JAROSŁAW PRZED WYBUCHEM I WOJNY ŚWIATOWEJ (1911- (1911-1914)

Przedwojenny okres w dziejach Jarosławia (1911-1914) był okresem rządów burmistrza dra Adolfa Dietziusa, który postanowił zająć się oraz w pełni poświęcić sprawom miasta. Gospodarka finansowa miasta w owym okresie była prowadzona wzorowo. Po zaciągnięciu w 1911 roku pożyczki na cele inwestycyjne w Banku Krajowym w kwocie 600.000 koron stabilizacji uległy prawie wszystkie pozycje budżetu, a dochody miasta w zupełności wystarczały na pokrycie wszystkich wydatków budżetowych, jak również na stale powiększanie funduszów miejskich, podejmowanie inwestycji, wspieranie towarzystw, związków i organizacji. Miasto posiadało prawdziwy dobrobyt, a fundusze miejskie, które lokowane były w różnych fundacjach wzrastały, a ich stan w momencie wybuchu wojny dochodził do sumy 1½ miliona koron w gotówce, jak i papierach wartościowych. Ze względu zatem na fakt, iż stan finansów miejskich był doskonały, Jarosław zaliczał się do tych niewielu miast galicyjskich, które posiadały gotówkę i nie obciążały podatkami gminnymi swoich mieszkańców. Przy tak dobrym stanie finansów miejskich można było między innymi wznosić monumentalne gmachy, ale i dbać o utrzymanie starych pamiątkowych budowli. Niestety niewłaściwa polityka finansowa Dietziusa jak i Zarządu miasta nie pozwoliły na odzyskanie na własność klasztoru i kościoła św. Anny oraz budynków przyklasztornych przy kościele św. Jana, nie przeprowadzono również kanalizacji i budowy sieci wodociągowej, nie ufundowano żadnej biblioteki publicznej, muzeum miejskiego, galerii obrazów. Zarząd miasta skupił się bowiem na gromadzeniu gotówki i umieszczaniu jej w papierach wartościowych, które w dalszej kolejności przemieniane na austriackie pożyczki wojenne, straciły swoją wartość, a co za tym idzie stosunkowo wielki majątek miejski został zmarnowany. Mimo to jednak doskonały stan finansów miejskich skłaniał Zarząd miasta do podejmowania wszelkiego rodzaju robót miejskich. W latach 1912-1913 miasto przeprowadziło budowę zejść schodowych konstrukcji kamiennej z ulicy Badeniego do ulicy Fredry i z ulicy Franciszkańskiej do ulicy 3 Maja, natomiast drewnianej konstrukcji z ulicy Tatarskiej do ulicy Podzamcze i do koszar Robinsohna. W wyniku tych robót połączone zostało Śródmieście z Dzielnicą Głęboką i Leżajską. W 1913 roku biuro budownictwa miejskiego przeprowadziło też brukowanie ulicy Słowackiego za sumę 80.000 koron. Dzięki temu

15 Tamże, s. 136-138.

Czasy burmistrzostwa dra Adolfa Dietziusa... 181 ułatwiona została komunikacja miasta najkrótszą drogą ze stacją kolejową. Na koszty tej budowy złożyły się udziały wydziału w kwocie 60.000 koron oraz udział miasta w kwocie 20.000 koron. W tym też roku, po uzyskaniu pożyczki bezprocentowej w wysokości 135.000 koron, miasto wybudowało dwa magazyny amunicyjne przeznaczone dla wojska na gruntach w Pawłosiowie i przeniosło tam magazyny z Garbarzy, przyczyniło się to do rozbudowy tegoż przedmieścia. Zarząd miasta przeprowadził również poszerzenie sieci oświetlenia gazowego na ulice Kraszewskiego, Kilińskiego, Kościuszki, Racławicką i Polną. Przystąpił tym samym do rozszerzenia gazowni przeznaczając na ten cel kwotę 75.000 koron, natomiast na inwestycje wewnątrz gazowni 70.000 koron. Wymienione inwestycje miały być pokryte z własnych dochodów gazowni. W latach 1907-1912 gmina miasta, ponosząc część kosztów, brała udział w budowie probostwa łacińskiego i ruskiego, jak też w odbudowie cerkwi oraz odrestaurowaniu kościoła św. Jana, fundując dla tych świątyń witraże (witraż św. Michała w kościele farnym oraz witraż Przemienienie Pańskie w cerkwi).¹⁶

Budowlą niemal sztandarową za czasów przedwojennego burmistrzostwa Dietziusa była miejska hala targowa. W czasach, kiedy Jarosław był ogniskiem wielkiego handlu, sprzedaż wszelkiego rodzaju towarów pochodzenia zarówno miejscowego, jak i obcego odbywała się w tak zwanych „Wiatach”, czyli miejscach przeznaczonych do wystawy towarów i ich sprzedaży. Jednak po przejściu Galicji pod panowanie austriackie, jak też opanowanie handlu przez Żydów, wystawy towarów zostały przeniesione do okien sklepów, które zwrócone były do ulic, jak również na stoły, stragany i kramy, które stawiane były na rynku, czy wolnych placach i przy zbiegu ulic. Tak więc w miejsce dawnego wielkiego handlu w Jarosławiu rozwinęło się kramikarstwo żydowskie i aby ten handel unormować, Zarząd miasta wyznaczył specjalne miejsca, w których wolno było w 1908 roku Zarząd miasta podjął myśl budowy wielkiej Hali Targowej. W 1910 roku za kwotę 32.000 koron miasto nabyło grunt proboszczowski (był to grunt po dawnym budynku probostwa naprzeciw placu św. Michała, obok kamienicy Tumidajskich), a urząd burmistrzostwa miejskiego podjął się wykonać, a w dalszej kolejności wykonał i przedłożył Radzie projekt budowy Hali Targowej, biorąc za wzór konstrukcję Hali Targowej we Wrocławiu. W 1913 roku projekt został przyjęty przez Radę miasta, która powierzyła kierownictwo nad budową gmachu hali inż. H. Pohorylesowi. Na budowę hali, licząc i wartość gruntu, na którym halę wzniesiono, preliminowała Gmina kwotę 367.000 koron, faktycznie jednak koszta budowy hali wraz z urządzeniem wewnętrznym przekroczyły znacznie kwotę 500.000 koron, lecz miasto zyskało potężny gmach, do którego przeniosło

16 A. Wondaś, Szkice do dziejów Jarosławia, t. 2, Nakładem Muzeum miejskiego w Jarosławiu, Jarosław 1935, s. 3-10.

182 I. Dudzik cały handel kramikarski z placów i ulic miasta. Hala zarządzeniem Rady miasta otrzymała nazwę „Miejska Wiata Targowa”.¹⁷

Warto wspomnieć, iż budowę Hali Targowej w Jarosławiu poprzedził konkurs, który rozpisany został przez Magistrat i ogłoszony m. in. na łamach ,,Nowej Gazety Jarosławskiej” w roku 1912. Treść ogłoszenia brzmiała następująco: ,,Konkurs na budowę bazaru na placu ,,na probostwie” rozpisuje Magistrat. Nagrody III w wysokości 2500 K.

Warunki w biurze architektów we Lwowie i w Krakowie.”¹⁸ We Lwowie zaś ów konkurs ogłoszono za pośrednictwem Koła Polskich Architektów.

Prace konkursowe nadesłane miały być do dnia 10 marca 1912 roku.¹⁹ Na konkurs wpłynęło 16 projektów i już 4-ego kwietnia tegoż roku, wybrano zwycięskie plany.

Pierwszą nagrodę otrzymała praca oznaczona nr 6- Rudolfa Marcusa i Henryka Zaremby ze Lwowa. Nagrodę drugą otrzymał również lwowianin – Jan Protschke, trzecią wyróżniono projekt nr 9 – nieznanego autora.²⁰ W zbiorach Archiwum Państwowego w Przemyślu zachował się projekt konkursowy Jana Protschke ze Lwowa, który jednak ze względu na monumentalną fasadę, nie został przeznaczony do realizacji.²¹

Fot. 3. Hala Targowa, zbiory Muzeum Kamienica Orsettich w Jarosławiu, sygn. MJF/A 2004.

Photo 3. Market Hall, collection of the Kamienica Orsettich Museum in Jarosław, reg. no.

MJF/A 2004.

W 1914 roku Rada miasta Jarosławia wybudowała w parku na Olszanówce kort tenisowy, który jednak w 1915 roku w skutek działań wojennych uległ zniszczeniu, a po wojnie został całkowicie zniesiony. Rada miasta nabyła również obszar gruntu na Łazach

17 Tamże, s. 10-14.

18 Kronika, ,,Nowa Gazeta Jarosławska”, 1912, R. II, nr 2., s. 3.

19 Sprawy bieżące, CTL, R. XXX, 1912, nr 1, s. 14.

20 Sprawy bieżące, CTL, R. XXX, 1912, nr 10, s. 145.

21 Zbiory Archiwum Państwowego w Przemyślu, Akta Miasta Jarosławia, sygn. 281.

Czasy burmistrzostwa dra Adolfa Dietziusa... 183 z przeznaczeniem urządzenia w tym miejscu nowej targowicy na bydło, jednak w tych działaniach przeszkodził wybuch wojny. Również w tym okresie nie udało się doprowadzić do skutku budowy Sądu Obwodowego, bowiem mimo tego, iż w 1912 roku Ministerstwo robót publicznych zatwierdziło plany jego budowy, to jednak rząd nie przedstawił potrzebnej sumy na jego budowę do budżetu ani na 1913, ani 1914 rok. Kolejne starania Rady miejskiej u Koła Polskiego, jak i Namiestnictwa galicyjskiego oraz ministerstw wiedeńskich, zostały całkowicie przekreślone przez wojnę. Po trwających wiele lat zabiegach pozostały jedynie akty dotyczące budowy sądu oraz plac zlokalizowany u zbiegu ulic Kraszewskiego i Kilińskiego. Należy wspomnieć również o tym, iż Zarząd miasta Jarosławia w owym czasie nie przeznaczył funduszów miejskich na kupno koszar, jak też kanalizację oraz budowę sieci wodociągowej mimo tego, iż wstawił na plany regulacji miasta do budżetu na 1911 i 1912 rok po 2.000 koron rocznie, natomiast na plany szczegółowej kanalizacji na 1913 i 1914 rok po 3.500 koron.²²

5. PODSUMOWANIE

Jarosław, wraz z objęciem urzędu burmistrza przez dra Adolfa Dietziusa ,w dniu 12 stycznia 1891 roku, zyskał godnego gospodarza. Stał on na czele grupy mieszczan, która dbała o polski patriotyzm oraz patriotyzm lokalny, realizując go w granicach autonomii.

Dietzius porzucił profesję lekarską oraz stanowisko posła do Rady Państwa, aby bardziej rzetelnie wypełniać swe obowiązki względem miasta, jak też lokalnej społeczności, czym zyskał uznanie współczesnych. Odbudował liczne obiekty, dbał o rozwój szkolnictwa i ochrony zdrowia, ufundował dom dla sierot. Na okres jego gospodarowania przypada dynamiczny rozwój Jarosławia. To wtedy powstają reprezentacyjne gmachy użyteczności publicznej, eklektyczne kamienice reprezentujące repertuar form charakterystyczny dla późnego historyzmu przy ulicach Kraszewskiego, Słowackiego, ulicy Jana Pawła II, Grunwaldzkiej oraz 3 Maja. Z chwilą objęcia rządów nad Jarosławiem przez burmistrza dra Adolfa Dietziusa, rozpoczyna się dla miasta nowa era jego życia samorządowego.

Zadaniem nowej reprezentacji miejskiej była rozbudowa samorządu miejskiego, która zbiegła się z rozwojem i rozbudową miasta, a która wywołana była potrzebą tworzenia nowych instytucji miejskich dla popierania rozwoju miasta i nowych gałęzi gospodarstwa społecznego.²³

6. LITERATURA

[1] Kronika, ,,Nowa Gazeta Jarosławska”, 1912, R. II, nr 2.

[2] Sprawy bieżące, CTL, R. XXX, 1912, nr 1.

[3] Sprawy bieżące, CTL, R. XXX, 1912, nr 10.

[4] Wondaś A., Szkice do dziejów Jarosławia. Upadek Jarosławia pod rządami austriackimi 1773-1818, t. 1, Nakładem Muzeum miejskiego w Jarosławiu, Jarosław 1934.

22 Tamże, s. 14-20.

23 A. Wondaś, Szkice do dziejów Jarosławia. Szkic uzupełniający. Jarosław w pierwszych latach ery samorządowej 1867-1889, Nakładem Muzeum miejskiego w Jarosławiu, Jarosław 1938, s. 29.

184 I. Dudzik [5] Wondaś A., Szkice do dziejów Jarosławia, t. 2, Nakładem Muzeum miejskiego

w Jarosławiu, Jarosław 1935.

[6] A. Wondaś, Szkice do dziejów Jarosławia. Szkic uzupełniający. Jarosław w pierwszych latach ery samorządowej 1867-1889, Nakładem Muzeum miejskiego w Jarosławiu, Jarosław 1938.

[7] Zbiory Archiwum Państwowego w Przemyślu, Akta Miasta Jarosławia, sygn. 281 [8] Zbiory Muzeum Regionalnego Kamienica Orsettich w Jarosławiu, Akta Miasta

Jarosławia, Księga Uchwał Rady Komunalnej, sygn. 18, Uchwała z dnia 11 kwietnia 1892 r. – Wniosek magistratu podziału miasta na rejony ogniowe.

[9] Zbiory Muzeum Regionalnego Kamienica Orsettich w Jarosławiu, Akta Miasta Jarosławia, Księga Uchwał Rady Komunalnej, sygn. 18, Uchwała z dnia 19 września 1892 r. – Uchwałą magistratu dotycząca sprawy utworzenia drugiej IV kl. szkoły etat.

miejskiej w Jarosławiu.

[10] Zbiory Muzeum Regionalnego Kamienica Orsettich w Jarosławiu, Akta Miasta Jarosławia, Księga Uchwał Rady Komunalnej, sygn. 19, Uchwała z dnia 28 marca 1896 r.

[11] Zubrzycki J. S., Miasto Jarosław i jego zabytki, Czcionkami Drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego pod zarządem Józefa Filipowskiego, Kraków 1903.

THE PERIOD OF MAYORSHIP OF DR ADOLF DIETZIUS 1891-1919