredni (np. dom, sÂrodki komunikacji, fetysze) lub posÂredni (np. brylanty kojarzone z wysokimstatusemspoøecznymalbo pozytywnaÎ samoocenaÎ) zwiaÎzek z prze- trwaniem
2. zasoby osobiste ± cechy osobowosÂci (np. zdolnosÂci przywoÂdcze, optymizm, na- dzieja, poczucie wøasnej skutecznosÂci), kompetencje (np. w sferze zawodowej) i umiejeÎtnosÂci (np. w wymiarze spoøecznym) sprzyjajaÎce pozytywnej adaptacji 3. zasoby stanu ± np. zdrowie, zwiaÎzek maøz´enÂski, staøe zatrudnienie, staz´ pracy ±
wymieniony rodzaj kapitaøu jest bardzo poz´aÎdany i ceniony, poniewaz´ od jego posiadania zalez´y dosteÎp do innych kategorii sÂrodkoÂw przystosowawczych
4. zasoby energii ± np. wiedza, pieniaÎdze, wiarygodnosÂc kredytowa ± ich wartosÂc polega na tym, z´e m oz´na je wymienic na elementy nalez´aÎce do pozostaøych kategorii cenionych doÂbr.
Zaprezentowane kategorie doÂbr tworzaÎ system, dzieÎki ktoÂremu saÎ realizowane daÎz´enia czøowieka majaÎce zapewnic przetrwanie zaroÂwno jemu samemu, jak i jego najbliz´szemu otoczeniu (Hobfoll 2006, s. 44). W konteksÂcie koncepcji S. Hobfolla zasobami adaptacyjnymi saÎ wieÎc zaroÂwno czynniki o charakterze spoøecznym, jak roÂwniez´ takie wymiary podmiotowego funkcjonowania, ktoÂre w istotny sposoÂb wpøywajaÎ na proces przystosowania jednostki do otaczajaÎcych jaÎ warunkoÂw.
3. Reguøy kierujaÎce wykorzystywaniemzasoboÂw adaptacyjnych W teorii zachowania zasoboÂw (COR) S. Hobfoll przyjmuje zaøoz´enie, iz´ ludzkie wysiøki saÎ w pierwszymrzeÎdzie skierowane na zachowanie posiadanego kapitaøu adaptacyjnego, a nie na zdobywanie nagroÂd. Osoba dosÂwiadcza stresu w okolicz- nosÂciach zwiaÎzanych z grozÂbaÎ utraty lub z faktycznaÎ utrataÎ doÂbr niezbeÎdnych do przetrwania w okresÂlonymsÂrodowisku spoøecznym. WysteÎpowanie stresu psycho- logicznego moz´na przewidywac roÂwniez´ w sytuacji, gdy zainwestowane zasoby nie przynoszaÎ czøowiekowi satysfakcjonujaÎcego zysku, co jest roÂwnoznaczne z poniesie- niemstraty, poniewaz´ jednostka ludzka dokonuje ryzykownych inwestycji po to, aby osiaÎgac dalsze zyski (Hobfoll 2006, s. 70-71). Dynamika zachowywania cenio- nych doÂbr odbywa sieÎ wedøug dwoÂch podstawowych zasad.
Reguøa I
Utrata zasoboÂw ma niewspoÂømiernie wieÎksze znaczenie niz´ zysk (Hobfoll 2006, s. 78).
Wynikiemprzedstawionej zasady jest to, z´e motywacja do zabezpieczania sieÎ przed stratami jest znacznie wieÎksza niz´ motywacja do osiaÎgania zyskoÂw. W zwiaÎzku z tymosoba podejmuje roÂz´nego rodzaju strategie po to, aby zabezpieczyc sieÎ przed utrataÎ posiadanego kapitaøu przystosowawczego. OsiaÎgane zyski speøniajaÎ dwa rodzaje funkcji ± pierwotnaÎ i wtoÂrnaÎ. Pierwsza z nich polega na tym, z´e po dosÂwiadczeniu straty czøowiek inicjuje cykl zyskoÂw w celu zroÂwnowaz´enia ponie- sionych szkoÂd. Funkcja wtoÂrna jest natomiast zwiaÎzana z tym, z´e jednostka ludzka zwraca szczegoÂlnaÎuwageÎ na osiaÎgane profity w sytuacji spostrzegania strat. W takich okolicznosÂciach uzyskane dobra søuz´aÎ redukcji napieÎcia psychicznego i øagodzeniu negatywnych reakcji na dosÂwiadczany stres.
Reguøa II
Czøowiek inwestuje zasoby po to, aby (Hobfoll 2006, s. 90):
· zapobiegac ich utracie
· rekompensowac doznane juz´ straty
· i/lub uzyskiwac nowe zasoby.
Na podstawie przedstawionej zasady moz´na stwierdzicÂ, z´e osoba jest w stanie zainwestowac nieproporcjonalnie duz´o po to, aby skompensowac ewentualnaÎutrateÎ cenionych doÂbr. Ukazany mechanizm konstytuuje wieÎc motywacjeÎ do tworzenia rezerw kapitaøowych. Z przedstawionych powyz´ej prawidøowosÂci wynika kilka waz´nych implikacji.
Implikacja I:
Jednostki dysponujaÎce wieÎkszymi zasobami saÎ mniej naraz´one na ich utrateÎ i majaÎ wieÎksze moz´liwosÂci powieÎkszania zyskoÂw (Hobfoll 2006, s. 97).
Ludzie dysponujaÎcy duz´ympotencjaøemadaptacyjnymmogaÎ stosowac roÂz´ne strategie zabezpieczania sieÎ przed stratami. Do sposoboÂw ochraniajaÎcych przed deficytami przystosowawczymi nalez´y przede wszystkimzaliczyc (Hobfoll 2006, s. 192):
· inwestowanie cenionych doÂbr
· kontrolowanie poniesionych szkoÂd
· zachowywanie rezerw
· wykorzystywanie zewneÎtrznych zÂroÂdeø kapitaøowych w celu uzupeøniania lub zasteÎpowania zasoboÂw
· odbudowywanie utraconego potencjaøu poprzez inicjowanie ciaÎgu zyskoÂw.
Implikacja II:
Strata poczaÎtkowa u osoÂb z niewielkimpotencjaøemadaptacyjnymprzyczynia sieÎ do cyklu strat, natomiast zysk poczaÎtkowy u jednostek z duz´ymkapitaøem przystosowawczympociaÎga za sobaÎ dalsze profity.
Przedstawiona tendencja prowadzi do wniosku, z´e posiadanie wieÎkszych rezerw kapitaøowych decyduje o (Hobfoll 2006, s. 98-99):
· mniejszych ubytkach w istniejaÎcym potencjale adaptacyjnym w sytuacji prze- z´ywania poraz´ek
· mniej bolesnych konsekwencjach ponoszonych strat
· inwestowaniu nadwyz´ek poprzez inicjowanie zachowan søuz´aÎcych zwieÎksza- niu kapitaøu
· podejmowaniu ryzyka ewentualnych strat w sytuacji inwestowania posiada- nych zasoboÂw.
Implikacja III:
Jednostki, ktoÂrymbrakuje zasoboÂw adaptacyjnych, saÎ skøonne do przyjmowa- nia defensywnej postawy (Hobfoll 2006, s. 100).
Zachowanie tego rodzaju wynika z dwoÂch przyczyn ± z koniecznosÂci zachowa- nia minimalnych rezerw po to, aby wykorzystac posiadane zasoby do przetrwania w przyszøych sytuacjach trudnych oraz z powodu dotkliwego odczuwania strat.
Nalez´y podkresÂlic to, z´e czøowiek dysponujaÎcy skrajnie maøym kapitaøem przysto- sowawczymbardzo silnie odczuwa stres i negatywne reakcje emocjonalne w sytuacji ponoszenia poczaÎtkowej straty.
Dodatkowo, mechanizm gwaøtownej spirali dalszych deficytoÂw zwieÎksza juz´
istniejaÎce napieÎcie psychiczne i nasila negatywne emocje. W konsekwencji koniecz- nosÂc zwalczania negatywnych stanoÂw psychicznych prowadzi do uszczuplenia ist- niejaÎcych rezerw adaptacyjnych.
Trzeba roÂwniez´ zauwaz´ycÂ, z´e szczegoÂlnie wysoki poziomstresu jest indukowany w okolicznosÂciach, w ktoÂrych wysteÎpuje z jednej strony duz´e wydatkowanie zaso- boÂw, zas z drugiej ± niewielka moz´liwosÂc zysku. DosÂwiadczanie tego rodzaju sytuacji czeÎsto prowadzi do tego, z´e osoba zaczyna przez´ywac duz´e trudnosÂci adaptacyjne w wyniku (Hobfoll 2006, s. 193):
· usÂwiadomienia sobie faktu, z´e znajduje sieÎ w niekorzystnej sytuacji
· utraty poczucia kontroli mad wøasnym z´yciem
· podejmowania destrukcyjnych zachowanÂ.
4. Aplikacje praktyczne w konteksÂcie przeciwdziaøania wykluczeniomspoøecznym
Przedstawione powyz´ej prawidøowosÂci mogaÎ byc wykorzystane w oddziaøy- waniach søuz´aÎcych zapobieganiu marginalizacji spoøecznej. SzczegoÂlne znacze- nie w analizowanymkonteksÂcie posiada model dopasowania zasoboÂw adapta- cyjnych do wymogoÂw otoczenia. Zakøada on, z´e czøowiek (Hobfoll 2006, s. 237-240):
1. dysponuje ograniczonaÎ ilosÂciaÎ rezerw
2. moz´e sprostac stawianymprzez sÂrodowisko wymogom w wyniku wykorzys- tywania specyficznych zasoboÂw
3. dysponujaÎc wymaganymi rezerwami kapitaøowymi, jest w stanie zapobiec powsta- waniu stresu lub konstruktywnie redukowac dosÂwiadczane napieÎcie psychiczne 4. poprzez proaktywne i reaktywne dziaøania, potrafi dopasowac sieÎ do wymogoÂw
stawianych przez otoczenie.
Nalez´y wyrazÂnie podkresÂlicÂ, z´e zjawisko dopasowania polega na ksztaøtowaniu i kompletowaniu zasoboÂw potencjalnie pasujaÎcych do istniejaÎcych oczekiwan oraz na organizowaniu wymogoÂw sÂrodowiska w celu wybrania tych jego aspektoÂw, do ktoÂrych jednostka jest w stanie sieÎ przystosowacÂ, bioraÎc pod uwageÎ posiadane lub osiaÎgalne zasoby (Hobfoll 2006, s. 112). Koncepcja dopasowania sprzyja wieÎc kontekstualnemu pojmowaniu osoby ± osadzonej ± w sÂrodowisku. Tego rodzaju osadzenie nalez´y traktowac w sposoÂb elastyczny, zmienny i funkcjonujaÎcy w obreÎbie siø spoøecznych (Hobfoll 2006, s. 109).
Z zaprezentowanych zaøoz´en m oz´na roÂwniez´ wysunaÎc postulaty odnoszaÎce sieÎ do dziaøanÂ, ktoÂre søuz´aÎ zapobieganiu wykluczeniomspoøecznym.
Postulat I:
W strategiach ukierunkowanych na przeciwdziaøanie marginalizacji nalez´y u- wzgleÎdniac znaczenie kapitaøu adaptacyjnego czøowieka. Proces przystosowawczy nalez´y ukierunkowac na zwieÎkszanie indywidualnej odpornosÂci na stres ± gøoÂwnie poprzez nabywanie przez osobeÎ umiejeÎtnosÂci trafnej oceny faktycznych i/lub ewen- tualnych strat. Za przedstawionym postulatem przemawiajaÎ wyniki analiz empi- rycznych, w ktoÂrych stwierdzono istnienie zwiaÎzku mieÎdzy niewielkaÎ odpornosÂciaÎ na stres a takimi zaburzeniami adaptacyjnymi jak (Paternoster, Mazerolle 1994, s. 235-263; BadzÂmirowska-Masøowska 2000, s. 236):
· wieÎksza liczba popeønionych przesteÎpstw
· wyz´szy poziomzachowan agresywnych
· niewielka ilosÂc spoøecznych zobowiaÎzanÂ
· zwieÎkszone angaz´owanie sieÎ w dziaøania grup dewiacyjnych.
NiskaÎ odpornosÂciaÎ na przez´ywane trudnosÂci odznaczajaÎ sieÎ jednostki dosÂwiad- czajaÎce døugotrwaøych problemoÂw przystosowawczych. IlustracjeÎ przedstawionej prawidøowosÂci stanowiaÎ recydywisÂci penitencjarni. Wielokrotne odbywanie sankcji izolacyjnych prowadzi do tego, z´e roÂz´nego typu okolicznosÂci z´yciowe saÎ spostrze- gane przez karanych przesteÎpcoÂw w kategoriach sytuacji trudnych. Taka interpre- tacja zaistniaøych zdarzen zwieÎksza ryzyko dewiacyjnych zachowanÂ, stanowiaÎcych reakcje na przez´ywane napieÎcie psychiczne (Gordon 2005, s. 108-109). Krymino- genne posteÎpowanie stanowi najczeÎsÂciej wynik trzech rodzajoÂw trudnosÂci (Maze- rolle i in. 2000, s. 90):
· przeszkoÂd w osiaÎganiu waz´nych celoÂw (frustracji)
· deprywacji potrzeb i/lub braku szczegoÂlnie cenionych wartosÂci
· spostrzegania szkodliwych (awersyjnych) i/lub nowych bodzÂcoÂw.
Za tym, aby w procesie zapobiegania marginalizacji spoøecznej zwracac szcze- goÂlnaÎ uwageÎ na zwieÎkszanie odpornosÂci na sytuacje problemowe, przemawiajaÎ roÂwniez´ wyniki badanÂ, ktoÂre wskazujaÎ na czynniki zwieÎkszajaÎce prawdopodobienÂ- stwo podejmowania destrukcyjnych zachowanÂ. Ryzyko ich wystaÎpienia wzrasta, gdy jednostka (SeÎk 2001, s. 252-253):
· dosÂwiadcza duz´ych strat fizycznych, psychicznych i/lub spoøecznych
· odczuwa skutki zaistniaøego zdarzenia w roÂz´nych sferach z´ycia
· przez´ywa duz´e nasilenie poczucia bezradnosÂci i beznadziejnosÂci
· posiada niewielkie zasoby zaradcze.
Dziaøania redukujaÎce ryzyko marginalizacji powinny roÂwniez´ przeciwdziaøac sytuacji, w ktoÂrej osoba dosÂwiadcza skrajnie maøo zasoboÂw, poniewaz´ taka okolicz- nosÂc z jednej strony doprowadza do przyjmowania defensywnej postawy wobec moz´liwosÂci zmian we wøasnym z´yciu, a z drugiej ± do przez´ywania stresu o cha- rakterze chronicznym.
Analizy empiryczne wskazujaÎ wyrazÂnie, z´e døugotrwale dosÂwiadczane napieÎcie psychiczne prowadzi czeÎsto do (Terelak 2001, s. 307):
· niekontrolowanych wybuchoÂw wsÂciekøosÂci i/lub gniewu
· wrogosÂci wobec ludzi
· agresji jako typowej odpowiedzi na najmniejszaÎ prowokacjeÎ
· izolowania sieÎ od otoczenia
· pragnienia dominowania nad innymi.
Duz´e nasilenie wymienionych symptomoÂw moz´e w rezultacie prowadzic do wy- rzaÎdzenia krzywdy spoøeczenÂstwu lub jego poszczegoÂlnymjednostkom(Ostrowska 1986, s. 8).
Døugotrwaøy stres moz´e takz´e skutkowac negatywnymi konsekwencjami u osoby zagroz´onej wykluczeniem. Na poziomie funkcji psychicznych jego skutki mogaÎ polegac na stanach leÎkowych, apatii czy depresji, w aspekcie fizjologicznym±
na chorobach psychosomatycznych lub innych problemach zdrowotnych, zas w wymiarze behawioralnym ± na zachowaniach autodestrukcyjnych, w tym roÂw- niez´ samoboÂjczych (Strelau i in. 2004, s. 49-51).
W badaniach podøuz´nych nad psychologicznymi nasteÎpstwami stresu chronicz- nego stwierdzono, z´e najczeÎsÂciej jako reakcja na napieÎcie, oproÂcz nerwic i choroÂb psychosomatycznych, pojawia sieÎ wzmoz´one uz´ywanie sÂrodkoÂw psychoaktywnych
± przede wszystkimalkoholu (Poprawa 1998, s. 62). Do czynnikoÂw podmioto- wych, ktoÂre zwieÎkszajaÎ ryzyko uz´ywania substancji chemicznych jako waz´nej (lub najwaz´niejszej) strategii zaradczej, nalez´y zaliczyc przesÂwiadczenie jednostki o tym, z´e wysteÎpujaÎ u niej deficyty w zasobach adaptacyjnych. Zaprezentowana prawidøo- wosÂc wynika z tego, z´e czøowiek uz´ywajaÎcy chronicznie sÂrodkoÂw chemicznych odznacza sieÎ przede wszystkim(Poprawa 1998, s. 65-67):
· brakiemadekwatnych umiejeÎtnosÂci poznawczo-behawioralnych do radzenia sobie ze stresem(ich uboÂstwo lub sztywnosÂcÂ), przy jednoczesnymprzesÂwiad- czeniu, z´e substancja psychoaktywna stanowi skutecznaÎ metodeÎ rozwiaÎzywa- nia problemoÂw
· niskimpoczuciemwøasnej skutecznosÂci w zakresie radzenia sobie z proble- mami, a jednoczesÂnie pozytywnymi oczekiwaniami wobec efektoÂw uz´ywania sÂrodka chemicznego w okresÂlonej sytuacji ± przede wszystkimjako dobrego sposobu redukcji napieÎcia i oderwania sieÎ od aktualnych problemoÂw
· brakiem motywacji do zmagania sieÎ z problemami z´yciowymi ± niskaÎ tole- rancjaÎna trudnosÂci, nawarstwianiemsieÎ przez´ywanych poraz´ek, tendencjaÎdo rezygnacji z wysiøku i poszukiwaniem¹øatwych rozwiaÎzanº
· posiadaniemutrwalonych wzorcoÂw uz´ywania substancji psychoaktywnych
· intensywnymtreningiemspoøecznymw zachowaniach o charakterze uciecz- kowo-naøogowym.
Ucieczka od stresu w stany intoksykacji wiaÎz´e sieÎ takz´e z paradoksem, polega- jaÎcymna tym, z´e w kroÂtkiej perspektywie czasowej uz´ywanie substancji psycho- aktywnych powoduje ulgeÎ, natomiast w døuz´szej ± wywoøuje wieÎksze napieÎcie psychiczne, pogøeÎbia deficyty zaradcze i czeÎsto prowadzi do powstania mechaniz- moÂw uzalez´nienia, ktoÂre skutkujaÎ dezintegracjaÎ w funkcjonowaniu czøowieka (Arboleda-Florez 1998, s. 989-996).
Postulat II:
Oddziaøywania ukierunkowane na integracjeÎ osoÂb zagroz´onych wykluczeniem spoøecznympowinny uwzgleÎdniac uczenie kompetencji dotyczaÎcych wykorzysty- wania przez tego rodzaju osoby posiadanych zasoboÂw do odbudowywania ponie- sionych strat i/lub zwieÎkszania tychz´e zasoboÂw. Wymieniony rodzaj kompetencji powinien w szczegoÂlny sposoÂb dotyczyc (Hobfoll 2006, s. 112-113):
· zdobywania pozycji spoøecznej, ktoÂra do pewnego stopnia chroni przed zagroz´eniemlub deficytemzasoboÂw
· trafnego szacowania straty, jesÂli juz´ do niej dojdzie ± dziaøanie przedwczesne, spoÂzÂnione albo niewøasÂciwe moz´e skonÂczyc sieÎ marnowaniem zasoboÂw lub zwieÎkszaniemstraty
· prawidøowego oceniania stosowalnosÂci zasoboÂw ± zdarza sieÎ, z´e czøowiek wøasÂciwie ocenia sytuacjeÎ, ale mylnie osaÎdza, ktoÂre z nich moz´na wykorzys- tac bezposÂrednio, ktoÂre nalez´y zmodyfikowacÂ, a ktoÂre beÎdaÎ przydatne w poøaÎczeniu z dodatkowymi zasobami wewneÎtrznymi lub zewneÎtrznymi.
Przedstawiona propozycja oddziaøywan takz´e znajduje odzwierciedlenie w wy- nikach badan jednostek przejawiajaÎcych antyspoøeczne zachowania. Zauwaz´ono mianowicie, z´e motywacja zachowan prospoøecznych u byøych wieÎzÂnioÂw wzrasta,
