Julia Kapelańska-Pręgowska, Piotr Sadowski
146
jących w XX i XXI wieku konfliktów zbrojnych o charakterze niemiędzy-narodowym dochodziło do poważnych naruszeń środowiska naturalnego, skażenia wody żywności, a w konsekwencji zagrożenia dla zdrowia i ży- cia ludzi3. Nie dziwi więc, iż temat ten jest w coraz większym stopniu przedmiotem zainteresowania organizacji międzynarodowych i przedsta-wicieli nauki prawa międzynarodowego4. Doświadczenia degradacji śro- dowiska na skutek konfliktów zbrojnych doprowadziły również do przy- jęcia szeregu norm prawa międzynarodowego dotyczących prób ograni-czenia i eliminacji niektórych rodzajów uzbrojenia5 oraz standardów w zakresie ochrony środowiska w związku z działaniami prowadzonymi przez wojsko, m.in. przez NATO/OTAN6. Słusznie bowiem zauważa
3 Zob. raporty United Nations Environmental Program (UNEP): ‘Côte d’Ivoire: Conflict Environmental Assessment’ (UNEP, Nairobi, 2015); UNEP, ‘Lebanon: Post-Conflict Environmental Assessment’ (UNEP, Nairobi, 2007), UNEP, Sudan: Post-Post-Conflict Environmental Assessment (UNEP, Nairobi 2007); UNEP, ‘Environmental Assessment of the Gaza Strip following the escalation of hostilities in December 2008 – January 2009’ (UNEP, Nairobi, 2009).
4 Por. m.in. I. Lechtimiakytė, Preservation of Environment in Times of
Non-Interna-tional Armed Conflict. Legal Framework, its Sufficiency and Suggestions, „Jurisprudencija”
2013/2, s. 569-590; C. Thomas, Advancing the Legal Protection of the Environment
in Rela-tion to Armed Conflict: Protocol I’s Threshold of Impermissible Environmental Damage and Alternatives, „Nordic Journal of International Law” 2013/82, s. 83-101; M. N. Schmitt, Green War: An Assessment of the Environmental Law of International Armed Conflict, „Yale
Journal of International Law” 1997/22, Issue 1, s. 1 i n.; R. Rayfuse (red.), War and the
Environment: New Approaches to Protecting the Environment in Relation to Armed Conflict,
Leiden-Boston 2014, passim.
5 O środkach zabronionych w czasie wojny i o zasadach Międzynarodowej Konfe-rencji Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca w: P. Durys, Broń „niechumanitarna”
– nowe wyzwania dla prawa międzynarodowego i praktyki [w:] B. Janusz-Pawletta (red.), Konwencje genewskie 60 lat później... Nowe wyzwania dla międzynarodowego prawa huma-nitarnego konfliktów zbrojnych, Warszawa 2010, s. 109-111 oraz J. Barcik, T. Srogosz, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2007, s. 517-521.
6 Szerzej: NATO/OTAN, Environment – NATO’s stake, http://www.nato.int/cps/en/ natohq/topics_91048.htmx [ostatni dostęp: 20.2.2017]. Zob. także NATO Wales Summit Declaration (2014), para 110: „Key environmental and resource constraints, including health
risks, climate change, water scarcity, and increasing energy needs will further shape the future security environment in areas of concern to NATO and have the potential to significantly affect NATO planning and operations”.
Środowisko naturalne w sytuacji konfliktu…
M. Marcinko, że „nie wszystkie działania zbrojne, zmierzające do wyrza- dzenia szkody nieprzyjacielowi są prawnie dopuszczalne, nawet gdy są wykonywane przez siły zbrojne i ich członków i niezależnie od tego, czy chodzi o konflikt międzynarodowy, czy wewnętrzny”7. Z uwagi na to, powodowanie zniszczeń w środowisku naturalnym jest obecnie rzadko celową metodą prowadzenia działań zbrojnych, choć np. taktyka „spalonej ziemi” – znana już od starożytności – i polegająca m.in. na niszczeniu zbiorów i pól uprawnych, wykorzystywana była jeszcze w czasie II wojny światowej8. Problemem, z którym z kolei spotkać się można w sytuacji niemal każdego konfliktu (nawet w sytuacji legalnych środków prowadze- nia działań zbrojnych) są tzw. straty uboczne/pośrednie w środowisku naturalnym (ang. environmental collateral damage). Oceniając tego rodzaju straty spowodowane atakami bombowymi prowadzonymi przez wojska NATO (od marca do czerwca 1999 r.) w trakcie kampanii na terytorium byłej Jugosławii, powołany do tego celu przez Międzynarodowy Trybunał Karny ds Zbrodni w Byłej Jugosławii (MTKJ) specjalny Komitet potwierdził, iż „(…) nawet gdy atakuje się cele o bezsprzecznie wojskowym charakterze, należy unikać nadmiernych i długotrwałych szkód dla infrastruktury eko- nomicznej i środowiska naturalnego, które z kolei mogą mieć negatywne skutki dla ludności cywilnej”9. Komitet uznał ponadto, iż „trudno jest ocenić relatywną wartość mającej zostać osiągniętej korzyści wojskowej i szkody dla środowiska naturalnego, a stosowanie zasady proporcjonalności jest łatwiejsze w teorii niż w praktyce”10. Powyższe stwierdzenie odnosi się do jednego z istotniejszych dylematów międzynarodowego prawa humani-tarnego, który zostanie rozwinięty w dalszej części artykułu.
7 M. Marcinko, Konwencje genewskie a akty terroryzmu wojennego [w:] B. Janusz-Pawletta (red.), op. cit., s. 95.
8 M.in. z rozkazu Józefa Stalina w trakcie ucieczki ludności cywilnej przed armią III Rzeszy, która realizowała Plan Barbarossa.
9 ICTY, Final Report to the Prosecutor by the Committee Established to Review the NATO Bombing Campaign Against the Federal Republic of Yugoslavia, (June 13, 2000), par. 18; http://www.icty.org/en/press/final-report-prosecutor-committee-established-re-view-nato-bombing-campaign-against-federal [ostatni dostęp: 15.3.2017].
Julia Kapelańska-Pręgowska, Piotr Sadowski
148
Zasadniczym celem niniejszego opracowania jest przegląd instru-mentów prawnomiędzynarodowych i zaprezentowanie podstaw ochrony środowiska naturalnego w sytuacji konfliktu zbrojnego. Szczegółowo omó- wione zostaną m.in. prace Komisji Prawa Międzynarodowego i raporty Specjalnej Sprawozdawczyni M. Jacobsson. Ponadto zarysowany zostanie problem odpowiedzialności państw i jednostek w związku ze szkodami środowiskowymi spowodowanymi działaniami zbrojnymi. Analiza tytuło- wego zagadnienia wymagać będzie przyjrzenia się relacjom różnych reżimów prawnych i znaczeniu środowiska na poszczególnych etapach kon- fliktu zbrojnego (przed – zapobieganie, w trakcie – ochrona, po – odpowie- dzialność i odbudowa).
Wybrany przez nas temat wpisuje się w obserwowaną od pewnego czasu tendencję polegającą na holistycznym spojrzeniu na człowieka i środowisko. Współzależność między stanem środowiska naturalnego a dobrostanem człowieka i możliwością korzystania przez niego ze swoich praw jest oczywista i coraz częściej podkreślana – nie tylko przez aktywistów, społeczeństwo obywatelskie, organizacje międzynarodowe i ich organy11, lecz również w nauce prawa krajowego, unijnego i międzynarodowego12.
11 Por. wykaz najważniejszych inicjatyw dotyczących środowiska naturalnego, podjętych przez ONZ - B. G. Ramcharan, United Nations Protection of Humanity and
Its Habitat. A New International Law of Security and Protection, Leiden/Boston 2016,
s. 154-162. Por także Uwagi Ogólne nr 15 „Prawo do wody (art. 11 i 12 MPPGSiK)” Komi-tetu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych OZN, E/C.12/2002/11, 20.01.2003, par. 2. Komitet uznał, że prawo do wody gwarantowane w art. 11 i 12 MPPGSiK zawiera w sobie zobowiązanie państw do powstrzymania się od „nielegalnego uszczuplania zapasów albo zanieczyszczania wody, będącego skutkiem np. użycia lub testowania broni”. Z kolei Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości zauważył, iż „środowisko nie jest tworem abstrakcyjnym i reprezentuje żyjącą przestrzeń, jakość życia i zdrowia istot ludz-kich, włącznie z nienarodzonymi pokoleniami” (Opinia doradcza w sprawie legalności użycia lub groźby użycia broni jądrowej, ICJ Reports 1996, 226, 241, par. 29).
12 Zob. m.in.: D. Shelton, Human Rights, Environmental Rights, and the Right to
the Environment, „Stanford Journal of International Law” 1991/28, s. 103-117; A. Boyle,
The Role of InternationalHuman Rights Law in the Protection of the Environment [w:] A. Boyle, M. Anderson (red.), Human Rights Approaches to Environmental Protection, s. 49-57; A. Grear, L. J. Kotze (red.), Research Handbook on Human Rights and the
Environ-ment, Elgar Publishing 2015, passim; K. Hulme, International Environmental Law and Human Rights [w:] S. Sheeran, N. Rodley (red.), Routledge Handbook of International Human Rights Law, Routledge Publishing 2013.
Środowisko naturalne w sytuacji konfliktu…
Choć w kontekście praw człowieka o relacji tej mówi się najczęściej w odniesieniu do prawa do czystego i zdrowego środowiska (będącego pra- wem solidarnościowym, czyli prawem III generacji)13, istotniejszy jest fakt bezpośredniego wpływu stanu środowiska na korzystanie z wielu praw I i II generacji14. Takie ujęcie otwiera problemy środowiskowe na mechanizmy proceduralne dostępne w ramach międzynarodowych systemów praw czło- wieka i pozwala do pewnego stopnia na „obejście” problemu braku skutecz- nych metod egzekwowania praw III generacji.
OCHRONA ŚRODOWISKA NATURALNEGO W MIęDZYNARODOWYM PRAWIE HUMANITARNYM
1. Ochrona ogólna
Międzynarodowe prawo humanitarne (dalej: MPH) jest rzecz jasna podstawowym reżimem prawnym, od którego należy rozpocząć analizę zagadnienia ochrony środowiska w czasie konfliktu zbrojnego. Środowisko korzysta z ogólnej ochrony, którą objęte są obiekty cywilne, choć jako takie nie zostało expressis verbis zdefiniowane15. W konsekwencji powszechnie uznaje się, że inne ogólne zasady MPH również będą miały do niego zastosowanie. Wśród nich wymienia się przede wszystkim reguły dotyczące ochrony mienia strony przeciwnej przed nieuzasadnionym zniszcze-
13 Prawo do czystego i zdrowego środowiska ujęte zostało expressis verbis w niektórych traktatach praw człowieka: Afrykańskiej Karcie Praw Człowieka i Ludów w art. 24, Między-narodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych w art. 12, Europejskiej Karcie Społecznej z 1961 r. w art. 11, Protokole z San Salvador do Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka w art. 11, Konwencji o Prawach Dziecka w art. 24 ust. 2 lit. C.
14 Podkreślał to m.in. Sędzia Christopher Weeramantry w opinii odrębnej do orze-czenia MTS w sprawie Projektu Gabčíkovo-Nagymaros (Węgry v. Słowacja), 1997 I.C.J. 6, par. 91 opinii - „protection of the environment in international law is a sine qua non for
numerous human rights such as the right to health and the right to life itself”.
15 Taki pogląd prezentuje większość doktryny, choć zdarzają się również opinie wskazujące na pewne kontrowersje w tym zakresie – zob. C. Droege, M-T.Tougas, The
Protection of the Natural Environment in Armed Conflict – Existing Rules and Need for Further Legal Protection (w:) R. Rayfuse (red.), op. cit., s. 13-29.
Julia Kapelańska-Pręgowska, Piotr Sadowski
150
niem (ang: wanton destruction), zakaz grabieży, reguły dotyczące ochrony obiektów niezbędnych do przetrwania ludności cywilnej i zasady regulu- jące użycie broni w czasie konfliktu zbrojnego16. Z zasad ogólnych wynika zatem, iż ochrona jest aktualna dopóty, dopóki środowisko nie zostanie uznane za cel wojskowy17. W związku z tym, że pojęcie „środowiska naturalnego” jest definiowane szeroko i odnosi się zarówno do biosfery (fauny i flory)18, klimatu, hydrosfery, litosfery, atmosfery i przestrzeni kosmicznej19, sytuację gdy staje się ono celem wojskowym ilustruje np. atak na fragment lasu tropikalnego, w którym ukryte zostały bazy wojskowe. Jednak zgodnie z wcześniej poczynionym spostrzeżeniem, środowisko uznawane jest z reguły za cel cywilny, który musi być chroniony nie tylko przed bezpośrednim atakiem, lecz również przed stratami ubocznymi20
Oznacza to, że podstawowe zasady regulujące prowadzenie działań wojennych, tj.: rozróżnienia21, proporcjonalności22 i podejmowania nie-
16 J-M. Henckaerts, D. Constantin, Protection of the Natural Environment (w:) A. Clapham, P. Gaeta, T. Haeck, A. Priddy (red.), The Oxford Handbook of International
Law in Armed Conflict, Oxford: OUP 2014, s. 471-478.
17 Zob. art. 52(2) I Protokołu dodatkowego do Konwencji genewskich.
18 Por. komentarz do art. 55 I Protokołu dodatkowego do Konwencji genewskich w: Y. Sandoz, C. Swinarski, B. Zimmermann (red.), Commentary on the Additional Protocols (ICRC, Geneva, 1987) par. 2126
19 Zob. art. II Konwencji o zakazie używania technicznych środków oddziaływania na środowisko w celach militarnych lub jakichkolwiek innych celach wrogich z 18 maja 1977 r. (dalej: ENMOD), Dz.U. z 1978 r., nr 31, poz. 132, załącznik.
20 W odniesieniu do drugiej ze wspomnianych sytuacji Erik T. Jensen proponuje stosowanie pojęcia „passive environmental warfare” - Idem, The International Law of
Environmental Warfare: Active and Passive Damage During Armed Conflict, „Vanderbilt
Journal of Transnational Law” 2005/38, s. 145.
21 Szerzej na ten temat w: C. Droege, M-T. Tougas, The Protection of the Natural
Environment in Armed Conflict – Existing Rules and Need for Further Legal Protection (w:)
R. Rayfuse (red.), op. cit., s. 17-19.
22 Aktualność zasady proporcjonalności w odniesieniu do środowiska potwierdził MTS w opinii doradczej w sprawie legalności użycia lub groźby użycia broni jądrowej: „States must take environmental considerations into account when assessing what is
neces-sary and proportionate in the pursuit of legitimate military objectives. Respect for the environ-ment is one of the eleenviron-ments that go into assessing whether an action is in conformity with the principles of proportionality”.
Środowisko naturalne w sytuacji konfliktu…
zbędnych środków ostrożności (ang. precaution)23 muszą być przestrze- gane przez strony konfliktu.
Już we wprowadzeniu do niniejszego artykułu zasygnalizowane zostało, iż zasada proporcjonalności ma szczególne znacznie w sytuacji, gdy zniszczenie lub zaatakowanie obiektu wojskowego będzie prawdo-podobnie niosło ze sobą negatywne skutki dla środowiska naturalnego (np. wysadzenie budynku w którym przechowywane są substancje chemiczne oznaczało będzie przedostanie się ich do gleby i wody). W ta- kiej sytuacji kładzie się coraz częściej nacisk na potrzebę przeprowadze- nia uprzedniej oceny skutków ekologicznych (środowiskowych), która powinna uwzględnić m.in. rodzaj broni i amunicji, która ma zostać użyta do przeprowadzenia ataku24. Należy w tym miejscu postawić pytanie, do jakiego stopnia ocena taka będzie (albo powinna być) precyzyjna. Jej wia- rygodność będzie bowiem uzależniona nie tylko od analizy działań wła- snych lecz również innych okoliczności, co może wymagać specjalistycznej i dokładnej wiedzy np. na temat rodzaju i ilości składowanych chemikaliów, rozłożenia wód gruntowych, etc. Ponadto w literaturze przedmiotu wskazu- je się na możliwe trudności w ocenie i możliwości przewidzenia skutków, które mogą ujawnić się po dłuższym czasie, albo które mają bardziej skomplikowany i pośredni charakter25.
23 Zasada ta wymaga od osób planujących atak lub podejmujących decyzję o ataku, aby dopełniły staranności przy kwalifikowaniu celów jako wojskowe lub cywilne oraz ocenianiu jego skutków (zob. art. 57(2)(a)(i) I Protokołu dodatkowego do Konwencji genewskich oraz zasadę 16 Studium Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża (MKCK) nt. zwyczajowego międzynarodowego prawa humanitarnego.
24 Zob. Joint NATO Doctrine for Environmental Protection During NATO Led Military Activities (STANAG 7141, Edition 6, 15.05.2014) oraz Environmental Manage-ment System in NATO Military Activities (STANAG 2583, Edition 2, 03.05.2017). Wspo-mniana doktryna zakłada planowanie środowiskowe, zarządzanie ryzykiem środowi-skowym i szkolenie w tym zakresie. Wymienione działania uznane zostały za postawę do minimalizowania skutków działań wojsk NATO przed, w trakcie i po zakończeniu misji.
25 C. Droege, M-T.Tougas, op. cit., s. 21. Problem ten doskonale ilustruje sytuacja Parku Narodowego Virunga w Demokratycznej Republice Konga - szerzej na ten temat: B. Sjöstedt, The Role of Multilateral Environmental Agreements in Armed Conflict: ‘Green
-keeping’ in Virunga Park. Applying the UNESCO World Heritage Convention in the Armed Conflict of the Democratic Republic of the Congo (w:) R. Rayfuse (red.), op. cit., s. 180-184.
Julia Kapelańska-Pręgowska, Piotr Sadowski
152
Antycypując późniejsze rozważania na temat norm traktatowego i zwyczajowego międzynarodowego prawa humanitarnego, które wprost odnoszą się do środowiska naturalnego warto w tym miejscu dodać, że proporcjonalność nie oznacza znalezienia matematycznie rozumianej rów- nowagi między ważonymi interesami i celami. Nie powinna być mechanicz- nie rozumiana w ten sposób, że im większa korzyść wojskowa, tym większe stratyuboczne są dopuszczalne. Zasada proporcjonalności powinna działać na korzyść środowiska w sytuacji, gdy spodziewany atak na cel wojskowy (nawet gdyby miał przynieść konkretną i bezpośrednią korzyść wojskową) miałby spowodować nadmierną szkodę w środowisku naturalnym. Wskazuje się nawet, że zakaz nadmiernej straty ubocznej dla środowiska (ang.
prohibition on excessive collateral damage to the enviroment) może być
uznawany obecnie za normę zwyczajową26.
2. Ochrona szczególna
Poza ochroną ogólną międzynarodowe prawo humanitarne przewiduje również ochronę środowiska w przepisach szczególnych. Pierwsze regulacje tego rodzaju przyjęte zostały w latach 60. XX wieku, po czym następował powolny rozwój regulacji w tym zakresie27.
żadna z czterech konwencji genewskich z 1949 r. o ochronie ofiar wojny, stanowiących podstawowe instrumenty prawne MPH, nie wspomina o środowisku naturalnym jako przedmiocie ochrony w trakcie działań zbrojnych. Tę ewidentną lukę wypełniły dopiero postanowienia I Proto- kołu dodatkowego do konwencji genewskich dotyczącego ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych z 8 czerwca 1977 r. (dalej: I Protokół albo I PD)28.
26 Zob. Zasada 43 Studium MKCK. Zob. także E. V. Koppe, Use of nuclear weapons
and protection of the environment during international armed conflict (w:) G. Nystuen,
S. Casey-Maslen, A. Golden Bersagel (red.), Nuclear Weapons under International Law, Cambridge: CUP 2014, s. 260-261.
27 Specjalna Sprawozdawczyni M. Jacobsson wyodrębnia trzy etapy tego procesu - Idem, Protection of the Environment in relation to armed conflicts, Report of ILC 2011 UN Doc A/66/10, Annex E, s. 351.
Środowisko naturalne w sytuacji konfliktu…
W Artykule 35 (Zasady podstawowe) I Protokołu zabrania „stosowania metod i środków prowadzenia wojny, których celem jest wywoływanie rozległych, długotrwałych i poważnych szkód w środowisku naturalnym lub po których można oczekiwać, że takie szkody wywołają (podkr. J. K-P.)”. Ponadto w art. 55 (Ochrona środowiska naturalnego) przewiduje, iż „Podczas działań wojennych należy troszczyć się o ochronę środowiska naturalnego przed szkodami rozległymi, długotrwałymi i poważnymi. Ochrona obejmuje zakaz stosowania metod lub środków walki, które zmierzają albo które mogą zmierzać do wywołania takich szkód w środowisku naturalnym i przez to zagrozić zdrowiu lub przetrwaniu ludności (podkr. J. K-P.)” Ataki przeciwko środowisku naturalnemu z tytułu represaliów są również zabronione (ust. 2 art. 55).
Już prima facie widać, iż pojęcia którymi posługuje się I Protokół są nieprecyzyjne i nieostre. W szczególności chodzi o trzy kryteria („rozległa”, „długotrwała” i „poważna”) charakteryzujące szkodę środowiskową, od których uzależniona jest legalność stosowanych metod i środków prowa- dzenia wojny. Pojęcia te nie tylko nie zostały zdefiniowane w samym Protokole, nie zostały rozwinięte również w oficjalnych travaux
prepara-tories. Jedynie w czasie negocjacji niektórzy z delegatów wskazywali, że
sformułowanie „długotrwałe” interpretują jako odnoszące się do okresu mierzonego w dekadach, niemniej żadne oficjalne stanowisko nie zostało w tym zakresie przyjęte29. Nie ma natomiast wątpliwości, że wymienione w art. 35 I PD kryteria muszą wystąpić łącznie30, co oznacza, że wymagany próg szkód dla środowiska ustalony został bardzo wysoko. W literaturze przedmiotu określa się nawet go jako „ekobójstwo” (ang. ecocide)31. W naszej ocenie interpretacja omawianych kryteriów ma fundamentalne znacznie, bowiem powyżej ustalonego progu nie będą miały zastosowania ogólne reguły MPH, czyli zasada konieczności, proporcjonalności i rozróżnienia.
29 Zob. C. Thomas, op. cit., s. 88.
30 Zob. UNEP, Protecting the Environment During Armed Conflict. An Inventory and
Analysis of International Law, Nairobi 2009, s. 11.
31 Zob. Raport MKCK „Strengthening legal protection for victims of armed conflicts”, 31IC/11/5.1.1, Geneva 10.2011, s. 15. Raport przygotowany został na potrzeby 31 Między-narodowej Konferencji Komitetu Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca.
Julia Kapelańska-Pręgowska, Piotr Sadowski
154
Oznacza to, że nawet w sytuacji bardzo znaczącej korzyści atak wojskowej na cel wojskowy jest zakazany, bowiem zakaz ten ma charakter absolutny32.
Mimo słabości analizowanych postanowień Protokołu, jego istot- nym walorem jest to, że obejmuje nie tylko sytuacje celowego atakowania środowiska, lecz także szkód ubocznych (ang. collateral damage), bowiem wymaga przewidywania możliwych szkód wywołanych nawet legalnie prowadzonymi działaniami zbrojnymi. Na przykład, jeżeli wojsko atakuje pozycje nieprzyjaciela, które znajdują się w pobliżu fabryki produku- jącej toksyczne chemikalia albo elektrowni atomowej, „można ocze- kiwać”, że wykorzystanie broni której rażenie ma charakter niepre-cyzyjny, doprowadzi do „rozległych, poważnych i długotrwałych szkód w środowisku naturalnym”.
Niestety w związku z tym, że I Protokół dodatkowy odnosi się jedynie do konfliktów międzynarodowych, jego praktyczne zastosowanie jest ograniczone. Postanowienia II Protokołu dodatkowego (dalej: II PD) nie zawierają analogicznych postanowień dotyczących ochrony środowiska33. Jedynym przepisem, który mógłby zostać wykorzystany do ochrony środowiska jest art. 14 II PD, który przewiduje ochronę dóbr niezbędnych dla przetrwania ludności cywilnej. Stanowi on, iż „Zabrania się stosowania wobec ludności cywilnej głodu jako środka walki. Z tego powodu zabronione jest atakowanie, niszczenie, zabieranie lub czynienie niezdatnymi do użytku dóbr niezbędnych dla przetrwania ludności cywilnej, takich jak zapasy żywności, obszary rolnicze, które ją wytwarzają, zbiory, bydło, urządzenia dostarczające wody do picia i jej zapasy oraz urządzenia nawadniające”. Jego zakres jest jednak ograniczony do obszarów rolniczych, nie obejmuje np. lasów i innych terenów zielonych, a przede wszystkim źródeł wody per se (jezior, rzek, wód podziemnych, etc). Ochroną objęte są jedynie zapasy wody oraz infrastruktura dostarczająca wodę ludności i na potrzeby rolnictwa.
Pamiętając o tym, że zdecydowana większość konfliktów mających miejsce w ostatnich dziesięcioleciach ma charakter wewnętrzny, istotne
32 Por. interpretacja zasady 45 zwyczajowego MPH przez MKCK - https://ihl-data-bases.icrc.org/customary-ihl/eng/docs/v1_rul_rule45 [ostatni dostęp: 02.03.2017].
Środowisko naturalne w sytuacji konfliktu…
znaczenie mają opracowane przez MKCK „Zasady międzynarodowego prawa humanitarnego posiadające charakter norm zwyczajowych (2005)” (dalej: Studium MKCK), które mogą odnosić się zarówno do konfliktów międzynarodowych, jak i niemiędzynarodowych34. Należy jednak dodać, że nie oznacza to całkowitego automatyzmu i – jak to zostało zaznaczone przez MKCK – w odniesieniu do niektórych zasad nie ma pewności, czy obejmują również konflikty niemiędzynarodowe35.
Zgodnie z zasadą 43 (Ogólne zasady dotyczące prowadzenia działań zbrojnych mają zastosowanie w stosunku do środowiska naturalnego):
1. Zabronione jest atakowanie jakiegokolwiek składnika środowiska naturalnego, chyba że stanowi cel wojskowy.
2. Zabronione jest niszczenie jakiegokolwiek składnika środowiska naturalnego, chyba że wymaga tego w sposób kategoryczny
konie-czność wojskowa.
3. Zabronione jest rozpoczynanie ataku przeciwko celowi wojskowemu, co do którego można przypuszczać, że wywoła
niezamierzone straty w środowisku naturalnym, których rozmiary byłyby nadmierne [podkr. J. K-P.] w stosunku do oczekiwanej konkretnej i bezpośredniej korzyści wojskowej.
Kolejna zasada (nr 44) przewiduje, iż metody i środki prowadzenia działań zbrojnych powinny być stosowane z uwzględnieniem potrzeby ochrony i zachowania środowiska naturalnego. W czasie prowadzenia działań zbrojnych należy przedsięwziąć wszystkie praktycznie możliwe środki ostrożności w celu uniknięcia, a przynajmniej sprowadzenia do