Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Streszczenie. Obecność genów karłowatości w odmianach uprawnych pszenicy zapobiega wyleganiu roślin. Identyfikacja tych genów jest możliwa dzięki zastosowaniu markerów specyficznych DNA. Celem pracy była identyfikacja markerów dwóch form allelicznych Rht-D1a i Rht-D1b genu karłowatości Rht-D1 w genotypach pszenicy zwyczajnej o róż-nym pochodzeniu. Pierwszy etap doświadczenia stanowiła walidacja metodyki opisanej przez Ellis i in. [2002] oraz wprowadzenie do niej modyfikacji. Ten etap prowadzono na materiałach referencyjnych o znanym genotypie. Drugi etap stanowiło badanie 20 odmian pszenicy o różnym pochodzeniu pod kątem obecności markerów genu Rht-D1a i Rht-D1b.
W wyniku tych analiz stwierdzono obecność markera formy allelicznej Rht-D1b, skraca-jącej źdźbło roślin w 4 z 20 badanych odmian pszenicy: Atlas, Rosario, Muszelka, Ge-nou oraz ponownie potwierdzono jego obecność w genotypie CWW 90/3, stanowiącym jednocześnie kontrolę pozytywną dla reakcji PCR.
Słowa kluczowe: pszenica zwyczajna, markery specyficzne DNA, gen karłowatości, Rht-D1b
WSTĘP
Redukcja wysokości roślin była jednym z głównych kierunków hodowli zbóż w ostat-nich dekadach [Griffiths i in. 2012]. Skrócenie źdźbła zapobiega wyleganiu roślin, a co za tym idzie wpływa efektywnie na zwiększenie plonowania. Genetyczna kontrola wysoko-ści roślin jest najlepszą metodą zapobiegania łamaniu źdźbeł. W celu tworzenia odmian krótko- i sztywnosłomych do odmian uprawnych wprowadzane są geny karłowatości.
W literaturze opisanych jest ich ponad 20, ale w programach hodowlanych pszenicy
najczęściej są wykorzystywane trzy: Rht-B1b (Rht1) i Rht-D1b (Rht2) oraz Rht8 [Gale i Youssefian 1985, Kowalczyk i in. 1997]. F Obecność genów Rht-D1b oraz Rht-B1b w genomie pszenicy powoduje skrócenie długości źdźbła o 16% i zwyżkę plonu średnio o 24% [Flintham i in. 1997]. Sam allel Rht-D1b zmniejsza wysokość roślin o 5,7cm [Wurschum i in. 2015]. Źródłem tego allelu jest japońska odmiana Norin 10.
Allele genu Rht-D1 leżą na krótkim ramieniu chromosomu 4D [Ellis et al. 2002]. Na-leżą one do grupy genów karłowatości, niewrażliwych na egzogenny kwas giberelinowy [Kowalczyk i in. 1997a, 1997b]. Można je identyfikować za pomocą prostego testu gibe-relinowego, podając GA3 kiełkującym siewkom. Jednakże rozróżnienie poszczególnych genów karłowatości w analizowanych genotypach możliwe jest jedynie dzięki wykorzy-staniu markerów molekularnych. Stosowane w tym celu markery DNA umożliwiają nie tylko określenie zmienności genetycznej materiałów wyjściowych, ale także skuteczną selekcję roślin w kierunku pożądanej cechy.
Celem badań była identyfikacja markerów dwóch form allelicznych D1a i Rht--D1b genu karłowatości Rht-D1 w genotypach pszenicy ozimej o różnym pochodzeniu.
MATERIAŁ I METODY
Materiał roślinny podzielono na genotypy referencyjne, badane w celu sprawdzenia poprawności zastosowanej metodyki oraz odmiany o nieznanym układzie alleli genu Rht-D1. Formy referencyjne stanowiły wysokie odmiany polskie, mające allel Rht-D1a:
Ostka Grubokłosa, Leszczyńska, Dankowska Graniatka, Biała Kaszubska oraz odmiany z allelem Rht-D1b: Wa7643, Wa7644, Wa7645 (pozyskane z banku genów – National Small Grain Collection, United States Department of Agriculture, Agricultural Research Service Aberdeen - Idaho United States), a także genotypy pochodzące z kolekcji Kate-dry Genetyki i Hodowli Roślin UP w Poznaniu charakteryzujące się krótkim źdźbłem – CWW 90/3, GA1b47, PBIS 98/85.
Z kolei do identyfikacji markerów form allelicznych Rht-D1a i Rht-D1b wybrano 20 genotypów pszenicy ozimej o różnym pochodzeniu: Antonińska, Ostka Strzelecka, PI518627, PI518628, Tonacja, Mobela, Korweta, Genou, Batuta, Ludwig, Figura, Ma-rikza, KWS Ozon, Nateja, Naridana, Wydma, Atlas, Rosario, Muszelka, Bogatka. Do powyższej analizy włączono odmiany kontrolne, w których wcześniej stwierdzono obec-ność markerów obu analizowanych form allelicznych (D1a – Leszczyńska oraz Rht--D1b – CWW 90/13).
Ziarniaki badanych odmian wysiano na szalki Petriego wyłożone bibułą. Po 7 dniach pobrano fragmenty liści do izolacji DNA, którą prowadzono metodą kolumienkową z za-stosowaniem zestawu Genomic Mini AX Plant firmy A&A Biotechnology.
Skład mieszaniny reakcyjnej był zgodny z metodyką wg Ellis i in. [2002] z modyfi-kacją polegającą na zwiększeniu stężenia starterów do 40 pmol. μl–1 (tab. 1). Do analiz wykorzystano 2 pary starterów: DF2-WR2.4 oraz DF-MR2. Pierwsza z nich identyfiko-wała marker o długości 264 pz charakterystyczny dla allelu Rht-D1a i występujący w roś-linach o normalnej wysokości. Druga para starterów generowała marker o długości 254 pz charakterystyczny dla allelu Rht-D1b, który występował w roślinach półkarłowatych (tab. 2). Profil reakcji PCR przebiegał w trybie touch-down PCR, w którym część cykli
Identyfikacja genu karłowatości RHT-D1b... 161
nr 585, 2016
była zaprogramowana na zmienną temperaturę przyłączania starterów (tab. 3). Elektrofo-reza przebiegała w 2-procentowym żelu agarozowym z dodatkiem bromku etydyny.
Tabela 1. Skład mieszaniny reakcyjnej wg Ellis i in. [2002] z modyfi kacjami własnymi
Table 1. The composition of the reaction mixture according to Ellis et al. [2002] with modifi ca-tions of their own
Składniki Stężenie wyjściowe Ilość Objętość na 1 próbę [μl]
Woda – 5 μl 4,25
DreamTaqPCR MasterMix (2x) 2x 1x 6,25
Starter 1 (F) 40 pmol·μl-1 5 pmol·μl-1 0,25
Starter 2 (R) 40 pmol·μl-1 5 pmol·μl-1 0,25
DNA 25 ng·μl-1 25 ng·μl-1 1,5
Razem 12,5
Tabela 2. Sekwencja starterów reakcji PCR wg Elis i in. [2002]
Table 2. The sequence of PCR primers by Elis et al. [2002]
Nazwa identyfikowanego allelu
Nazwa
startera Sekwencja 5’–3’ Wielkość
produktu
Rht-D1a DF2 GGCAAGCAAAAGCTTCGCG
264 pz
WR2 GGCCATCTCGAGCTGCAC
Rht-D1b DF CGCGCAATTATTGGCCAGAGATAG
254 pz
MR2 CCCCATGGCCATCTCGAGCTGCTA
Tabela 3. Profi l reakcji PCR, wg Ellis i in. [2002]
Table 3. Profi le of PCR reaction according to Ellis et al. [2002]
Etap Czas Temperatura [°C] Ilość cykli
Denaturacja wstępna 5 min 94 1
Denaturacja cykl “touchdown” 30 s 94
7 Hybrydyzacja cykl “touchdown” 30 s 65 w pierwszym cyklu, każdy kolejny o 1°C mniej
Elongacja cykl “touchdown” 1 min 20 s 72
Denaturacja 15 s 94
30
Hybrydyzacja 15 s 68
Elongacja 50 s 72
Przechowywanie 24 h 4 1
WYNIKI
Obecność markera allelu Rht-D1b potwierdzono w materiałach referencyjnych po-zyskanych z banku genów – Wa7643, Wa7644, Wa7645 oraz w liniach CWW 90/3, GA1b47, PBIS 98/85 pochodzących z własnej kolekcji pszenic (rys. 1). Brak prążka o długości 254 pz w odmianach wysokich potwierdził poprawność zastosowanych para-metrów reakcji PCR.
Rys. 1. Reakcja PCR potwierdzająca występowanie markera allelu Rht-D1b w formach półkarło-watych pszenicy zwyczajnej oraz jego brak w genotypach wysokich
Fig. 1. PCR reaction confi rming the presence of 254 bp product specifi c for allele Rht-D1b in semi-dwarf genotypes of common wheat and its absence in high genotypes
Tabela 4. Obecność markerów genu Rht-D1 w analizowanych genotypach pszenicy zwyczajnej Table 4. The presence of the markers of the Rht-D1 gene in analysed genotypes of common wheat
Kolejność na żelu Genotyp Kraj pochodzenia odmiany
Obecność produktu 264 pz (Rht-D1a)
Obecność produktu 254 pz (Rht-D1b)
1 Antonińska Polska +
-2 Ostka Strzelecka Polska +
-3 PI518627 USA +
-4 PI518628 USA +
-5 Tonacja Polska +
-6 Mobela Polska +
-7 Korweta Polska +
-8 Genou USA - +
9 Batuta Polska +
-10 Ludwig Austria +
-11 Figura Polska +
-12 Marikza Polska +
-13 KWS Ozon Niemcy +
-14 Nateja Polska +
-15 Naridana Polska +
-16 Wydma Polska +
-17 Atlas USA - +
18 Rosario brak informacji - +
19 Muszelka Polska - +
20 Bogatka Polska +
-21 Leszczyńska Polska +
-22 CWW 90/3 Polska - +
Identyfikacja genu karłowatości RHT-D1b... 163
nr 585, 2016
Marker allelu Rht-D1b obserwowano w 4 z 20 badanych odmian pszenicy: Atlas, Ro-sario, Muszelka, Genou oraz ponownie potwierdzono jego obecność w genotypie CWW 90/3, stanowiącym jednocześnie kontrolę pozytywną dla tej reakcji (rys. 2). We wszyst-kich pozostałych badanych genotypach stwierdzono obecność markera allelu Rht-D1a generującego produkt o długości 264 pz (rys. 3).
Rys. 2. Reakcja PCR analizowanych odmian pszenicy zwyczajnej obrazująca produkty o długo-ści 254 pz charakterystyczne dla markera DF2-MR2 genu Rht-D1b
Fig. 2. PCR analysis of selected common wheat varieties showing 254 bp product specifi c for DF2-MR2 marker of Rht-D1b gene
Rys. 3. Reakcja PCR analizowanych odmian pszenicy zwyczajnej obrazująca produkty o długo-ści 264 pz charakterystyczne dla markera DF2-WR2 genu Rht-D1a
Fig. 3. PCR analysis of selected common wheat varieties showing 264 bp product specifi c for DF2-WR2 marker of Rht-D1a gene
DYSKUSJA
W obecnie uprawianych odmianach pszenicy najszerzej rozpowszechnione są geny karłowatości Rht-B1b i Rht-D1b powstałe w wyniku mutacji punktowych dzikich form genów Rht-B1a oraz Rht-D1a [Wurschrum i in. 2015, Peng i in. 1999]. Mutanty
wy-twarzają w komórkach specyficzne formy białka DELLA. Białko to należy do rodziny roślinnych regulatorów GRAS odpowiadających, m.in. za kontrolę represorowej odpo-wiedzi giberelinowej. Jakiekolwiek zmiany wywołane przez mutacje występujące w tym regionie powodują karłowatość fenotypu oraz brak wrażliwości roślin na egzogenne GA3 [Peng i in., 1999].
Ocenia się, że ponad 70% areału pszenicy w krajach rozwijających się zawiera co najmniej jeden z dwóch alleli karłowatości: Rht-B1a lub Rht-D1a [Evans, 1998]. Oba pochodzą od japońskiej odmiany Norin 10, która stanowiła cenny materiał wyjściowy do krzyżowania z dobrze plonującymi odmianami. Krzyżówki Norin 10 z odmianą Brevor stały się głównym źródłem półkarłowatości pszenicy zarówno w USA, jak i na całym świecie [Dalrymple 1986]. Wurschrum i in. [2015] badając 410 odmian pszenicy ozimej, stwierdzili, że geny Rht-B1b i Rht-D1b mają największy wpływ na wysokość roślin upra-wianych obecnie na terenie całej Europy, z czego allel Rht-D1b najbardziej efektywnie redukuje długość źdźbeł. Występuje on w około 25% odmian pochodzących z Europy Centralnej i mniej niż 25% odmian z Europy Wschodniej. Z kolei 75% odmian duńskich, angielskich i francuskich zawiera ten allel, a nie zidentyfikowano go w ogóle w anali-zowanych odmianach tureckich [Wurschrum i in. 2015]. W prezentowanych badaniach marker allelu karłowatości Rht-D1b obserwowano w 20% analizowanych odmian, z cze-go tylko jedna była pochodzenia polskiecze-go – Muszelka. Knopf i in. [2008] badali 95%
uprawianych w Niemczech odmian i stwierdzili, że allel Rht-D1b występuje w 38% ana-lizowanych genotypów, które stanowią 34% całkowitego areału zasiewu pszenicy w tym kraju. Allel Rht-D1b nie tylko efektywnie skracał źdźbło, ale też poprawiał plonowanie roślin. Tosovoć-Marić i in. [2008] badali 172 genotypy pszenicy pochodzące z ponad 20 państw i stwierdzili obecność allelu Rht-D1b w 22% analizowanych odmian i linii.
Wysokość roślin pszenicy jest kontrolowana poligenicznie, co potwierdziły badania Cadalen i in. [1998]. Badali oni linie DH pochodzące z pokolenia F1 krzyżówek odmiany Curort (Rht-B1b+Rht-D1b) z Chineese Spring. Wysokość roślin matecznych znacznie się różniła – pomiędzy 55–75 dla odmiany Curort i 110–113 dla Chineese spring. Pomimo iż w populacji wykazano wysoką dziedziczność karłowatości (h2 = 0,8), nie otrzymano oczekiwanego rozkładu segregacji badanych alleli. W związku z tym, że obecność genów Rht nie tłumaczyła zmienności występującej w doświadczeniu, potwierdzono hipotezę, iż czynniki inne niż 2 badane allele również miały wpływ na zmienność cechy.
Geny karłowatości Rht-B1b oraz Rht-D1b są z sukcesem wykorzystywane przez ho-dowców na całym świecie od ponad 5 dekad. Obfite plonowanie pszenic zawierających geny Rht tylko częściowo związane jest z ich wpływem na wysokość roślin i zwiększe-niem ich odporności na wyleganie. Badania polowe wykazały wpływ genów karłowato-ści na zwiększenie liczby ziarniaków w kłosie, a w rezultacie lepsze plonowanie także w zróżnicowanych warunkach środowiskowych [Börner i in. 1997]. Kombinacja genów Rht1 i Rht2 w tym samym genotypie zwiększa wpływ na ograniczenie wysokości roślin, co jednak obniża znacząco wartość agronomiczną odmiany. Krzyżowanie linii zawiera-jących różne geny karłowatości generuje szeroką segregację ze względu na wysokość, co prowadzi do odrzucenia większości roślin w procesie selekcji, gdyż są zbyt wysokie lub zbyt niskie [Sourdille i in. 1998]. Karłowate odmiany pszenicy dzielone są ze względu na ich reakcję na egzogenne gibereliny na wrażliwe i niewrażliwe na GA3 [Börner i in.
1998]. Test giberelinowy pozwalający rozróżnić genotypy z genami nadającymi
niewraż-Identyfikacja genu karłowatości RHT-D1b... 165
nr 585, 2016
liwość od tych wrażliwych na GA3, nie różnicuje linii niosących Rht1 od tych z genem Rht2, gdyż oba wymienione geny wywołują brak wrażliwości na egzogenne gibereliny.
W związku z tym należy wykonać krzyżowanie testowe, co zwiększa koszty hodowli nowych odmian [Sourdille i in. 1998]. Rozwiązaniem tego problemu jest zastosowanie markerów molekularnych w selekcji genotypów karłowatych.
Odmiany z formą alleliczną Rht-D1b oprócz odporności na wyleganie są bardziej wrażliwe na wysoką temperaturę, szczególnie w fazie kłoszenia. Ich uprawa na terenach, gdzie istnieje ryzyko wystąpienia tych niekorzystnych warunków, może doprowadzić do zmniejszenia plonów [Worland i in. 1995]. Flintham i in. [1997] stwierdzili, że karłowate odmiany zdecydowanie lepiej nadają się do uprawy w warunkach dobrego nawodnienia, natomiast odmiany wysokie nieposiadające genów karłowatości można uprawiać w re-jonach, gdzie opady nie są aż tak duże. Ma to związek ze skróconą długością koleoptylu roślin karłowatych, co utrudnia im dostęp do bardziej wilgotnych warstw gleby. Tę opinię potwierdziły badania przeprowadzone przez Butler i in. [2005] oceniające wydajność agronomiczną odmian posiadających różne kombinacje alleli genów Rht-B1 i Rht-D1.
Doniesienia literaturowe opisują też występowanie korelacji między zmniejszoną wy-sokością roślin a nasileniem choroby grzybiczej, jaką jest fuzarioza kłosów. Patogen ten powoduje znaczne straty plonu i obniża jakość ziarna, wytwarzając mykotoksyny. Liczne badania nie są jednak w stanie jednoznacznie określić, czy zwiększona podatność odmian półkarłowatych na tę chorobę spowodowana jest bezpośrednio przez obecność genów Rht-B1b i Rht-D1b [Srinivasachary i in. 2009, Yan i in. 2011]. Geny te redukują również wartość czynnika MTZ oraz jednocześnie powodują zwiększenie płodności kłoska i tym samym tworzenie większej liczby ziarniaków w kłosie [Kowalczyk i in. 1997, Cho i in.
2016]. Tym samym wpływają na lepsze plonowanie.
WNIOSKI
1. Marker DF2-MR2 stanowił produkt reakcji PCR o długości 254 pz charaktery-styczny dla form półkarłowatych z allelem Rht-D1b – występował we wszystkich anali-zowanych półkarłowatych genotypach referencyjnych.
2. Marker ten zidentyfikowano w 4 z 20 testowanych genotypów pszenicy ozimej, a w pozostałych genotypach stwierdzono obecność markera DF2-WR2 charakterystycz-nego dla allelu Rht-D1a występującego w roślinach o normalnej wysokości.
LITERATURA
Börner A., Korzun V., Worland A.J., 1998. Comparative genetic mapping of loci affecting plant height and development in cereals. Euphytica 100, 245–248.
Börner A., Röder M., Korzun V., 1997. Comparative molecular mapping of GA insensitive Rht loci on chromosomes 4B and 4D of common wheat (Triticum aestivum L.). Theor Appl Genet 95, 1133-1137.
Butler J.D., Byrne P.F., Mohammadi V., Chapman P.L., Haley S.D., 2005. Agronomic performance of Rht alleles in a spring wheat population across a range of moisture levels. Crop Sci 45, 939–947.
Cadalen T., Sourdille P., Charmet G., Tixier M.H., Gay G., Boeuf C., Bernard S., Leroy P., Bernard M., 1998. Molecular markers linked to genes affecting plant height in wheat using a do-ubled-haploid population. Theor Appl Genet 96, 933–940.
Cho E.J., Kang C.S., Yoon Y.M., Park C.S., 2016. The effects of Rht semi-dwarfing alleles on agro-nomic traits in Korean wheat cultivars. Indian J Genet Pl Br 76(1), 31–39.
Dalrymple D.G., 1986. Development and spread of high yielding wheat varieties in developing countries. USAID. Washington DC.
Ellis M.H., Spielmeyer W., Gale K.R., Rebetzke G.J., Richards R.A., 2002. “Perfect” markers for the Rht-B1b and Rht-D1b dwarfing genes in wheat. Theor Appl Genet 105, 1038–1042.
Evans L.T., 1998. Feeding the Ten Billion. Plant and population growth. Cambridge University Press.
Flintham J.E., Borner A., Worland A.J., Gale M.D., 1997. Optimizing wheat grain yield: effects of Rht (gibberellin-intensive) dwarfing genes. J. Agr Sci 128, 11–25.
Gale M.D., Youssefian S., 1985. Dwarfing genes in wheat. Progress in Plant Breeding, 1–35. Rus-sel, Butterworths London, 35.
Griffiths S., Simmonds J., Leverington M., Wang Y., Fish L., Sayers L., Alibert L., Orford S., Win-gen L., Snape J., 2012. Meta-QTL analysis of the Win-genetic control of crop height in elite European winter wheat germplasm. Mol Breeding 29:159–171.
Knopf C., Becker H., Ebmeyer E., Korzun V., 2008. Occurrence of Three Dwarfing Rht Genes in German Winter Wheat Varieties. Cereal Res. Commun. 36(4), 553–560.
Kowalczyk K., Grzesik H., Miazga D., 1997b. Identyfikacja genów karłowatości niewrażliwych na egzogenny kwas giberelinowy w polskich odmianach i rodach pszenicy ozimej oraz karłowatych mutantów pszenżyta ozimego. Biul IHAR 203, 31–36.
Kowalczyk K., Worland A.J., Miazga D., 1997a. Pleiotropic effects of Rht1, Rht2 and Rht3 genes in wheat isogenic lines Maris Huntsman and Maris Widgeon. J. Genet Breed 51, 129–135.
Peng J.R., Richards D.E., Hartley N.M., Murphy G.P., Devos K.M., Flintham J.E., Beales J., Fish L.J., Worland A.J., Pelica F., Sudhakar D., Christou P., Snape J.W., Gale M.D., Harberd N.P., 1999. ‘Green revolution’ genes encode mutant gibberellin response modulators. Na-ture 400, 256–261.
Sourdille P., Nègre S., Barloy D., Bernard M., 1998. Linkage between RFLP molecular markers and the dwarfing genes Rht-B1 and Rht-D1 in wheat. Hereditas 128, 41–46.
Srinivasachary, Gosman N., Steed A., Hollins T.W., Bayles R., Jennings P., Nicholson P., 2009.
Semi-dwarfing Rht-B1 and Rht-D1 loci of wheat differ significantly in their influence on resistance to Fusarium head blight. Theor Appl Genet 118, 695–702.
Tosović-Marić B., Kobilijski B., Obreht D., Vapa L., 2008. Evaluation of wheat Rht genes using molecular markers. Genetika 40, 31–38.
Worland A.J., Petrović S., Law C. N., 1995. Genetic analysis of chromosome 2D of wheat. II. The importance of this chromosome to Yugoslavian varieties. Plant Breeding 100, 247–259.
Würschum T., Simon M. Langer, C.F.H. Longin., 2015. Genetic control of plant height in European winter wheat cultivars. Theor Appl Genet 128 (5), 865–874.
Yan W., Li H.B., Cai S.B., Ma H.X., Rebetzke G.J., Liu C.J., 2011. Effects of plant height on type I and type II resistance to fusarium head blight in wheat. Plant Pathol 60(3), 506–512.
Identyfikacja genu karłowatości RHT-D1b... 167
nr 585, 2016
IDENTYFICATION OF DWARF GENE RHT-D1B IN COMMON WHEAT DIFFERING IN ORIGIN USING SPECIFIC MARKERS
Summary. Reduction of plant height was one of the main ideas of cereal cultivation in recent decades [Griffiths et al. 2012]. The identification of these genes is possible by the use of specific DNA markers. Shortening the stem prevents logging of plants, and thus consequently increasing the yield. Genetic control of plant height is the best way to prevent breaking of stems. The Rht-D1b gene is one of the most effective genes limiting the stems height. The aim of the study was to identify markers of two allelic forms Rht-D1a and Rht-D1b of dwarfs gene in winter wheat genotypes differing in origin. The first stage of the experiment was validation of the method described by Ellis et al. [2002] and the introduction of its modifications. This step was carried out on plants of a known genotype.
The second stage was screening of 20 wheat varieties for the presence of markers of Rht--D1a and Rht-D1b gene. Eventually the marker of Rht-D1b gene was detected in 4 out of 20 tested wheat varieties: Atlas, Rosario, Muszelka, Genou and the presence of this marker was again confirmed in the genotype CWW 90/3, which also functions as a positive control for the PCR reaction.
Key words: common wheat, specific marker, dwarfs gene, Rht-D1b
Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych nr 585, 2016, 169–177
kzarzecka@uph.edu.pl
© Copyright by Wydawnictwo SGGW