KÓZ MLECZNYCH NALEŻĄCYCH DO RÓŻNYCH
GRUP WIeKoWYcH
*SEXUAL AND MATERNAL BEHAVIOUR OF DAIRY GOATS
BeLoNG to DIFFeReNt AGe GRoUPs
Katedra Genetyki i Ogólnej Hodowli Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Department of Genetics and Animal Breeding, Wrocław University of Environmental and Life Science
Celem pracy była analiza behawioru seksualnego kóz w zależności od ich wieku. Analizą ob-jęto 70 samic rasy białej uszlachetnionej oraz barwnej uszlachetnionej podzielonych na trzy grupy wiekowe: 1,5–2 lata (pierwiastki), 3–4 lata, 5 lat i powyżejoraz dwa samce rasy burskiej. W okresie badań, tj. od sierpnia do września stwierdzono, że więcej skoków wykonywał samiec dominują-cy, jednak większość z nich nie była zakończona ejakulacją. Samiec o niższej pozycji w hierar-chii stada wykonał tych skoków mniej, ale były one bardziej efektywne. Różnice wystąpiły także w czasie trwania wspięć – w przypadku samca dominującego były one krótsze. W zachowaniach kóz z poszczególnych grup wystąpiły zasadnicze różnice. Pierwiastki były bardziej bojaźliwe i wolniej nawiązywały kontakt z samcem, natomiast kozy starsze dawały się pokryć szybciej, a nawet w pewnych momentach inicjatywa kojarzenia była z ich strony. Stwierdzono istotne różni-ce w liczbie oddanych skoków w poszczególnych grupach: najwięróżni-cej ich przypadało na kozy młode (pierwiastki), najmniej w grupie kóz najstarszych. Podobny układ dotyczył również czasu trwania poszczególnych skoków. Zaobserwowano także różnice w długości trwania ciąży: najkrótsza ciąża trwała 124 dni, a najdłuższa 172 dni. I tutaj stwierdzono różnice pomiędzy grupami – w przypadku najmłodszych kóz ciąża średnio trwała 150 dni, w drugiej grupie 145 dni, a w trzeciej 141 dni. Pierwiastki urodziły tylko po jednym młodym, natomiast w grupach kóz starszych przeważały porody bliźniacze.
SŁOWA KLUCZOWE: kozy, behawior seksualny, behawior macierzyński, hierarchia
Do cytowania – For citation: Kamińska J., Zatoń-Dobrowolska M.., 2008. Behawior seksualny i macierzyński kóz mlecznych należących do różnych grup wiekowych. Zesz. Nauk. UP Wroc., Biol. Hod. Zwierz., LVII, 567, 119–130.
WSTęP
Na behavior seksualny kózwpływa wiele czynników, warunkując sukces rozrodczy danego zwierzęcia. Przykładowo: przebieg sezonu rozrodczego uzależniony jest głów-nie od warunków środowiskowych, a zwłaszcza od długości dnia świetlnego (Kopański 1985, Baran i Udała 1997, Udała i Błaszczyk 1999). Obecność lub brak kozła w strefie utrzymywania samic jest czynnikiem, który modyfikuje zapoczątkowanie i trwanie pod-niecenia płciowego (Kopański 1985, Kunowska 2002). Wprowadzenie kozła do stada wpływa także na pojawienie się owulacji u kóz, co może w pewnym zakresie regulo-wać okres reprodukcyjny (Alvarez i wsp. 2003, Avdi i wsp. 2004). U kóz status samicy w stadziejest w małym stopniuzależny od wieku i może ulegać zmianie z roku na rok. Lepszym wskaźnikiem pozycji kozy w hierarchii stada jest długość rogów w momencie zakończenia 1 roku oraz masa ciała w kolejnym roku (Fournier i Festa-Bianchet 1995). Côté i Festa-Bianchet (2001) stwierdzili, że pozycja w hierarchii oraz wiek kozy mają wpływ na liczbę młodych.
Na sprawność rozrodczą kozłów, m.in. liczbę wspięć zakończonych ejakulacją, ma wpływ doświadczenie samca w kontaktach z samicą (Imwalle i Katz 2004). Duże zna-czenie odgrywa obecność kilku samców w stadzie, które mogą konkurować o samice. Obserwacja przez samca współzawodnictwa innych samców nie ma istotnego wpływu na jego sprawność seksualną, natomiast udział w takim współzawodnictwie zdecydowanie ją obniża (Price i wsp. 2001).Stymulacja obecnością samicy oraz możliwość kontaktu węchowego i wzrokowego inaczej oddziałuje na kozły, inaczej na tryki – kozły wykazują w takiej sytuacji większą aktywność. Nie stwierdzono natomiast istotnych różnic pomię-dzy nimi w liczbie kojarzeń, jednak kozły wykazywały więcej wspięć przypadających na 1 kojarzenie oraz więcej oddanych skoków pustych, niezakończonych ejakulacją (Price i wsp. 1998). Billings i Katz (1999) stwierdzili większą częstotliwość zachowań seksual-nych samic prowadzących do zbliżenia z samcem w przypadku, gdy kontakt i dostęp do samca był ograniczony, niż gdy kozioł przebywał cały czas na wybiegu z samicami.
Z behawiorem seksualnym związane są odruchy macierzyńskie zwierząt i ich zacho-wania w obliczu zbliżającego się porodu. Przed porodem aktywność matek ogranicza się do stania, kopania, pochrząkiwania, lizania sobie karku, uderzania nogą o ziemię. Im bli-żej porodu, tym wszystkie te zachowania nasilały się (Ramírez i wsp. 1995, 1998). Istotną rolę w tworzeniu więzi między matką i koźlęciem odgrywa kontakt głosowy (Dwyer i wsp. 1998).
Celem pracy było wykazanie różnorodności zachowań seksualnych, jakie występują u kóz podczas stanówki, z uwzględnieniem ich wieku oraz behawioru płciowego kozłów, które zajmowały różną pozycję społeczną w stadzie. Podczas porodów celem badania była obserwacja matek i występowania u nich instynktu macierzyńskiego w zależności od przynależności do danej grupy wiekowej.
MATERIAŁ I METODY
Badania były przeprowadzone w stadzie kóz ras: biała uszlachetniona, barwna uszla-chetniona oraz mieszańców międzyrasowych, które składało się z 72 osobników, w tym 70 kóz oraz 2 kozłów. Do obserwacji wybrano grupę 35 kóz oraz oba kozły. Samce prze-bywały z samicami przez cały okres obserwacji. Obserwowane samice zostały podzielo-ne na trzy grupy ze względu na wiek i kolejną laktację.
Pierwszą grupę stanowiły 3 kozy pierwiastki – tyle było ich w stadzie. W skład dru-giej grupy wchodziło 17 kóz, które były w drudru-giej lub trzeciej laktacji. Trzecia grupa złożona z 15 osobników to kozy najstarsze. Najmłodsza koza w tej grupie była w czwar-tej laktacji. Wybrane kozy zostały oznaczone poprzez założenie im obroży o kolejnych numerach w kolorach charakterystycznych dla danej grupy. Dla każdej samicy założono kartę, w której odnotowywano wyniki obserwacji.
Kozły były rasy mięsnej burskiej w wieku trzech i czterech lat. Różniły się między sobą wiekiem,budową ciała, długością brody i rozpiętością rogów.
Obserwacje prowadzono w czasie 1 cyklu reprodukcyjnego: w sierpniu i we wrześniu 2004 r. podczas okresu stanówki oraz od stycznia do marca 2005 r. podczas wykotów. W czasie trwania stanówki obserwacje były w ciągu dnia w następujących godzinach: 1) od 5 do 7 przed pierwszym dojem, 2) od 10 do 12.30 podczas pierwszego pasienia, 3) po południu od 14 do 16 przed drugim dojem, 4) od 19 do 21 podczas wieczornego wypasu (zaraz po drugim doju). Badania prowadzone przed dojem odbywały się w za-grodzie, gdzie kozy przebywały od wiosny do wczesnej zimy. Natomiast obserwacje pod-czas wypasu odbywały się na przestrzeni 14 hektarów, w skład których wchodziły łąki o różnym składzie runi, użytki zielone, sad oraz zadrzewione tereny nadrzeczne.
Ponieważ kozły zostały dołączone do stada tuż przed okresem stanówki, ze względu na ich późny zakup, na początku badań została prowadzona także obserwacja aklimaty-zacji kozłów w nowych dla nich warunkach.
Podczas stanówki obserwacje obejmowały zachowanie się kóz i kozłów. Analizą ob-jęte zostały następujące cechy: wystąpienie charakterystycznych zachowań płciowych, liczba oddanych skoków, liczba skoków pustych i z ejakulacją, czas trwania skoków.
W czasie stanówki zapisane zostały wszystkie oddane skoki i czas trwania każdego z nich. Czas trwania skoku mierzony był stoperem, od momentu wspięcia się kozła na kozę do chwili zeskoku. W niektórych dniach dodatkowo kręcony był film, dzięki które-mu możliwa była weryfikacja zmierzonego i zapisanego wcześniej skoku. Skoki rozróż-nione zostały na: puste i zakończone ejakulacją. Za skoki zakończone ejakulacją uzna-wano te, przy których wystąpiło charakterystyczne pchnięcie ejakulacyjne połączone z „dobiciem”.
Podczas okresu wykotów obserwacje dotyczyły: sprawdzenia długości ciąży, czasu trwania porodu z uwzględnieniem liczby młodych w miocie i zaistniałych trudności pod-czas porodu, z uwzględnieniem przynależności kóz do określonej grupy wiekowej.
W celu sprawdzenia zależności zachodzących pomiędzy mierzonymi parametrami przeprowadzona została analiza wariancji za pomocą pakietu statystycznego SAS.
WYNIKI I DYSKUSJA
W związku z wprowadzeniem do stada nowych kozłów, którym był potrzebny czas na adaptację, stanówka odbywała się dopiero w połowie września. Nasilony okres stanówki rozpoczął się 6 września i trwał dwa tygodnie do 19 września. Przesunięcie okresu krycia i jego nasilenie znalazło swoje odbicie w wykotach, które również były nasilone i skumu-lowane w okresie dwóch tygodni od 17 do 30 stycznia (w ciągu jednego dnia przeciętnie kociło się 10 kóz). Późniejsze porody były już pojedyncze i trwały do 10 marca. W tym okresie z badanej grupy wykociło się 60% kóz, a z całego stada 74%.
Na początku sierpnia kozły nie interesowały się stadem, trzymały się razem, odstając od reszty kóz w odległości dwóch – trzech metrów. Z czasem zaadaptowały się całko-wicie, stały się odważne i próbowały kierować stadem. Kozły ustaliły sobie własną hie-rarchię – silniejszy, młodszy samiec był dominującym osobnikiem i miał pierwszeństwo w wyborze oraz kryciu kóz. O zjawisku kształtowania się dominacji wśród samców do-noszą m.in. Tomkins i Bryant (1972), którzy zjawisko to opisują wśród tryków: jednemu z nich podporządkowały się pozostałe na cały okres stanówki, przy czym osobnik domi-nujący cechował się największą sylwetką. Po miesięcznej aklimatyzacji kozłów zaobser-wowano ich narastające zainteresowanie kozami. Kozły najpierw ostrożnie podchodziły do kóz, ale wraz z rosnącym u nich podnieceniem wywołanym rują i zachowaniem się kóz – zaczęły je obskakiwać. Gdy u kóz nasilały się objawy rui, kozły produkowały coraz więcej feromonów i nasilał się ich specyficzny, intensywny „migdałowy” zapach, który działał stymulująco i pobudzająco na resztę samic. Kozły podchodziły do kóz, wąchały i piły ich mocz, wyszukując w ten sposób kozy w odpowiedniej do krycia fazie rui.
Kozły wykazywały bardzo szeroki wachlarz zachowań związanych ze stanówką: „porykiwania”, tupanie przednią nogą, „śmianie się”, spryskiwanie sobie pyska wła-snym moczem, skubanie kóz po szyi i grzbiecie, łapanie za ogon, wąchanie lub lizanie okolic dróg rodnych oraz obskakiwanie samic. Młodszy silniejszy kozioł dominował w stadzie i nie dopuszczał drugiego kozła do krycia. Starszy samiec krył tylko wtedy, gdy dominanta nie było w pobliżu albo gdy tego nie widział. Młodszy kozioł oddał większą liczbę skoków podczas stanówki, lecz w większości były to skoki puste. Starszy kozioł miał na swoim koncie mniejszą liczbę skoków, lecz prawie każdy jego skok kończył się ejakulacją. Tomkins i Bryant (1972), prowadząc podobne obserwacje u owiec,stwierdzili, że pomimo wystąpienia silnej hierarchii nie stwierdzono między trykami istotnych różnic w liczbie pokrytych maciorek, w liczbie podejść do sztuk w rui oraz dokonanych sko-ków ogółem i w przeliczeniuna jedną bekającą się owcę. Istotne różnice zaszły jedynie w stosunku liczby wspięć do liczby pokryć. Najwyższą liczbę wspięć i najwyższy sto-sunek liczby wspięć do pokryć wykazał jeden z trzech kryjących tryków; nie był to jednak osobnik dominujący. W przypadku koni żyjących w tabunach, w skład których wchodzą: klacze z przychówkiem, ogier dominujący i ogiery podporządkowane, zaob-serwowano, iż ogier haremowy kryje większość klaczy ze swojej grupy. Wyłączność krycia przez ogiera – przewodnika jest w większości respektowana przez ogiery pod-porządkowane, jednak kontrola genetyczna pochodzenia wykazała, że nie zawsze ogier dominujący był ojcem wszystkich źrebiąt ze swojej grupy. Wśród przebadanych koni w USA, w grupie zawierającej więcej niż jednego ogiera, 49% kopulacji odbywały ogiery
dominujące, 42% podporządkowane, a 9% ogiery z innych grup. Stwierdzono, że w hare-mach z kilkoma ogierami samce podporządkowane są ojcami ok. 25% źrebiąt (Górecka i Jezierski 2002).
Aktywność płciowa kozłów była najwyższa w godzinach: między 11 a 15 oraz 19 a 21. Najwyższa aktywność płciowa u tryków występuje o świcie, gdy są dopuszczane do owiec. Następnie maleje, osiągając najniższy stopień w południe, i znowu powoli wzrasta do godziny 19.00. Natomiast liczba podejść, wspięć i pokryć w okresie stanówki z każdym dniem maleje. Liczbę poszczególnych skoków oraz czas ich trwania dla każde-go samca przedstawiają wykresy 1 i 2. Samce w badanym stadzie w okresie stanówki do-konywały dziennie: kozioł I 2,27–11,36 skoków, natomiast kozioł II 1,34–6,71 skoków. Liczba skoków zależała od liczby kóz w rui w danym dniu, natomiast średnia dzienna ilość skoków na jedną kozę wyniosła 8,65. Jak podają Nowicki i Zwolińska-Bartczak (1983), tryki przebywające 9 godzin dziennie w stadzie maciorek w okresie stanówki dokonują 1,8–25 skoków, zależnie od liczby bekających się owiec w danym dniu; na jedną maciorkę dokonują średnio 4,2 skoku. Natomiast kozioł może wykonać 10 i więcej skoków na jedną kozę, w celu jej skutecznego pokrycia. Czas trwania jednego skoku to przeciętnie 3,58 sek. (2,86–4,71)izależy od rodzaju skoku oraz od osobnika, który go wykonuje. Długość skoków pustych, jak i zakończonych ejakulacją różniła się między sobą u obydwu kozłów.
Wykres 1. Średnia liczba skoków oddana przez kozły Pict. 1. Mean number of mounts for each male
Jak wynika z badań Price i wsp. (1998), kozły wykonują znacznie więcej skoków pustych niż tych zakończonych ejakulacją. Tryki i kozły różniły się istotnie pod wzglę-dem liczby oddanych skoków pustych (kozły 11,1, tryki 5,8), natomiast liczba skoków zakończonych ejakulacją była podobna. Istotny wpływ na liczbę ejakulacji ma
stymu-lacja płciowa oraz poziom doświadczenia danego samca (Price i wsp. 2001). Najmniej ejakulacji stwierdzono u kozłów bezpośrednio konkurujących o samicę (3,75), natomiast najwięcej u samców obserwujących zmagania innych kozłów (4,61). Nie wystąpiły na-tomiast istotne różnice w skokach bez ejakulacji oraz skokach przypadających na jedną ejakulację.
Wykres 2. Średni czas trwania skoków Pict. 2. Mean mount length
Zachowanie w grupie pierwiastek znacząco różniło się od zachowania samic z po-zostałych grup. Młode kozy nie interesowały się kozłami, nawet uciekały przed nimi, natomiast kozy starsze zaczepiały kozły, starały się przejąć inicjatywę w momencie braku reakcji ze strony samców. Kozy z tych grup chodziły za samcem, mecząc i poruszając szybkoogonem do momentu, aż nie zostały pokryte lub przepędzone przez samca. Kozy najstarsze starały się zwrócić na siebie uwagę kozłów oraz odpychały rywalki. Kozy w drugiej i trzeciej laktacji nie uciekały, ani nie wykazywały inicjatywy w kontaktach z samcami, były raczej bierne i cierpliwie czekały na zainteresowanie ze strony samca.
Dane dotyczące liczby skoków przedstawiono w tab. 1, natomiast wyniki dotyczą-ce czasu trwania skoków zawarte są w tabeli 2. We wszystkich grupach najwiędotyczą-cej od-danych było skoków pustych, jednak największą liczbę tego typu skoków odnotowano w przypadku kóz najmłodszych, zaś najmniejszą w grupie najstarszych samic. Podobne proporcje zaistniały także w przypadku skoków zakończonych ejakulacją. Średnia liczba wszystkich skoków przypadająca na jedną samicę najwyższa była w grupie pierwiastek i wynosiła 10,67, co najprawdopodobniej miało związek z ich specyficznym zachowa-niem w stosunku do kozłów. Liczba skoków w grupie drugiej wyniosła 8,29 skoków.
W grupie trzeciej były kozy najstarsze i mające największe doświadczenie, w związku z czym liczba wszystkich skoków wyniosła 7,13 na jedną samicę i była najmniejsza spo-śród wszystkich grup.
Tabela 1 Table 1 Średnia liczba oddanych skoków na jedną kozę w grupie
Means number of mounts per one goats in group Grupa Group N Skoki puste Empty mount Skoki zakończone ejakulacją Mount with ejaculation
Razem Total n x SD n x SD n x SD I 3 19 6,33 1,53 13 4,33 a 0,58 32 10,67 2,08 II 17 93 5,47 2,72 48 2,82 b 1,13 141 8,29 3,37 III 15 68 4,53 2,39 39 2,60 b 1,35 107 7,13 3,48 Łącznie Total 35 180 5,14 2,51 100 2,86 1,26 280 7,94 3,42
a, b – istotność różnic przy p≤0,005
Tabela 2 Table 2 Charakterystyka czasu trwania skoków z podziałem na rodzaj skoku (sek.)
Mount length with division on mount type Grupa Group Skoki puste Empty mount Skoki zakończone ejakulacją Mount with ejaculation
Razem Total x SD x SD x SD I 3,22 0,90 5,65 A 2,48 4,14 A 0,61 II 2,74 0,89 3,74 B 1,11 3,16 B 0,63 III 2,64 0,65 3,23 B 0,81 2,82 B 0,50 Łącznie Total 2,89 0,81 4,21 1,47 3,54 1,14
A, B – istotność różnic przy p≤0,01
Ważnym czynnikiem, który odgrywa rolę w kontaktach samicy z samcem, wydaje się być pozycja kozy w hierarchii stada. Alvarez i wsp. (2003) stwierdzili, że po wprowa-dzeniu samca do stada 76% kóz wykazało owulację, przy czym wystąpiły istotne różnice pomiędzy grupami kóz o różnym statusie w stadzie. W grupie kóz o niskiej pozycji w hie-rarchii owulowało najmniej samic (73%), natomiast najwięcej wykazało owulację w gru-pie o wysokiej pozycji w hierarchii stada (81,8%). Różny był też okres czasu, po jakim występowała owulacja od momentu wprowadzenia samca. Najszybciej owulowały sami-ce o wysokiej i średniej pozycji w stadzie, natomiast kozy z niską pozycją wykazywały ruję najpóźniej. U samic o wysokiej pozycji w hierarchii krótszy był też okres potrzebny
do przyjęcia przez nie samca do pierwszej kopulacji. Autorzy w swoich badaniach stwier-dzili również wyraźną zależność między wiekiem kozy a jej pozycją w stadzie.
Wśród pierwiastek liczba skoków pustych przypadających na jedną kozę była naj-większa i wyniosła aż 6,33, natomiast średnia liczba skoków zakończonych ejakulacją to 4,33. Średnia liczba skoków przypadająca na jedną kozę w grupie II wyniosła 5,47 w przypadku skoków pustych oraz 2,82 dla skoków zakończonych ejakulacją. Wśród najstarszych kóz średnia liczba skoków pustych oraz z ejakulacją przypadających na jed-ną samicę liczyła odpowiednio 4,53 i 2,6. Średnia liczba skoków wszystkich oddanych na jedną kozę w całej badanej grupie wyniosła 7,94, natomiast średnia liczba skoków zakończonych ejakulacją to 2,86, a średnia liczba skoków pustych – 5,14. Statystycznie istotne różnice stwierdzono pomiędzy grupami pod względem skoków zakończonych ejakulacją.
Oprócz liczby oddane skoki różniły się między sobą także czasem trwania. W gru-pie I średnia długość wszystkich oddanych skoków wynosiła 4,14 sek. Skoki puste były najkrótsze i trwały średnio 3,22 sek. Czas trwania skoków zakończonych ejaku-lacją liczył średnio 5,65 sek. Długości skoków w II grupie nie różniły się aż tak bar-dzo jak u pierwiastek. Średnia długość wszystkich oddanych skoków wyniosła 3,16 sek., skoki puste trwały 2,79 sek., a skoki ze zdeponowaniem nasienia – 3,80 sek. W grupie najstarszych samic czas oddanych skoków średnio liczył 2,82 sek. Czas pustych skoków był zbliżony do czasu pustych skoków oddanych w grupie drugiej i wynosił 2,62 sek., a długość skoków z ejakulacją – 3,16 sek. Różnice wysoko istotne stwierdzono w przypadku długości trwania wszystkich oddanych skoków oraz skoków z ejakulacją pomiędzy grupą pierwszą a pozostałymi dwoma grupami.
Jak wynika z zaprezentowanych danych, im starsze kozy, tym kozły oddały mniej skoków zarówno pustych, jak i z ejakulacją oraz zmniejszał się czas trwania poszcze-gólnych skoków. Najdłuższe skoki były oddane przez kozły w grupie pierwiastek, skoki średniej długości były w grupie drugiej, a najkrótsze w ostatniej – trzeciej grupie. Naj-dłuższe skoki zakończone ejakulacją stwierdzono w przypadku pierwiastek, natomiast u kóz starszych i najstarszych czas tych skoków był porównywalny.
Obserwacje wykotu kóz odbywały się od 20 stycznia do 4 marca. Wyniki cza-su trwania ciąży oraz liczby młodych w miocie przedstawia tabela 3. Średnia długość ciąży u kóz wynosi 150 dni, z wahaniami od 140 do 160 dni (Nowicki i wsp. 1999). W przedstawionych badaniach najkrótsza ciąża trwała 124 dni, a najdłuższa 172 dni. Średnia długość ciąży u wszystkich zwierząt wynosiła 144 dni. W przypadku najmłod-szych kóz ciąża średnio trwała 150 dni, w drugiej grupie 145 dni, a w trzeciej 141 dni. Porody były łatwe i szybkie – trwały przeciętnie od 20 do 35 minut. Rzadko trwały dłu-żej, np. wtedy gdy rodziły się trojaczki. W całym stadzie liczącym 70 kóz tylko trzy kozy rodziły z udzieleniem pomocy przez człowieka. Było to związane ze złym ułoże-niem płodu (najczęściej – podwinięta noga). Pierwiastki rodziły po jednym młodym i we wszystkich trzech przypadkach nie interesowały się swoim potomstwem. Starsze kozy rodziły bliźnięta, tylko jedna koza z trzeciej grupy urodziła trojaczki. Wszystkie kozy z tych dwóch grup akceptowały swoje potomstwo po porodzie i opiekowały się nim. Ana-liza danych wykazała wysoko istotne różnice w liczbie młodych urodzonych przez kozy. Côté i Festa-Bianchet (2001) w swoich badaniach stwierdzili, że liczebność miotu jest
uzależniona od wieku samicy. Liczba młodych wzrasta jednocześnie z wiekiem matki do 9 lat, a następnie spada. Jest to też w dużej mierze związane z pozycją zajmowaną przez matkę w hierarchii stada i wyraża się wysoką dodatnią korelacją między tymi dwoma cechami.
Tabela 3 Table 3 Długość ciąży (dni) i liczba młodych w miocie w poszczególnych grupach kóz
Gastation length (days) and number of kids in litter Grupa Group Długość ciąży Gastation length Liczba urodzonych koźląt Number of birth kids Średnia liczba młodych w miocie Means number of kids in litter x Min. Max. I 150,33 137 172 3 1,00 B II 145,12 130 169 34 2,00 A III 140,93 124 168 31 2,06 A Łącznie Total 143,77 124 172 68 1,94
A, B – istotność różnic przy p≤0,01
Kozy, podobnie jak inne zwierzęta gospodarskie, w okresie zbliżającego się porodu szukają odosobnienia. W swoich badaniach Ramirez i wsp. (1995) stwierdzili, że więk-szość kóz izolowała się od stada na dłużej niż 1 godz. przed porodem, pozostałe próbo-wały odizolować się na 30 – 60 min przed porodem.
Aktywność matek nie różniła się ze względu na typ ciąży (pojedyncza czy bliźniacza). Większość z nich rodziła raczej w miejscach zlokalizowanych przy ścianie bądź w rogu budynku niż na środku czy na zewnątrz. U kóz z podwójną ciążą szybciej powiększało się wymię w porównaniu do kóz z ciążą pojedynczą. Zwiotczenie więzadeł macicy i ich za-padnięcie, obrzęk sromu, z którego wypływa śluz oraz znaczne powiększenie wymienia, w którym jest siara – to objawy zbliżającego się porodu. Jednak mimo tych wszystkich objawów poród nie zawsze następował w ciągu kilku (nawet kilkunastu) godzin. Kozy