JESZCZE O OBIEKTACH ŁUKU ODRY-WARTY W WALE PRZECIWPOWODZIOWYM RZEKI WARTY, W NAWIĄZANIU DO KSIĄŻKI DIETERA ERHARDTA

skazany w pierwszej części tytułu wątek badawczy, został podjęty przeze mnie¹ przy okazji co-rocznej sesji historycznej organizowanej w Muzeum Ziemi Międzyrzeckiej w Międzyrzeczu w 2009 roku - i wydawać by się mogło - ustalił w formie ostatecznej jedno z najbardziej niespójnych zagadnień obejmujących miejscowe umocnienia. Na podstawie zachowanych detali, wspomnień jed-nego z mieszkańców Trzebiszewa oraz szczęśliwego zbiegu okoliczności, jakim było odkopanie przez nieznanych eksploratorów wejścia do obiektu Pz.W. 897 (uchodzącego do niedawna za całkowicie znisz-czony), zespół sześciu schronów pomiędzy Rakowem a Brzozowcem nad Wartą o których mowa, udało się sklasyfikować jako konstrukcje z lat 1937-38, skatalogowane pod nomenklaturą B1-23 lub B1-24.

W 2010 roku ukazała się książka dotycząca bezpośrednio opisywanego odcinka umocnień, praktycz-nie praktycz-nieznana w kręgu literatury poświęconej Frontowi Fortecznemu Łuku Odry-Warty (Międzyrzeckiemu Rejonowi Umocnionemu, dalej: FFOWB)². Jej autorem jest urodzony w Landsberg a/W. (Gorzowie Wielkopolskim) dziennikarz Dieter Erhardt, który w ten sposób zrelacjonował wojenny epizod z życia swojego ojca Kurta, oddelegowanego w styczniu 1945 roku do obsady obiektu Pz.W. 894. Mając na uwadze niewielki zasób przekazów ustnych dotyczących obrony FFOWB w 1945 roku (najbardziej znane, ale dość krótkie dotyczą Pz.W. 712 i Pz.W. 817), owa publikacja zasługuje już z tego względu na szczególne zainteresowanie. Niestety równocześnie stanowi przykład precedensu, jaki przy tego typu realizacjach nie powinien mieć miejsca, ponieważ po jej lekturze wyłania się obraz obiektu zu-pełnie odbiegający od dotychczasowych ustaleń na temat jego kształtu i datacji i w swym przekazie nawiązuje do błędnych wniosków, zawartych w pozycji R. M. Jurgi i A. M. Kędryny³. Fakt ten może dawać jednocześnie podstawę do kwestionowania wiarygodności innych informacji zawartych w książce, poza tym obciąża go część zachowanej dokumentacji, dotyczącej tegoż odcinka.

Obecny stan reliktów Pz.W. 894 to fragment ściany z wyprowadzeniem rury kominowej pieca, wbity w stok wału przeciwpowodziowowego oraz odcinek gzymsu ściany tylnej (wejściowej). Mając tak niewielką ilość detalu budowlanego, automatyczne określenie metryki i kształtu obiektu jest oczywi-ście niemożliwe i dawałoby możliwość do spekulacji, gdyby nie fragmenty Pz.W. 896 oraz odkopane w 40% wnętrze Pz.W. 897⁴. Ponieważ wszystkie obiekty usytuowane w wale przeciwpowodziowo-wym Warty musiały być wybudowane w podobnym czasie, fakt ten oddala potrzebę i tak niemożliwych do przeprowadzenia prac poszukiwawczych w obrębie dawnego Pz.W. 894 (Ustawa z dn. 18 lipca 2001 r.

/Prawo wodne/, Art. 88n).

Już na wstępie książki Erhardta (s. 6) znalazło się wyjaśnienie, że Pz.W. 894 nie powinien zaliczać się z technicznego punktu widzenia do grona „Panzerwerków”, gdyż nie posiadał na stanie kopuły pan-cernej. Według dalszych ustaleń był więc co najwyżej stanowiskiem broni maszynowej (Maschinen-gewehr Schartenstand), ale że skrót „Pz.W.” funkcjonuje od dawna, to jego rozwinięcie stosowane jest w książce naprzemiennie ze słowem „Bunker”. Bardziej szczegółowy opis obiektu zaczyna się dopiero na s. 18, gdzie pojawia się datacja budowli: 1935-36, a także wzmiankowanie nietypowego ma-skowania, jakim osłonięty miał być każdy z nadwarciańskich obiektów - drewnianego płotu (?). Innym elementem mającym być na stanie w sąsiednich Pz.W. 893 i 895, był rzekomo „betonowy, szpiczasty dzwon do obserwacji piechoty, wysoki na 1,6 m i wyposażony w szczeliny do obserwacji okrężnej”(?).

Erhardt przechodząc dalej do charakterystyki Pz.W. 894 wskazuje co prawda właściwą klasyfikację

1 G. Urbanek, Kilka uwag na temat obiektów bojowych Frontu Fortecznego Łuku Odry-Warty zlokalizowanych w wale przeciwpowodziowym rzeki Warty (w:) Ziemia Międzyrzecka w przeszłości, red. B. Mykietów, M. Ture-czek, t. VII, Międzyrzecz-Zielona Góra 2009, s. 129-142.

2 D. Erhardt, Panzerwerk 894. Spurensuche eines Sohnes im Ostwall, Zell am Main 2010 (ISBN: 978-3-00-033211-5).

3 R. M. Jurga, A. M. Kędryna, Katalog Festungsfront Oder-Warthe Bogen, Kraków 2000.

4 G. Urbanek, Kilka uwag, s. 132-133.

W

obiektu (B1) i jego odporność na ostrzał, lecz w następnej części opisu (s. 19-20) rzucają się w oczy parametry budowli identyczne z zakwestionowanymi już danymi z publikacji Jurgi i Kędryny⁵; jest też spreparowany na potrzeby publikacji fragment strony z ich książki z „próbą rekonstrukcji” obiektu, na co brak wskazania źródła. Sprawa ta co najmniej zdumiewa, tym bardziej, że na dalszych stronach Erhardt odwołuje się do niektórych pozycji z tematyki FFOWB, używając aparatu naukowego. Je-dyny, w zasadzie nieznany dotychczas detal na temat schronu, zawarty jest na s. 36, gdzie podano ob-sadę liczącą 18 żołnierzy.

Na podstawie nielicznych, ale wnoszących sporo do tematu akt, dużo dziś wiadomo na temat wiary-godnego przebiegu budowy ostatnich obiektów odcinka północnego MRU. Interesujące wnioski przy-nosi niepublikowana dotychczas mapa, będąca częścią spuścizny po dr. K. Biskupie, stanowiąca gra-ficzne zobrazowanie stanu robót na terenie FFOWB pod koniec sierpnia 1936 roku⁶. Zaznaczone są na niej gotowe obiekty dawnej Linii Niesłysz Obra ze starą numeracją i dopiero co wznoszone, nowe ciężkie schrony bojowe w odporności B. Z perspektywy dalszych sezonów budowlanych na FFOWB najciekawszy jest przebieg naniesionej ciągłą linią H.K.L.⁷ pomiędzy zespołem obiektów ujętych pod jednym numerem 522⁸, a południowymi rogatkami Brzozowca, gdzie znaleźć się miał kraniec umoc-nień. H.K.L. poprowadzono na tym odcinku głębiej względem jej finalnej wersji, pozostawiając na przedpolu wał przeciwpowodziowy Warty, gdzie póki co brak oznaczenia któregokolwiek ze schro-nów 892-897 (Ryc. 1, wariant „a”). Wniosek z tego taki, że w 1936 roku nie przywiązywano specjal-nej wagi do bezpośredniego zabezpieczenia rzeki przed jej sforsowaniem, by poprzez cofnięcie linii wyzyskać możliwość krycia ogniem linii kolejowej Skwierzyna-Gorzów Wielkopolski.

Wkrótce po sporządzeniu opisanej wyżej mapy, linia H.K.L. przeszła jeszcze jedną korektę na intere-sującym nas terenie. Wskazuje na to kolejna mapa⁹, niestety bez opisu i datacji, gdzie wyznaczona na niej linia fortyfikacji jest opisana jako „projektowana rozbudowa osłonowa Gorzowa Wlkp.” (geplanter Flankenausbau bei Landsberg). Wprawdzie zmieniono jej bieg pod samym Trzebiszewem (Ryc. 1, wa-riant „b”) i wydłużono ją aż do Ciecierzyc powyżej miejscowości Borek, jednak jak wiadomo, osta-tecznie wybrano lokalizację w wale Warty.

Następny materiał przeczący datowaniu Pz.W. 892-897 na lata 1935-36, stanowi memorandum sporzą-dzone przez nie wymienionego z nazwiska podpułkownika ze sztabu gen. Reinharda Gehlena. We frag-mencie pisma dotyczącym rozbudowy FFOWB, znalazła się notatka o wybudowaniu w roku 1935 za-ledwie 5 obiektów w odporności B1¹⁰. Nie były to zatem stanowiska z wału Warty, a powstałe jeszcze w ramach Linii Niesłysz-Obra następujące obiekty:

- B1-Stand 508, MG Stand 510 oraz MG Stand 511, znajdujące się w Mostkach;

- dwa schrony bojowe ujęte pod jedną numeracją 514 w Staropolu.

Co równie ważne, w dokumencie przy wzmiankowaniu prac na FFOWB w następnym, 1936 roku, brak jest informacji o wybudowaniu schronów w odporności B1 (memorandum wymienia za to powsta-nie 13 schronów bojowych, wyłączpowsta-nie w cięższej odporności B¹¹). Dopiero w 1937 roku pojawiły się nowe konstrukcje w odporności B1 - w sumie aż 21 egzemplarzy, bazujących na gotowych, uniwer-salnych szablonach - i wreszcie tę datę można uznać za czas powstania grupy obiektów Pz.W. 892-897.

W innym znanym źródle, zespół schronów w wale Warty pojawia się w kontekście wniosków z wizytacji FFOWB, przeprowadzonej przez oficerów z III i IV Inspekcji Fortecznej pod koniec listopada 1937:

„Na odcinku Trebisch zameldowano inspektorowi, że zamówione wyposażenie wewnętrzne (Innenein-richtungen) nie zostało dostarczone. Dalej zameldowano dowódcy 7 Sztabu Pionierów Fortecznych, że firma Krupp do montażu wyposażenia wewnętrznego, oddelegowała zaledwie jednego montażystę dla

5 Tamże, s. 161.

6 Anlage zu 1.Abt. No 1358/36 g.Kdos,(II) v.28.8.36, 1. Ausfertigung. Tytuł mapy sugeruje, że stanowiła ona załącz-nik do nierozpoznanego dotychczas dokumentu. Jest pozbawiona sygnatury, przy czym założyć można, że jej oryginał znajduje się prawdopodobnie w zbiorach Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg im Breisgau (dalej: BA-MA).

7 Hauptkampflinie, dosłownie: Główna Strefa Walki.

8 Część późniejszej Grupy Warownej „Ludendorff”, jaką w formie ostatecznej tworzył zespół sześciu obiektów.

9 BA-MA, sygn. MSG 2-5187, K-1. Niestety mapa była przerabiana w późniejszym czasie, co też obniża jej war-tość w kontekście niniejszych rozważań - powodem nieścisłości jest zbyt duża ilość piktogramów, jakimi ozna-czono „gotowe”, a w rzeczywistości nigdy nie wybudowane schrony.

10 BA-MA, Entwicklung der deutschen Landesbefestigung in der Zeit 1919-39, sygn. RH 2/3097, Bl. 40.

11 Tamże.

całego Łuku Odry-Warty!”¹². Ta krótka, ale treściwa notatka, pozwala ugruntować ustalenia co do typo-logii pancerzy-osłon stanowisk ogniowych w schronach 892-897 i wykluczyć je z grona „Schartenstan-dów” - zaangażowanie specjalisty z Kruppa musiało się wiązać wyłącznie z elementami technicznymi kopuł, produkowanych przez owe zakłady. Zaproponowany przy okazji kilku publikacji¹³ typ pancerza dla obiektów w wale Warty, a produkowany przez Kruppa, otrzymał kod 61P8 i do tej „układanki”

idealnie pasował cytowany wcześniej dokument z 1944 roku, potwierdzający dowóz 6 sztuk takich osłon ogniowych dla FFOWB¹⁴.

Mając do dyspozycji ustalenia z 2009 roku i zaprezentowane powyżej materiały, wypada spróbować dociec, skąd w książce Dietera Erhardta wziął się tak sprzeczny opis obiektów? Sporą część jej zaj-muje przedruk listów ojca autora, gdzie poza opisem ogólnych warunków bytowych w Pz.W. 894 i cha-rakterystyką niektórych osób z jego personelu, brak jakichkolwiek wspomnień wiążących się z wyglą-dem schronu. Na s. 39 dowiadujemy się o przeszkoleniu ojca autora do obsługi ckm-u 08, jednak wprost od niego nie pochodzi żadna relacja na temat wyglądu stanowiska bojowego, gdzie ów środek ogniowy być może był zamontowany¹⁵. Wydaje się więc, że brak bezpośredniego przekazu starszego z Erhard-tów o obiekcie stanowił wystarczającą przesłankę skłaniającą autora do uzupełnienia wiedzy na ten temat i wobec tego - skorzystania z dostępnego źródła wiedzy na temat obiektów nad Wartą (R. M. Jurga i A. M. Kędryna), powielając lapsusy tam zawarte.

Poza wskazanymi uchybieniami, lektura książki „Panzerwerk 894. Spurensuche eines Sohnes im Ostwall”

wnosi dużo nowego w tematyce umocnień pod Trzebiszewem. W korespondencji Kurta Erhardta wi-doczna jest wprawdzie sekwencja bardzo dobrze znana z innych relacji obrońców linii FFOWB ze stycznia 1945 (spartańskie warunki bytowe w ciasnych izbach załogi, ograniczony dostęp do racji żywnościo-wych i największa chyba determinanta kumulująca negatywne emocje, czyli brak ciepła), to wyróżni-kiem całości jest kalendarium walk na opisywanym odcinku. Na jego podstawie można choćby usta-lić, że w nadwarciańskim odcinku FFOWB doszło do pierwszej styczności Rosjan z umocnieniami.

29 stycznia, pomiędzy 18.00 a 19.00 rozpoczął się ostrzał z karabinów maszynowych schronów pod Trzebiszewem z kierunku Murzynowa (s. 64), a więc ok. godzinę wcześniej względem brawurowego przekroczenia linii przez 44 Bpanc Gw pod Kaławą. Co więcej, pojawiające się wielokrotnie w publi-kacji i przez to raczej rzetelne opisy warunków atmosferycznych w rejonie powyżej Skwierzyny, po-zwalają tym samym podważyć podobnego typu relację spod Kaławy. Tuż przed przełamaniem umoc-nień, Kurt Erhardt wskazuje na panujący pod Trzebiszewem kilkunastostopniowy mróz i gruby na 30 cm płaszcz śniegowy, podczas gdy gen. Michaił Efomowicz Katukow zdając relację z działań ra-dzieckich pod Kaławą, barwnie podaje w swojej książce, że „skorupa lodowa na drogach stopniała i woda błyszczała w kałużach”¹⁶ (niemożliwym jest, aby w odległości zaledwie 30 km poniżej Pz.W. 894, doszło do tak gwałtownej odwilży).

Z punktu widzenia organizacji obrony, interesujące są jeszcze informacje np. o przeszkoleniu żołnie-rzy do obsługi „plecakowego”, polowego miotacza ognia (s. 27), co wskazuje na zamiar rzucenia ich części do boju poza obiektami, czy wzmiankowanie Pz.W. (523) 875 ryglującego skrzyżowanie dróg Skwierzyna-Kostrzyn-Gorzów, jako stanowiska dowodzenia odcinkiem. Szkoda więc, że cały obraz tego nieznanego wycinka historii z końca wojny gmatwa błędne datowanie i takiej samej jakości opis obiektów w wale Warty, lecz nieprędko chyba nadarzy się sposobność ich skorygowania. Niszowy charakter książki Erhardta zdaje się być wskazówką, że prawdopodobnie nigdy nie pojawi się ona w polskiej wersji na miejscowym rynku wydawniczym.

12 BA-MA, Bemerkungen gelegentlich der Besichtigungsreise des Inspekteurs in die Bereiche der Fest. Insp. III und IV vom 22.-27.11.37, In Fest IIo Nr. 2123/37 g.K., Berlin 29.11.1937, sygn. RH 12/5-56, Bl. 178.

13 G. Urbanek, Kilka uwag, s. 133; M. Dudek, J. Sadowski, Panzeratlas 1. Pancerze fortyfikacji niemieckich z lat 1934-41. Atlas pancerzy, Gliwice 2006, s. 74.

14 BA-MA, In Fest Nr 595/44g.K., Zussammenstellung der im Osten eingebauten Fest. Panzer, sygn. 12-20/46, Bl. 3.

15 Zgodnie z kilkoma instrukcjami, środkiem ogniowym dedykowanym pancerzowi 61P8 miał być ciężki kara-bin maszynowy MG 34.

16 M. Katukow, Pancerny grot, Warszawa 1976, s. 387.

Ryc.1. Trzy różne projekty rozbudowy FFOWB w okolicach Trzebiszewa. a) przerys mapy z sierpnia 1936 z zaznaczonym przebiegiem H.K.L.; b) przerys niedatowanej mapy, prawdopodobnie z przełomu

1936/37 (?) z zaznaczonym przebiegiem „projektowanej rozbudowy osłonowej Gorzowa Wlkp.”

i planowanymi stanowiskami; c) grudzień 1937 roku, stan finalny

NIEKTÓRE PROBLEMY OCHRONY DZIEDZICTWA