blacha 'płyta kuchenna’ - nazwa zaświadczona przede wszystkim z terenów
południowo-wschodniej Polski (Maz, t. III, cz. 2, s. 64-65), występuje na om aw ianym obszarze w gwarach na południe od Łodzi, Rawy Mazowieckiej, Białej Rawskiej i G rójca (m apa 45), zob. blat.
bojowisko miejsce młocki w stodole — nazwy utworzone od czasow nika bić', bojowisko, boisko zajm ują południow o-w schodnią część Polski, przy czym
na północy tego obszaru funkcjonuje bojowisko, na południu boisko (por. Nit, t. II, s. 62; PelcM, m apa 11). W om awianych gwarach wyraz
bojowisko występuje na zwartym terenie prawobrzeżnej Pilicy, po Opoczno
i Przysuchę (m apa 45). Poza nim bojowisko zanotow ano również w 708 i 717 — punktach położonych w okolicy G rójca i Białobrzegów (por. Kiel, m apa 542), co potwierdzałoby tezę K. N itscha o pierwotnie jego szerszym zasięgu, łączącym się z wielkopolskim obszarem bojewicy (Nit, t. II, s. 63). Południowom ałopolskie boisko zapisano w 737, wsi położonej na lewym brzegu Pilicy, w jej górnym biegu. M. K am ińska notow ała leksem bojowisko na terenach lewobrzeżnej Pilicy, w okolicy punktów 719, 728 (K am G , s. 115), zob. klepisko,
kołowrotek 'narzędzie do przędzenia lnu’ - pierwotnie nazwa ta obejm owała
M ałopolskę, Śląsk i W ielkopolskę (por. M A G P, m apa 442; PelcM , m apa 15). W edług Kiel, m apa 560, sięgała na badanym obszarze linii łączącej m iasta Opoczno - Przysucha - Radom . Obecnie izoleksa kołowrotka częściowo biegnie zgodnie ze starszymi danym i na odcinku Opoczno - Przysucha, w okolicach Radom ia kierując się na północ i docierając do G rójca (m apa 45). W 717, 725, 728 - punktach leżących na granicy zasięgu, wyraz kołowrotek używany jest obok dawnej nazwy kółko, zob.
kółko.
kromka 'kro m ka chleba’ - wyraz, funkcjonujący w polszczyźnie literackiej,
znany jest w tym znaczeniu większości z om awianych gwar. Najdalsza północna izoleksa kromki biegnie od Głow na poprzez Skierniewice, na zachód od Rawy M azowieckiej i Nowego M iasta oraz na wschód od Białej Rawskiej, w kierunku Piaseczna i Warszawy (m apa 45), zob. glonek,
lochać się 'o świni: objawiać popęd płciowy’ - czasownik ten, w om awianym
znaczeniu, znany jest na dużym obszarze Polski z wyjątkiem W ielkopolski, południowej M ałopolski i Śląska (Maz, t. I, cz. 2, s. 104-106). W gwarach opoczyńskich nazwa ta używana jest najdalej na północy po Brzeziny, Tom aszów Mazowiecki, Nowe M iasto, Białą Raw ską i G rójec (m apa 45). W ewnątrz tak określonego obszaru w 724, 725, 728, 738 zanotow ano inny leksem - hukać się, zob. hukać się.
parkać się 'o owcy: objawiać popęd płciowy’ - północna izoleksa tej nazwy,
charakterystycznej dla Polski centralnej (H orP, s. 62), występującej, wg M az, t. I, cz. 2, s. 106, m. in. w północnej M ałopolsce (PelcM , m apa Ilia ) i Sieradzkiem, biegnie od Głowna, Skierniewic w kierunku Tomaszowa Mazowieckiego i Nowego M iasta, i dalej na północ w stronę M szczonowa (m apa 45), zob. hukać się.
pośladek 'tylna część wozu’ - nazwa, występująca, wg M A G P, m ap a 24,
om awianego obszaru gwar położonych na lewym brzegu Pilicy (m apa 45). Kiel, m apa 771, rejestruje pośladek obocznie do zad w punktach A G P 707, 711, na północ od wyznaczonej izoleksy, w których aktualnie używana jest tylko nazwa zad, zob. zad.
ryczman 'kierownik wozu’ - nazwa występuje w różnych postaciach fonetycz
nych (irycman, rycan) na prawym brzegu Pilicy, obejm ując gwary na południe od Tom aszow a M azowieckiego, Przysuchy, R adom ia i na wschód od Sulejowa i Przedborza (m apa 45). Pierw otny zasięg (por. Kiel, m apa 540) przekraczał na północy linię Pilicy w okolicach Tomaszowa M azowieckiego, zob. kierownik,
źmiak 'ziem niak, Solanum tuberosum ’ - nazwa wystąpiła na południu,
w gwarach po linię biegnącą w okolicach Piotrkow a Trybunalskiego, Tomaszowa Mazowieckiego, Opoczna, Przysuchy, Radom ia i Białobrzegów (m apa 45), przy czym ogólnopolską nazwę ziemniak zapisano wewnątrz tak określonego obszaru w 720 i 726, zaś poza nim w 710. Zauw aża się cofanie leksemu źmiak pod naporem szerzącego się z północy wyrazu
kartofel (m apa 47).
cedzka, cedzadka 'sitko do cedzenia m leka’ - nazwy, będące deryw atam i od
czasownika cedzić, znane m. in na terenach północnego M azowsza (Maz, m apa 40), wystąpiły na obszarze, najdalej na północ sięgającym Radom ska, Przedborza i Końskich (mapa 46), zob. sitko,
gnat 'nasad sań’ - leksem używany w południowej części M ałopolski,
głównie zachodniej (M A G P, m apa 55), wystąpił na południu omawianego obszaru w 737 i 738. Kiel, m ap a 613, potw ierdza tę lokalizację (m apa 46), zob. nasad.
karpiel 'brukiew, Brasica napus rapifera’ - nazwa, dom inująca w południowej
i środkowej M ałopolsce (M A G P, m apa 350), na om awianym obszarze pojaw iła się tylko w 739 (m apa 46). W edług starszych źródeł (Kiel, m apa 462; K am G , s. 114), jej zasięg był pierwotnie większy i sięgał do Sulejowa oraz biegu rzeki Czarnej i K am iennej, zob. brukiew,
nasad 'n asad w ozu’ - funkcjonuje w gwarach najdalej na północ, po
Piotrków Trybunalski, bieg rzeki Czarnej, Kielce, Skarżysko K am ienną, Iłżę (m apa 46). W porów naniu z danym i przedstawionym i w Kiel, m apa 612; M A G P, m apa 26, obszar występowania nazwy nasad powiększył się w kierunku wschodnim, obejmując punkt 735, w którym dawniej notow ano leksem ławka, zob. ławka,
pokład 'sufit z desek przybitych do belek’ - najdalej sięga na północy
R adom ska, Przedborza, K ońskich, Skarżyska Kam iennej (m apa 46). W edług M A G P, m apa 8; BasT, t. I, s. 33, nazwa ta znana jest na pograniczu M ałopolski, Śląska, ziemi sieradzkiej i wieluńskiej. Na podstaw ie Kiel, m apa 684, należy stwierdzić jej cofanie się pod naporem mazowieckiego pułapu, zob. powała, pułap.
powala 'sufit z desek przybitych do belek’ - wyraz wystąpił w 738 i 739
(tu obocznie do pokład), na północ od Kielc (m apa 46). Nazwę, uznaw aną za m ałopolską (Pelc, s. 188), starsze źródła notują na południe od linii O stróda - Łęczyca - R adom sko - Starachowice (BasT, t. I, s. 33; M A G P, m ap a 8), zob. pokład, pułap,
ścierznie 'ściernisko’ - według Kiel, m apa 752, nazw a używ ana była
w gwarach południowej Kielecczyzny, do których należały nasze punkty 733 i 738. A ktualnie obszar występowania ścierzni rozszerzył się, sięga jąc na północy K ońskich i Skarżyska K am iennej (m apa 46), zob.
rżysko.
zwarta 'deska boczna wozu’ - występuje w gwarach w południowo-wschodniej
części obszaru (734, 735, 738, 739), po źródła rzek Czarnej i Kam iennej na północy (por. Kiel, m apa 483) (m apa 46), zob. deska.