Kategorialne znaczenie NOSICIEL STANU

odzwier-ciedlają się różne fazy oddziaływania tendencji kategoryzująco-for-malizującej. W poświadczonym punkcie wyjścia, czyli w najstarszych polskich tekstach pisanych, operuje się głównie częściami mowy. Na poziomie leksykalnym wyodrębniają się zaimki osobowe i dzierżaw-cze 1. osoby, które nie mogą funkcjonować bez nadania im określonej formy. W odniesieniu do zaimków osobowych tą formą jest głównie przypadek. Wnosi on do znaczenia JA znaczenie kategorialne okre-ślonego przypadka, przede wszystkim celownika. Oprócz przypad-ka wykładnikiem znaczenia przypad-kategorialnego staje się też wyrażenie przyimkowe. Zbiór form zaimków dzierżawczych ma inny charakter.

Zaimek dzierżawczy wyróżnia pozycja składniowa: jest określnikiem nadrzędnika grupy imiennej, pozostając z nim w składni zgody.

Tendencje a procesy – przykładowe analizy

115

W największym stopniu oddziaływanie kategoryzacji formalnej związane jest z osobą czasownika: czasownik w funkcji predykatywnej informację o osobie wyraża morfologicznie. Wykładnikiem osoby bywa też czasownik „pusty” znaczeniowo, przede wszystkim być w czasie teraźniejszym.

Kategorialne znaczenie OSOBA (JA) wyrażone jest zatem leksy-kalnie i formalnie:

• zaimkiem osobowym 1. osoby w celowniku (najczęściej), w bierniku i w wyrażeniu przyimkowym,

• zaimkiem dzierżawczym,

• morfologicznie 1. osobą czasownika – w czasie teraźniejszym,

• analitycznie czasownikiem być w czasie teraźniejszym i odpowied-nią dla czasu formą imienną czasownika – np. w czasie przeszłym tzw. imiesłów „elowy” itp.,

• osobową formą czasownika być w orzeczeniu imienno-czasowni-kowym,

• osobową formą czasownika być w orzeczeniu imienno-czasowni-kowym wraz z zaimkiem osobowym 1. osoby w mianowniku.

JA wyrażone zaimkiem osobowym 1. osoby a. Zaimek w celowniku

Celownik wnosi kategorialne znaczenie ‘osoba poddana stanowi od niej niezależnemu’; JA jest bierne:

Biada, biada mnie (BZ Tob 10,4); Bieda mnie, synku moj (Rozm 166); A tego mi żal (AcPosn I 366, Sstp); Błogo mnie (SKJ V 272, Sstp); Już stękam, już mi umrzeci (Skarga umie-rającego 7, Piesni 64); Żal mi Judasza (Rozm 594); Ta mi rzecz barzo niemiła (Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią 91, Pieśni 55); W tobie polubowało mnie (EwZam 300); Toć jest syn mój namilejszy, w ktoremże się mnie dobrze ulubiło (Rozm 367); Examity i postawce tych się mnie nigdy nie chce (Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią 263, Piesni 58); A przetoć mi się widzi podobno (Rozm 586); Tegodla widzić mi się to podobnie (Rozm 28); Gdy mi się chciało jeść, daliście mi pokarmienie (Rozm 491); Ze wszech stron są mi uciśnienia (BZ I Par 21,13);

Mówienie o swoim stanie

116

Usłyszycie mój zamętek, jen mi się zstał w wielki piątek (Posłu-chajcie, bracia miła 3-4 Pieśni 21); Nie wiem, coć mi się stało (Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią 98, Pieśni 55); Pożałuj mię stary młody, boć mi przyszły krwawe gody (Posłuchajcie, bracia miła 5-6, Pieśni 21); Zamęt ciężki dostał się mie ubogiej żenie (Posłuchajcie, bracia miła 9, Pieśni 21); Głowa mi się w koło toczy, z niej chcą wypaść oczy (Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią 370, Pieśni 60).

b. Zaimek w bierniku

Forma biernika kategoryzuje JA jako OBIEKT czyichś oddziały-wań: Lichota stąpania mego ogarnie mnie (PFl 48,5); Miłosierdzie twe niechaj mię ogarnie (MW 67a).

c. Zaimek w wyrażeniu przyimkowym

JA kategoryzowane jest w formie nie przypadka, ale wyrażenia przyimkowego. Proces ten jest rezultatem zmiany perspektywy katego-ryzacyjnej i przejawem odnawiania się semantyki kategorialnej. Wiąże się z kontekstową modyfikacją przestrzennego znaczenia konstrukcji przyimkowej. JA postrzegane jest jako OBIEKT ujmowany przestrzen-nie (lokalizator) za pomocą wyrażeń przyimkowych:

• na + acc., np.: Strach śmierci padł jest na mię (PFl 54,4);

• w(e) + loc., np.: Jest li we mnie ktora złość, ty mię sam zabij (BZ I Reg 20); zerwałaby się we mnie każda żyła (Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią 94, Pieśni 55); Serce moje zamąciło się jest we mnie (PFl 37,10);

• na + loc., np.: Me ciało na mnie wszystko było zeschło (Rozm 821).

Kategoryzacja w formie innego wyrażenia przyimkowego notowana jest sporadycznie. Nie ma – jak w wypadku ujęcia lokalizacyjnego – powtarzających się struktur, związanych z analizowaną treścią, np.:

Lęknąłem się, eż nic po mnie (Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią 90, Pieśni 55).

Tendencje a procesy – przykładowe analizy

117

JA wyrażone zaimkiem dzierżawczym 1. osoby

JA wyrażone zaimkiem dzierżawczym 1. osoby jest określnikiem w grupie imiennej. Nadrzędnik z podrzędnikiem pozostają w składni zgody. Bardzo często zaimek występuje w zdaniu wraz z innym wy-kładnikiem tej samej kategorii semantycznej.

Grupa imienna zajmuje pozycję:

a. podmiotu: Ciężka moja chwila, krwawa godzina (Posłuchaj-cie, bracia miła 11, Pieśni 21); gdy przydzie moja godzina (Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią 320, Pieśni 59); Serce moje zamąciło się jest we mnie (PFl 37,10); Me ciało na mnie wszystko było zeschło (Rozm 821);

b. dopełnienia: Usłyszycie moj zamętek, jen mi się zstał w wiel-ki piątek (Posłuchajcie, bracia miła 3-4, Pieśni 21);

c. orzeczenia: Toć me nawięcsze wesele, gdy mam morzyć żywych wiele (Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią 166, Pieśni 56).

Zaimek dzierżawczy 1. osoby w dopełniaczu jest określnikiem na drugim poziomie podrzędności – określa określnik w grupie imiennej w pozycji podmiotu: Lichota stąpania mego ogarnie mnie (PFl 48,5).

JA wyrażone morfologicznie czasownikiem w formie 1. osoby Wykładnikiem formalnym JA może być czasownik w 1. osobie czasu teraźniejszego, np.:

Mgleję wszytek i bladzieję, straciłem zdrowie i nadzieję (Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią 99, Pieśni 55); [...] bo się barzo jego gniewu boję (Naw 88v).

Mówienie o swoim stanie

118

JA wyrażone w konstrukcji analitycznej

a. JA może być wyrażone analitycznie czasownikiem być i odpowied-nią dla formy gramatycznej postacią imienną czasownika (w czasie przeszłym i trybie warunkowym jest to tzw. imiesłów „elowy”, w czasie przyszłym również bezokolicznik).

W staropolszczyźnie zmiany w zakresie fleksji czasownika związane ze skracaniem form złożonej odmiany czasu przeszłego spowodowały, że w tekstach występują trzy typy konstrukcji:

• konstrukcja w pełni analityczna: Ryczał jeśm ode łkania serca mego (PFl 37,8); Nie będę sie bać tysiąca luda ostąpających mnie (PFl 3,6),

• konstrukcja analityczna ze zredukowanym czasownikiem być: Alem się ciebie lękła (Rozm 106); i stłukłem się, i od tegom niemoc miał (P 1296); Csom miał rany, ty mi dał Piotr a Olbracht (P 72),

• forma analityczna przekształca się w formę morfologiczną (czyli formę fleksyjną): [...] szedłem a płakałem, a łkałem za wiele dni (BZ Neh 1,4); […] lęknąłem się, eż nic po mnie (Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią 90, Piesni 55).

b. Wykładnikiem JA może być czasownik być w 1. osobie jako ele-ment orzeczenia czasownikowo-imiennego: Niemocen jeśm (PFl 6,2); Misereor lutościw jeśm [...], miłosierny jeśm [...] (RXXIV 84, Sstp).

c. JA może być wyrażone w postaci orzeczenia z czasownikiem mo-dalnym i bezokolicznikiem: Uczyniłam się czarna [...], kako mogę cirpieć śmierci syna mego? (Rozm 527);

d. Wykładnikiem JA może być czasownik w konstrukcji werbo-nomi-nalnej, np. z czasownikiem mieć: Misereor lutościw jeśm, miłosier-dzie imam (RXXIV 84, Sstp).

JA wyrażone w jednym zdaniu na dwa różne sposoby

Wykładnikiem JA może być jednocześnie: zaimek osobowy 1. osoby w mianowniku oraz 1. osoba czasownika być w czasie teraźniejszym w orzeczeniu czasownikowo-imiennym. Struktura ta odzwierciedla dwa nakładające się procesy: jeden z nich obejmuje czasownik i prowadzi

Tendencje a procesy – przykładowe analizy

119

do wykształcenia wykładnika gramatycznej kategorii osoby (1. osoba oddana morfologicznie), drugi ma charakter leksykalny i obejmuje za-imek (1. osoba oddana leksykalnie). Zaza-imek, a także potencjalny zaza-imek

„wpisany” w formę czasownika, zawsze jest w formie mianownika: Ja jeśm ubogi i cirpiący (Puł 68, 34).

Dobrze widać różnicę między oboma typami konstrukcji (mianowni-kową i celowni(mianowni-kową), gdy się je zestawi, np. jeśm cirpiący i konstrukcja potencjalna: cirpiąco mi.

Odrębną klasę stanowią konstrukcje, w których łącznie, w jednym zdaniu, mówi się i o osobie, i o jej ciele/części ciała. Nosicielem stanu nazwanego w orzeczeniu czasownikowym jest ciało/część ciała wpro-wadzone w pozycję podmiotu, a JA zwykle – choć nie wyłącznie – ujęte jest jako lokalizator (por. też wyżej). Czasownik przyjmuje formę 3.

osoby (ciało/część ciała to nie JA):

zerwałaby się we mnie każda żyła (Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią 94, Pieśni 55); Serce moje zamąciło się jest we mnie (PFl 37,10); Me ciało na mnie wszystko było zeschło (Rozm 821); Głowa mi się w koło toczy, z niej chcą wypaść oczy (Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią 370, Pieśni 59).