Chociaż teoretycznie w kartografii turystycznej mogą być stosowane wszystkie metody i techniki prezentacji kartograficznej, w rzeczywistości przy tworzeniu map turystycznych wykorzystuje się mniej środków przekazu graficznego niż w kartografii tematycznej. Tym samym kartografia turystyczna jest bliższa karto-grafii topograficznej.
Zdaniem Robinsona: „Mapa jest kompozycją wizualną i jej zaplanowanie jest podobne, jak pisanie artykułu”9 (Robinson 1952: 55). Chociaż w dalszej części swojej książki autor ten stwierdza, że „… przy projektowaniu mapy kartograf nie ma takiej samej swobody wyboru, jak artysta, czy człowiek zajmujący się projek-towaniem ogłoszeń…”10 (Robinson 1952: 65), niektóre współczesne mapy tury-styczne zaprzeczają tej tezie (ryc. 7, 8).
Badania przeprowadzone przez Pearce i Blacka (1984) dowiodły, że jednym z głównych zagadnień w kartografii turystycznej jest właściwy dobór znaków.
Według Markowskiej (1973: 70–71) znaki na mapach turystycznych można po-dzielić na trzy główne grupy: (1) znaki przedstawiające walory krajoznawcze, (2)
9 Ang. „A map is a visual composition and its planning is like that of a written paper”. Teza ta została rozwinięta w książce Podstawy kartografii (Robinson i in. 1988: 396).
10 Ang. „... the cartographer does not have the same freedom of choice in his designing of a map as does the artist or advertising layout man…”.
znaki obrazujące zagospodarowanie turystyczne, (3) inne znaki. W pierwszej grupie można wyróżnić znaki przedstawiające elementy przyrodnicze (przyrody ożywionej i nieożywionej) oraz dotyczące elementów historyczno-kulturalnych (historyczne, zabytki architektury, zbiory dzieł sztuki). Drugą grupę tworzą: baza noclegowa, baza żywieniowa, inne punkty usługowe i turystyczne szlaki
komuni-Ryc. 7. Fragment planu Pragi (Czechy) z 1993 r.
Źródło: Praha v noci, skala 1:10 000, Kartogafie Praha, Praha, 1993.
kacyjne. Do trzeciej grupy należą obiekty nie wchodzące bezpośrednio w zakres zagospodarowania turystycznego. Cytowana autorka twierdzi, że przy propono-waniu znaków należy uwzględniać następujące zasady (Markowska 1973: 72):
• znaki powinny nawiązywać formą do obiektów, które mają przedstawiać,
• znaki powinny być proste i czytelne (łatwe w percepcji),
Ryc. 7. Fragment mapy turystycznej Afganistanu z 1965/1966 r.
Źródło: Afghanistan, skala 1:3 000 000, Da Afghanistan Kartugrafi Muassasah, Kabul.
• znaki przedstawiające elementy należące do danej grupy klasyfikacyjnej po-winny mieć co najmniej jeden wspólny element graficzny.
Trzeba ponadto dążyć do tego, aby mapy turystyczne należące do tej samej serii miały jednakową skalę oraz zawierały takie same znaki i miały w ten sam sposób konstruowaną legendę.
Jak już wcześniej wspomniano, współczesna turystyka jest zjawiskiem o za-sięgu ogólnoświatowym i turyści odwiedzający dany obszar wywodzą się często z różnych kultur, dlatego szczególnie ważnym zagadnieniem jest standaryzacja znaków kartograficznych. Według Ratajskiego (1973b: 74) przy dążeniu do stan-daryzacji znaków na mapach turystycznych można napotkać problemy wynikają-ce z:
• konfrontacji znaków turystycznych z ogólnymi systemami znaków kartogra-ficznych,
• lokalnych – w zakresie metod prezentacji kartograficznej – tradycji i przyzwy-czajeń,
• szybkiego rozwoju międzynarodowego ruchu turystycznego, a tym samym konieczności opracowania map zrozumiałych dla różnych grup turystów za-granicznych,
• zasad semiotyki i charakteru procesów percepcyjnych.
Zdaniem cytowanego autora znaki stosowane na mapach turystycznych moż-na podzielić moż-na (Ratajski 1973b: 76):
• powierzchniowe, reprezentujące obszary zainteresowania turystów i treści uzupełniające, które mogą w rzeczywistości występować w sposób ciągły lub wyspowy, np. parki narodowe, duże rezerwaty,
• liniowe, które dotyczą szlaków i treści występujących liniowo, np. szlaki tu-rystyczne,
• punktowe dla małych obiektów turystycznych oraz tej części treści uzupeł-niającej, która jest rozmieszczona punktowo, np. hotele, miejsca widokowe.
Na ogół na mapach turystycznych stosowane są wszystkie wymienione przez Ratajskiego znaki jednocześnie. Spośród nich szczególne znaczenie mają znaki punktowe, które coraz częściej są przedstawiane w postaci znaków obrazkowych (piktogramów), ponieważ są one z powodzeniem wykorzystywane w różnych urządzeniach i usługach turystycznych (np. w katalogach hotelowych, folderach i ulotkach, na tablicach informacyjnych przy szlakach turystycznych, szosach itp.). Problemowi znaków obrazkowych – który jest ważnym krokiem w dąże-niach do standaryzacji znaków na mapach turystycznych – dużo uwagi poświęcają Gerber i in. (1990: 102), których zdaniem przy kartograficznym przedstawianiu walorów i urządzeń turystycznych powinno się w jak największym stopniu korzy-stać ze znaków opracowywanych komputerowo.
Jak twierdzą Forrest i Castner (1985: 14), przytaczając wyniki badań przepro-wadzonych przez Kilkoyne’a, użytkownicy map preferują znaki obrazkowe, gdyż znaki geometryczne nie dają pewności, że zostały dobrze odczytane. Nic więc dziwnego, że już od dłuższego czasu są one powszechnie stosowane zarówno w kartografii turystycznej, jak i podczas oznaczania w terenie atrakcji turystycz-nych, urządzeń zagospodarowania turystycznego itp. Jedną z instytucji
publicz-nych, która od lat z powodzeniem używa znaków obrazkowych na mapach oraz w celu oznaczania obiektów w terenie, jest Federalny Zarząd Parków Narodo-wych w Stanach Zjednoczonych. Chociaż znaki stosowane przez U.S. National Park Service są znane wielu turystom i nie sprawiają większych trudności w od-czytywaniu, MacEachren (1995: 317–318), powołując się na badania Johnsona dotyczące ich percepcji na wydawanych przez tę instytucję mapach, zwraca uwagę na fakt, że niekiedy na tyle mało różnią się one między sobą, iż odbiorcy map mylą np. znak „latarnia morska” ze znakiem „stacja benzynowa”.
Jak podaje Ratajski, przy opracowywaniu znaków do map turystycznych szczególnie ważne jest przestrzeganie zasady izomorfizmu. Dotyczy to zarów-no izomorfizmu postaci, jak i merytorycznego11. Należy ponadto dążyć, aby była uwzględniana zasada operatywności znaków, która oznacza możliwość łącze-nia znaków i ich elementów w celu uzyskałącze-nia rozbudowanej treści informacyj-nej znaku oraz w celu uzyskania jak największej oszczędności miejsca na ma-pie. Przede wszystkim należy przyjąć taki kształt przewodni znaku, aby łączenie znaków spełniało wymogi estetyki i miało sens logiczny. Trzon znaku powinien tworzyć rdzeń (morfem główny), to znaczy postać znaku, która, zachowując ten sam sens semantyczny, mogłaby być powtarzana w różnych kombinacjach ry-sunkowych. Rdzeń znaku powinien być wzbogacony o afiks (morfem poboczny), pod którym to terminem należy rozumieć element graficzny znaku uzupełniający jego morfem główny oraz nadający mu dodatkową treść znaczeniową (ryc. 9).
W zależności od położenia afiksu w stosunku do znaku przewodniego można mu umownie przypisać odpowiednie znaczenie (może on być w górę od rdzenia, w dół itd.) (Ratajski 1973b: 77–78).
Ważnym elementem każdej mapy jest legenda. Chociaż wspomniani Ostrow-ski i OstrowOstrow-ski (1975: 10) twierdzili, że użytkownik dobrze opracowanej mapy może korzystać z niej, nie zapoznając się z legendą, na ogół mapy turystyczne mają legendy. Są one niekiedy bardzo rozbudowane i mogą mieć więcej znaków niż mapy topograficzne. Dotyczy to zwłaszcza map wielko- i średnioskalowych wydawanych dla turystów uprawiających turystykę pieszą, na których poza znaka-mi zaczerpniętyznaka-mi z podkładowej mapy topograficznej są znaki stricte turystyczne (dotyczące np. atrakcji kulturowych zagospodarowania turystycznego itp.).
Zgodnie z klasyfikacją przyjętą przez Żyszkowską i in. (2012: 23–25) w kar-tografii turystycznej można stosować różne rodzaje legend (ryc. 10). Niektóre z przyjętych w kartografii legend są rzadko stosowane w kartografii turystycznej, co nie oznacza, że nie są one używane na mapach tematycznych przedstawiają-cych np. stan zagospodarowania turystycznego (kategorie C, E i F na ryc. 10).
11 Izomorfizm postaci zakłada, że podstawową zasadą powinno być, aby najwyższemu hierarchicznie stopniowi odpowiadały znaki najprostsze w formie oraz najbardziej abstrakcyjne. Im niższy stopień hierarchiczny, tym znak jest bardziej złożony w rysunku i zbliża się do postaci znaku obrazkowego.
Wielka różnorodność faktów kategorii najniższej będzie reprezentowana przez znaki przypomina-jące postać obserwowaną w rzeczywistości, a więc wykluczającą niepewność odczytania. Z kolei izomorfizm merytoryczny oznacza, że różnym grupom faktów powinny odpowiadać grupy znaków różniące się między sobą wyraźnie dostrzegalnym, różnym kształtem (lub kolorem) przewodnim (Ratajski 1973b:77).
Ryc. 9. Rozwiązania graficzne związane z zastosowaniem zasady operatywności w znakach punktowych obrazkowych używanych współcześnie na mapach turystycznych w skali 1:25 000 (OS 25K) wydawanych w Wielkiej Brytanii
Objaśnienia: A – przykład wykorzystania w znaku kombinowanym (środkowym) innych znaków, B – wykorzystanie jako afiksów kształtu oraz koloru, C – wykorzystanie jako afiksu koloru
Źródło: opracowano na podstawie http://www.ordnancesurvey.co.uk/docs/legends/25k-raster-le-gend.pdf (dostęp: 30.10.2014).
Ryc. 10. Przykłady różnych legend możliwych do zastosowania na mapach turystycznych Objaśnienia: A – słownik, B – układ prostokątów, C – skala, D – zestaw figur, E – wykres, F – macierz Uwaga: znaki przedstawiające kościół, cerkiew i synagogę, znaki punktowe oznaczające rezerwaty ro-ślinne, zwierzęce i przyrody nieożywionej oraz znak hotelu zostały użyczone przez A. Ciołkosz-Styk.
Źródło: opracowanie własne.
Jednak niewątpliwie najczęściej stosowanymi rozwiązaniami w legendach na ma-pach turystycznych są legendy-słowniki oraz legendy-układ prostokątów (katego-rie A i B na ryc. 10).
Oczywiście problemów metodycznych, istotnych z punktu widzenia kartogra-fii turystycznej, jest znacznie więcej. Wśród ważniejszych należy wymienić kwe-stię umieszczania napisów na mapie, sprawy związane z kolorystyką mapy, zakres dołączonych do treści kartograficznej dodatkowych informacji itp. Jednak wydaje się, że to, co wyżej napisano, jest szczególnie istotne wśród wielu problemów natury metodycznej.
Podsumowanie
Mapa – traktowana jako system znaków-ideogramów (Ratajski 1973b) – jest jed-nym z głównych sposobów przekazu nie tylko w turystyce, ale i w wielu innych dziedzinach życia społecznego. W przypadku turystyki rola mapy jest szczególnie istotna, gdyż nie tylko ułatwia, ale niekiedy wręcz umożliwia jej uprawianie.
Istotnym problemem jest to, że ta sama mapa często służy turystom wywodzą-cym się z różnych kręgów kulturowych i posługująwywodzą-cym się różnymi językami, jak również wykazującym różne doświadczenia w posługiwaniu się mapami i planami.
Warte podkreślenia jest też to, że nierzadko mapy powstają bez konsultacji ze specjalistami w zakresie turystyki, przez co często są przeładowane treścią, nie zawierają aktualnych informacji itp., co z kolei sprawia, że są mało użyteczne dla turystów. Mimo dużej złożoności wiele map turystycznych nie spełnia swojego głównego celu, to znaczy nie są one w stanie dostarczyć odpowiednich informacji o rozmieszczeniu zjawisk ważnych z punktu widzenia turystyki, a także – zwłasz-cza wtedy, gdy nie mają podanej skali i orientacji – o zachodzących między nimi relacjach przestrzennych.
Innym problemem jest to, że wiele opracowań kartograficznych (czy może quasi-kartograficznych) nie uwzględnia zaleceń teorii i praktyki kartografii. Do-tyczy to szczególnie map zamieszczanych w wydawnictwach promocyjnych, na ulotkach itp., które częściej pełnią funkcję ozdobników graficznych niż map lub planów w ścisłym znaczeniu. Jednym z powodów takiego stanu rzeczy jest fakt, że bardzo często są one sporządzane przez zawodowych grafików lub osoby zaj-mujące się grafiką komputerową, a nie kartografów.
Literatura
Belbin J.A., 1996, Gestalt theory applied to cartographic text, [w:] C.H. Wood, C.P. Keller (red.), Cartographic design: theoretical and practical perspectives, John Wiley & Sons, Chi-chester–New York–Brisbane–Toronto–Singapore, s. 253–269.
Carvalho G.A., Moura A.C.M., 2008, Aplicação das teorias Gestalte e semiologia grafica como si-stemas de leitura de apoio à cartografia temática, Anais do II Simpósio Brasileiro de Ciências
Geodésicas e Tecnologias da Geoinformação, CTG/UFPE, 8–11 de septembro 2008, Recife (http://www.ufpe.br/cgtg/SIMGEOII_CD; dostęp: 20.07.2014).
Eckert M., 1908, On the nature of maps and map logic, Bulletin of the American Geographical Society, 40, 6: 344–351.
Forest D., Castner H.W., 1985, The design and perception of point symbols for touristic maps, The Cartographic Journal, 22, 1: 11–19.
Gerber R., Burden P., Stanton G., 1990, Development of public information symbols for tourism and recreational mapping, The Cartographic Journal, 27: 92–103.
Grabler F., Agrawala M., Sumner R.W., Pauly M., 2008, Automatic generation of tourist maps, ACM Transactions on Graphics (TOG) – Proceedings of ACM SIGGRAPH, 27, 3 (Au-gust), 100, 100:1–100:11 (http://vis.berkeley.edu/papers/tmaps/tmaps-SIG08.pdf;
dostęp 26.07.2014).
Kałamucki K., 2003, Analiza zakresu treści map turystycznych w różnych skalach, [w:]
Kartografia w turystyce – turystyka w kartografii, XXIX Ogólnopolska Konferencja Karto-graficzna – Kraków 2003, Materiały Ogólnopolskich Konferencji Kartograficznych, 24:
11–16.
Kaprowski W., 1973, Potrzeba opracowania map turystycznych na podkładzie mapy topo-graficznej, [w:] Problemy kartografii turystycznej. Kraków 2–4.X.1970 r., Materiały Ogól-nopolskich Konferencji Kartograficznych, PTG – Komisja Kartograficzna/Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Kraków–Warszawa, t. 2: 46–51.
Kukułka M., Gotlib D., 2014, Wpływ zjawiska neokartografii na rozwój serwisów interne-towych udostępniających informacje przestrzenne, Polski Przegląd Kartograficzny, 46, 1:
34–46.
Leszczyńska M., 2003, Rola mapy turystycznej udostępnionej w Internecie w promocji regionu, [w:] Kartografia w turystyce – turystyka w kartografii, XXIX Ogólnopolska Kon-ferencja Kartograficzna – Kraków 2003, Materiały Ogólnopolskich Konferencji Karto-graficznych, 24: 40–43.
Markowska D., 1973, Stan prac nad ujednoliceniem znaków kartograficznych na polskich mapach turystycznych, [w:] Problemy kartografii turystycznej. Kraków 2–4.X.1970 r., Ma-teriały Ogólnopolskich Konferencji Kartograficznych, PTG – Komisja Kartograficzna/
Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Kraków–Warszawa, t. 2:
70–73.
McCleary Jr. G.F., 2009, Confronting the tourist map: divergent purposes and disparate us-ers, Proceedings of the 24th International Cartographic Conference, Santiago de Chile, Chile, 15–21 November 2009 (http://icaci.org/files/documents/ICC_proceedings/ICC2009/
html/nonref/23_3.pdf; dostęp 26.07.2014).
Medyńska-Gulij B., 2003, Wizualizacja treści map turystycznych, [w:] Kartografia w tury-styce – turystyka w kartografii, XXIX Ogólnopolska Konferencja Kartograficzna – Kraków 2003, Materiały Ogólnopolskich Konferencji Kartograficznych, 24: 95–98.
Medyńska-Gulij B., 2007a, Pragmatyczne podstawy kompilowania kartograficznego, Uniwersy-tet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Seria Geografia, 75, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Medyńska-Gulij B., 2007b, Legenda i zasady gestaltyzmu w graficznym projektowaniu tre-ści mapy, Polski Przegląd Kartograficzny, 39, 2: 137–145.
Medyńska-Gulij B., 2012, Kartografia i geowizualizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-szawa.
MacEachren A.M., 1995, How maps work: representation, visualization, and design, The Guil-ford Press, New York–London.
Ostrowski W., 2008, Semiotyczne podstawy projektowania map topograficznych na przykładzie prezentacji zabudowy, Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regional-nych, Warszawa.
Ostrowski J., Ostrowski W., 1975, Zakres treści i rozwiązania graficzne turystycznych pla-nów miast, Polski Przegląd Kartograficzny, 7, 1: 7–13.
Pawlak W., 2000, Problemy i zagrożenia współczesnej kartografii, [w:] W. Pawlak (red.), Złożoność, modelowanie, technologia. Główne problem współczesnej kartografii 2000, Uniwer-sytet Wrocławski, Pracownia Atlasu Dolnego Śląska i Zakład Kartografii, Wrocław, s.
99–116.
Pearce P.L., Black N., 1984, Dimensions of national park maps: a psychological evaluation, Cartography, 13, 3: 189–203.
Ratajski L., 1973a, Metodyka kartografii społeczno-ekonomicznej, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa.
Ratajski L., 1973b, Problematyka międzynarodowej unifikacji znaków kartograficznych i jej zastosowanie do map turystycznych, [w:] Problemy kartografii turystycznej. Kraków 2–4.X.1970 r., Materiały Ogólnopolskich Konferencji Kartograficznych, PTG – Komisja Kartograficzna/Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Kraków–
Warszawa, t. 2: 74–78.
Robinson A.H., 1952, The look of maps. An examination of cartographic design, The University of Wisconsin Press, Madison, wydanie 3, 1985.
Robinson A., Sale R., Morrison J., 1988, Podstawy kartografii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Roszczewska M., Zalewski W., 2003, Mapa topograficzna jako podkład map turystycznych, [w:] Kartografia w turystyce – turystyka w kartografii, XXIX Ogólnopolska Konferencja Kartograficzna – Kraków 2003, Materiały Ogólnopolskich Konferencji Kartograficz-nych, 24: 17–27.
Sorrows M.E., Hirtle S.C., 1999, The nature of landmarks for real and electronic spaces, [w:] Ch. Fraksa, D.M. Mark (red.), Spatial information theory, cognitive and computational foundations of Geographic Information Science, International Conference COSIT’99, Stade, Germany, August 25–29, 1999, Proceedings, Lecture Notes in Computer Science 1661, Springer-Verlag, Berlin–Heidelberg–New York, s. 37–50.
Trafas K., 2003, Typy i rodzaje map turystycznych, [w:] Kartografia w turystyce – turystyka w kartografii, XXIX Ogólnopolska Konferencja Kartograficzna – Kraków 2003, Materiały Ogólnopolskich Konferencji Kartograficznych, 24: 7–10.
Wright J.K., 1942, Map makers are humans: comment on the subjective in maps, Geograph-ical Review, 32, 4: 527–544.
Żyszkowska W., 1993, Złożoność jako właściwość obrazu kartograficznego i jej wpływ na odbiór mapy, Polski Przegląd Kartograficzny, 25, 3: 116–123.
Żyszkowska W., 2000b, Pojęciowa i wizualna złożoność mapy, [w:] W. Pawlak (red.), Zło-żoność, modelowanie, technologia. Główne problem współczesnej kartografii 2000, Uniwersy-tet Wrocławski, Pracownia Atlasu Dolnego Śląska i Zakład Kartografii, Wrocław, s.
151–157.
Żyszkowska W., Spallek W., Borowicz D., 2012, Kartografia tematyczna, Wydawnictwo Na-ukowe PWN, Warszawa.
Summary
Tourist cartography – methodological and methodical problems
The tourist cartography make possible the tourist a general vision of the tourist areas, with the information that will be important for the planning of visit activities and to or-ganize leisure during those visits. The globalization means that the same maps are used by tourist from different continents and different cultures. A lot of them have not geo-graphical experiences and have not map reading skills. On of the most important issue in tourist cartography is a generalization. The generalization, sometimes violent in touristic mapping, cannot mask in any way the information that would be vital to the tourist. The purpose of an article is to establish some specifications and parameters, that allow the design of an appropriate tourist maps for different types of tourism and with different information for users.
Key words: cartography, tourism, map, generalization, signs
Andrzej Kowalczyk Zakład Geografii Turyzmu i Rekreacji Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytet Warszawski e-mail: akowalczyk@uw.edu.pl