Nominalizacje w pozycji okolicznika

Wprowadzenie nominalizacji w pozycję okolicznika pozwala usto-sunkować względem siebie dwa zdarzenia. Obok kształtowania się

Tendencje a procesy – przykładowe analizy

133

hipotaksy jest to kolejny proces rozbudowywania struktur zdaniowych o treści dodatkowe, nieimplikowane przez nadrzędny czasownik.

Gdy nominalizacja rozwinięta jest o treści ujęte w relacje okolicz-nikowe (czas, przyczyna, cel itd.) lub sama jest elementem tych relacji, jej użycie wymusza wtórne, nieprzestrzenne użycie przyimka, np.: po zapłaceniu pieniędzy, włożyć posagu na polepszenie domu.

Za pomocą nominalizacji w pozycji okolicznika wyraża się różno-rodne relacje, np.:

a. relacje temporalne¹⁰⁵:

jako Tomisław wyrąbił gaj Jarosła<w>owy za krolewa  ko-ronowania na Przedsławi (P 59); iże mie pani ciądzała po pisaniu roka na wielikie roki (PY 737); a oni dale wytrzymali to spokojnie trzy lata po tem przedaniu s tym listem (KS787);

jako wygnaniu młynarzewemu z młyna Zawidowskiego minęły trzy lata i zgorzeniu tego jistego młyna (KA 623); Ale pospólne domnimanie jest, iże po tem cudzie apostoły wezwał <tajemnie i> tajem[n]nie kazał aże do jęcia świętego Jana, a potem jawnie kazał (Rozm 205); O tem, jako apostołowie po tem ucieczeniu miedzy sobą gadali, wieliko żałując tego, iże tako sromotnie uciekli od niego et<c> (Rozm 657); aczby kto chciał o mężo-bojstwo kogo gabać abo głowy pozyskować, tedy to ma czynić do trzech lat, niż wynidą trzy lata od zabicia głowy (Dział 47);

Przed słońca weściem nic proznego nie mowili, modlęcy sie słońcu, aby wezszło (Rozm 182);

b. relacje przyczynowo-skutkowe:

iż M〈ś〉cigniewowym zaję〈cim〉 owiec[e] nie ma pani Broszka szkody dwu gr〈z〉ywien (P 345); Takosta oba wieliką radość i wielikie wiesiele mi<a>ła, weselęcy się narodzenia takiego błogosławionego dzieciątka (Rozm 10); moim zaszczyceniem nie będzie w czystości urażona (Rozm 57); Ustawiamy też, aczby niekomu dawszy winę, aczkoli przed nas ji pozwano abo naszego starostę, a tego to nie chciano przypuścić ku oczyścieniu swej niewinności przed nas abo naszego starostę, a ten to dla 

105 Pod względem formalnym konstrukcje lokalizujące w czasie różnią się od pozo-stałych tym, że mają prawie wyłącznie postać wyrażeń przyimkowych. Przyimek w sekundarnej funkcji jest wykładnikiem relacji czasowej.

Nominalizacje

134

tego nieprzypuszczenia zabieżałby, przeto aby zabieżanie abo sjechanie takie jemu na sromotę nie obrocono, ustawiamy (Dział 60); a potym jestli był bit dla łajania złych słow, pan nie ma dać służby służącemu (OrtMac 66v); Przyszłam k tobie, abych sie weseliła twemu ucieszeniu (Rozm 52); A gdy przez kogole jęt będzie, na łaszcze naszej ma być a miedzy jimaczmi jego a przyjacielmi jętego nijena prze jego jęcie ma się wstrysnąć mirziączka (Sul 60); a takoż jego święta głowa cirpiała mękę od trudnego koronowania tarnowego, od bicia tych trudnych lask i od policzkowania rozmaitego (Rozm 832); a z tegoć {to}

widzenia jest{ci} on był barzo wiesioł (KGn 2v);

c. relacje przyzwolenia (tzw. przyczyna niedostateczna)¹⁰⁶: iż jego wolą siedział na jego wolwarce mimo [[obesłanie]] obsy-łanie (P 327); Przeto o takie odrzucenie tako ustawiamy, kiedy kto by świadecstwo wiodł, a temu by to odrzucano świadecstwo klątwą, tedy ten, komu się to zstanie, kromie obrażenia swej  rzeczy może jinsze swiadki wieść, acz je ma (Dział 23); Paknięli kto tego czasu, ktorego sędzie siedzą na prawie, k temu mieścu, na ktorem siedzą, mimo proszenie pozwu alibo osobne sędzi  otpuszczenie a przykazanie ktorą śmiałością a przezumnością wnić śmiał, przez wszego otpuszczenia winą, jaż rzeczona pięć-nadzieścia, przez sędzie ma być skaran (Sul 25);

d. relacje celu:

Tako lud boży 〈przez bożego an〉jeła wiciężstwo odzirżeli, a po-gani śmirć podjęli, bo 〈anjeli święci da〉ni są nam na otwadzenie naszego wstraszenia. A piąte 〈dani są nam〉 anjeli święci na  nauczenie naszego nieumienia (Kśw ar); Jiż są widzieli mie, na dwor są uciekli ote mnie, zapomnieniu dan jeśm jako umarły

106 To, co nazywa wyrażenie przyimkowe, traktuje się jako granicę, która została prze-kroczona, przy czym jest tak, że (1) granica może być przeprze-kroczona, (2) granicy się nie przekracza/nie wolno jej przekraczać. Zależność pierwsza jest prostsza niż druga: uwypukla się tu treść strukturalizowaną przez składniki imienne członu x (‘to, co przekracza granicę y’). Stosunek drugi jest semantycznie bardziej złożony, a tym samym sytuuje się na dalszym miejscu w ciągu transformacyjnym: „granica, której się nie przekracza, zostaje przekroczona”, co z czasem krystalizuje się jako znaczenie ‘wbrew czemu’ (zob. K^rążyńsKa 2001: 67).

Tendencje a procesy – przykładowe analizy

135 od sierca (PFl 30,15; sim. Puł); Nie ma talerza karmieniu swe-mu / Eżby ji ukroił drugiekarmieniu swe-mu (Wiersz Słoty o chlebowym stole 22-23, Pieśni 32); Jakom się s Piotraszem Urbanowski〈m〉 nie ukupił o Borzysław ani mu jego dłużnikow nie kazał obsyłać na ty pieniądze ku płaceniu (KS 452); jakom ja pożyczył rolej Drogosła〈w〉owi na  użycie  żyta  (GN 331); tegodla Krystus mowi koniecznie jakoby na dokonanie a na zapieczetanie tych to wszytkich pospolicie cnot (KazPras 225r); A gdyż tu był spał prze noc, wybrał z tego, cso jimiał, ku darowaniu brata swego Ezau (BZ Gen 32,13); a tego to nie chciano przypuścić ku oczy-ścieniu swej niewinności przed nas (Dział 60); ale wżdy myślił, jakoby mogł Jesukrysta dać Żydom w ręce ku umęczeniu (Rozm 535); Nacześ przyszedł? Ku straceniu ojca, ku zgaszeniu świce,  ku ubiciu żywota? (Rozm 618); tako Bog i człowiek jeden jest Krystus, jenże cirpiał dla zbawienia naszego (MW 113v);

e) relacje sposobu:

jeż to by była dziewka i takież *ślachcianka, ale wypłatą nie wypłacona ani wyzwolenim darowana, bita będzieta oba (BZ Lev 19,20); Pakliby ślubiła i przysięgą się zawiązała, aby postem albo jinych rzeczy ucirzpienim znędziła duszę swą, na woli mężowej będzie, aby uczyniła albo nie uczyniła (BZ Num 30,14); A iże Fałko zagaszenim świece był przyczyńca rany, ska-zalismy za rany dosyć uczynić (Dział 35); Item gdyby zaprawdę, jeż się nie stań, chłop albo nieślachcic takiż gwałt uczynić by śmiał ślachciance, tedy nie ma być jiną winą karan, jeno głowy  ścięcim (Sul 90); Daj mi, iżbych w śmiertnej niemocy wszech sie grzechow spowiedała a serdecznym skruszenim za nie do-syć uczyniła (Naw 36); Obacząc to Abagarus, iże jednym ręki  włożenim zwolenika Jesukrystowego Tadeusza wziął zdrowie, wezwawszy imię bożego syna, Pana naszego Jesukrysta i zawo-łał (Rozm 232); Tegodla dał to jemu znamię kinienim głową, a nie mową (Rozm 551); Moj mąż uczynił mnie dziedziczką po sobie przed gajnym sądem podług śpiewania mego listu (OrtMac 60v); Podług przepowiedzenia anjelskiego wrocił się trzeciego dnia w swoj dom (Rozm 7); ale urząd pozywających pisarz pod stracenim swego urzędu ma powiedać (Dział 12);

Aczby rycerz rycerza abo ślachcic ślachcica ranił abo uderzył przez wylanie krwie, tedy ślachcicowi tako uranionemu wina

Nominalizacje

136

rzeczona piętnadzieścia przez tego, czso urani abo uderzy, ma być zapłacona (Dział 40).