1. Uwagi wstępne
Początkowo niniejszy artykuł miał zostać poświęcony analizie instytucji me-diacji w postępowaniu upadłościowym na podstawie rzeczywistych przykła-dów jej stosowania zarówno w mediacjach wszczynanych z inicjatywy stron, jak i ze skierowania sądu. Zwracając się do Przewodniczącego X Wydziału Gospodarczego ds. Upadłościowych i Naprawczych Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy o udostępnienie informacji na temat kierowania spraw do mediacji, autorka niniejszego opracowania zakładała, że postępowania upad-łościowe, w ramach których nastąpiło skierowanie do mediacji, będą nielicz-ne. W rzeczywistości okazało się, że w Sądzie Rejonowym dla m.st. Warszawy skierowano do mediacji tylko jedną sprawę (stan na lipiec 2012 r.). Dotyczyła ona wyłączenia z masy upadłości.
W związku z niekierowaniem spraw do mediacji we wskazanym wyżej sądzie niniejszy artykuł został poświęcony – wbrew pierwotnym zamierze-niom autorki – analizie przyczyn takiego stanu rzeczy. Przedstawiono w nim także perspektywy rozwoju mediacji, potencjał mediacji w ramach toczącego się postępowania upadłościowego oraz możliwe przykłady jej zastosowania w praktyce.
170 Anna Krzanicka Należy jednak zastrzec, że przez pojęcie mediacji w ramach postępowania upadłościowego będą rozumiane wyłącznie te spory, w odniesieniu do któ-rych z uwagi na ich zdatność ugodową jest możliwe zawarcie porozumienia przez podmioty postępowania upadłościowego. Mediacja nie jest bowiem dopuszczalna w przedmiocie ogłoszenia upadłości, lecz jedynie w odniesie-niu do pewnych kwestii podlegających dyspozycji stron i wynikłych w trakcie postępowania upadłościowego.
2. Regulacje ustawowe dotyczące mediacji w postępowaniu upadłościowym
W Ustawie z dn. 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego – k.p.c.
(Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.; stan prawny na 27 kwietnia 2013 r.) ustawo-dawca dokładnie określił, kiedy, z czyjej inicjatywy i na jakim etapie postę-powania sprawa może zostać skierowana do mediacji. Analogiczna regulacja nie została zamieszczona w Ustawie z dn. 28 lutego 2003 r. Prawo upadłoś-ciowe i naprawcze – p.u.n. (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.; stan prawny na 27 kwietnia 2013 r.).
Ustawodawca w art. 35 (postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadło-ści) oraz w art. 229 p.u.n. (postępowanie upadłościowe prowadzone po ogło-szeniu upadłości) stanowi, że „w sprawach nieuregulowanych w ustawie do postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości stosuje się odpowiednio przepisy księgi pierwszej części pierwszej Kodeksu postępowania cywilnego, z wyjątkiem przepisów o zawieszeniu i wznowieniu postępowania”, a zatem w sprawach nieuregulowanych w ustawie Prawo upadłościowe i naprawcze, do których niewątpliwie zalicza się mediacja, należy stosować odpowiednio normy procedury cywilnej [Zimmerman 2012, s. 35, 494–497]. Ustawodaw-ca dał więc „przyzwolenie” na odpowiednie stosowanie norm Kodeksu po-stępowania cywilnego dotyczących mediacji do postępowań w przedmiocie ogłoszenia upadłości oraz w postępowaniu upadłościowym.
3. Przyczyny niekierowania spraw do mediacji w ramach postępowań upadłościowych
Jak zostało to już wskazane na wstępie, obecnie sędziowie warszawskiego wy-działu upadłościowego nie kierują spraw do mediacji. Jedyna mediacja, jaka się odbyła ze skierowania sędziego-komisarza, dotyczyła wyłączenia z masy upadłości – toczyła się więc poza postępowaniem upadłościowym.
Przyczy-171 ny niekierowania spraw do mediacji są podobne w sprawach karnych, gospo-darczych i cywilnych. Z takich samych względów sądy nie kierują do media-cji spraw w ramach postępowań upadłościowych.
Główną przyczyną jest niedostateczna edukacja sędziów w zakresie me-diacji, która skutkuje brakiem zaufania do tej instytucji. Owszem, są orga-nizowane szkolenia mediacyjne, ale najczęściej obejmują one jedynie infor-macje teoretyczne. Brakuje szkoleń pokazujących sędziom, jak w praktyce wygląda mediacja, np. za pomocą fi lmów instruktażowych, które pomogłyby zrozumieć jej istotę.
Wynikający z art. 223 § 1 k.p.c. obowiązek sądu nakłaniania stron do ugody również może nie sprzyjać rozpowszechnianiu instytucji mediacji.
Ponieważ ustawodawca nie precyzuje sposobu, w jaki ma nastąpić owo „na-kłanianie do ugody”, wielu sędziów dąży do tego, by ugoda została zawarta niezwłocznie na posiedzeniu sądowym. Niektórzy sędziowie wychodzą z za-łożenia, że skoro znając dokładnie sprawę i mając możliwość przedstawienia stronom ewentualnych scenariuszy, nie są w stanie doprowadzić do zawarcia ugody, to jej zawarcie w ogóle nie jest możliwe, a mediacja jedynie przedłuży czas postępowania. Sędziowie podnoszą także argument braku profesjonali-zmu mediatora. Wynika to z faktu, że zgodnie z art. 1832 § 1 k.p.c. mediato-rem w sprawach cywilnych może być osoba fi zyczna mającą pełną zdolność do czynności prawnych i korzystająca z pełni praw publicznych, a więc pra-wie każdy.
Powyżej zostały wskazane tylko niektóre przyczyny niekierowania spraw do mediacji. Mają one charakter ogólny i można je obiektywnie uznać za naj-bardziej istotne. W tym miejscu należy zwrócić uwagę także na specyfi czne przeszkody niekierowania spraw do mediacji w postępowaniu upadłościo-wym. Taką przeszkodą jest przeświadczenie, że postępowanie upadłościowe powinno zostać przeprowadzone jak najszybciej, czemu ustawodawca dał wyraz, wyłączając spod odpowiedniego stosowania przepisów Kodeksu po-stępowania cywilnego przepisy dotyczące zawieszenia i wznowienia postępo-wania. W praktyce niektórzy sędziowie, kierując się powyższym założeniem, nie biorą w ogóle pod uwagę możliwości skierowania sprawy do mediacji (w zakresie, w jakim jest to dopuszczalne), zakładając, że takie działanie do-prowadzi do przedłużenia postępowania.
Zastosowanie mediacji w postępowaniu upadłościowym jest jednak nie-wątpliwie dużo węższe niż np. w relacjach rodzinnych czy sąsiedzkich. Wyni-ka to przede wszystkim z charakteru tych relacji – ich trwałości lub tymcza-sowości. Tam, gdzie relacje są trwałe, a strony muszą utrzymywać wzajemne kontakty, za konieczne uznaje się, jeśli nie rozwiązanie sporu, to chociaż ustalenie pewnych reguł pomocnych w dalszej współegzystencji. Relacje ro-dzinne są trwałe. Więzy krwi czy powinowactwa są więzami na całe życie Mediacja w postępowaniu upadłościowym....
172 Anna Krzanicka i nawet jeśli sytuacja sporna doprowadzi do tego, że dwie osoby ograniczą wzajemne kontakty, to prędzej czy później będą musiały się spotkać. Wpływa to motywująco na strony, które w trakcie mediacji mają poczucie koniecz-ności wypracowania przez siebie wspólnego rozwiązania, za które czują się odpowiedzialne, gdyż nie mają możliwości zerwania kontraktu i rozejścia się – każdy w swoją stronę. Relacje, jakie łączą podmioty w ramach postępowa-nia upadłościowego, mają z kolei charakter tymczasowy. Po zakończonym postępowaniu prawdopodobnie nie będą się z sobą ponownie kontaktować.
Takie podmioty mają w związku z tym mniejszą motywację, aby osobiście wypracować zadowalające je rozwiązanie. Władcze rozstrzygnięcie sporu przez organ państwowy wydaje się im najlepszym i najpewniejszym wyj-ściem ze spornej sytuacji.
4. Potencjał mediacji w postępowaniu upadłościowym
4.1. Stereotypowe postrzeganie zawodu syndyka masy upadłości
Postępowanie upadłościowe uregulowane przepisami ustawy Prawo upad-łościowe i naprawcze może być wszczęte jedynie na wniosek złożony przez dłużnika lub któregokolwiek z jego wierzycieli (art. 3 p.u.n.). Upadłość w pol-skim prawie może zostać ogłoszona albo jako upadłość z możliwością za-warcia układu (tzw. upadłość układowa), albo jako upadłość likwidacyjna.
Upadłość z możliwością zawarcia układu jest ogłaszana, gdy zostanie upraw-dopodobnione, że w drodze układu wierzyciele zostaną zaspokojeni w wyż-szym stopniu, niż zostaliby zaspokojeni po przeprowadzeniu postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku dłużnika. Gdy zaś brakuje podstaw do ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu, ogłasza się upadłość obejmującą likwidację majątku niewypłacalnego dłużnika (art. 14 p.u.n.).
Przy ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego sędzia-komisarz powołuje syndyka, natomiast przy ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu powoływany jest nadzorca sądowy lub za-rządca (art. 156 ust. 1–3 p.u.n.).
Spory potencjał mediacji w postępowaniu upadłościowym tkwi – moim zdaniem – w możliwości zniwelowania stereotypowego obciążenia zawodu syndyka masy upadłości, który nie jest zawodem dobrze kojarzonym przez społeczeństwo. Zawód syndyka jest bowiem postrzegany przez pryzmat wy-konywania tego zawodu jeszcze w czasach Polskiej Rzeczypospolitej
Ludo-173 wej, kiedy nie zawsze działania syndyków były uczciwe, a osoby wykonujące ten zawód często nie miały odpowiednich kwalifi kacji. Stereotypy dotyczące zawodu syndyka istotnie wpływają na ukształtowanie się relacji pomiędzy upadłym a syndykiem. Opierając się na takich stereotypach, upadły często nie chce podjąć współpracy z syndykiem, utrudniając mu wykonywanie jego ustawowych obowiązków. Dzięki spotkaniom mediacyjnym druga strona (upadły) może się przekonać, że celem syndyka nie jest zaszkodzenie upadłe-mu i że wykonuje on jedynie swoją pracę, do której często niezbędna okazuje się szeroka wiedza i umiejętności z różnych dziedzin. Jeżeli dzięki spotka-niom mediacyjnym zostanie zbudowane wzajemne zaufanie, to być może poprawi się komunikacja potrzebna do współpracy. Niejednokrotnie zdarza się, że upadły ukrywa przed syndykiem przedmioty wchodzące w skład masy upadłości. Podłoże takiego działania może być różne. Najczęstszym jest oczy-wiście chęć ocalenia chociaż części swego majątku. Takie zachowanie może być jednak również częściowo spowodowane wskazanym wyżej stereotypo-wym nastawieniem do osoby syndyka. Wówczas mediacja ma bardzo duży potencjał i mogą z niej wyniknąć korzyści nie tylko w postaci poprawy ko-munikacji, lecz także znacznego ułatwienia pracy syndyka. Oczywiście nie zamierzam dowodzić, że działania upadłych zawsze mają głębsze podłoże i wynikają ze społecznego pejoratywnego postrzegania zawodu syndyka. Naj-częściej bowiem kierują się oni własnym „racjonalizmem”, który w ostatecz-nym rozrachunku nie zawsze okazuje się dla nich korzystny.